Бесплатный фрагмент - ԱՅՆ ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՄՌԱՆԸ

ԻՄ ՈՐԴԻՆԵՐԻ ՀԻՇԱՏԱԿԻՆ Է ՆՎԻՐՎՈՒՄ

Վ Ի Պ Ա Կ Ն Ե Ր

ՀԵՌՈՒ ԼԵՌՆԵՐՈՒՄ

Ն Ա Խ Ե Ր Գ Ա Ն Ք

Դեղ­ձե­նի­ներ շատ կան մեր գյու­ղում£ Դեղ­ձե­նի­ներն այդ ծաղ­կել են հի­մա, և նրանց ծա­ղիկ­նե­րը՝ կար­միր ու մա­նուշ­ա­կա­գույն, շող­շո­ղում են գար­նան ջինջ արևի ներ­քո£ Տնա­մերձ այ­գի­նե­րում ու ձո­րա­եզ­րե­րին՝ լք­ված հին տնա­տե­ղե­րում, տո­նա­հան­դես է վառվ­ռուն ծա­ղիկ­նե­րի£

Դեղ­ձե­նի­նե­րը ծաղ­կել են, և այ­սօր ես առա­ջին ան­գամ տե­սա, որ գյուղ մտ­նող ճա­նա­պար­հի վրա խո­նարհ­ված դեղ­ձե­նու ճյու­ղը կոտր­վել է£

Ամ­բողջ օրը ես այդ մա­սին էի մտա­ծում£ Այն մա­սին, որ դեղ­ձե­նու ճյու­ղը կոտր­վել, կորց­րել է իր գա­րու­նը, և որ այդ ճյու­ղը չտե­սավ այս ծա­ղիկ­նե­րը, որ կան հի­մա և կլի­նեն ամեն տա­րի, երբ գա­րու­նը կգա, և դեղ­ձե­նի­նե­րը կծաղ­կեն նո­րից՝ կար­միր ու մա­նուշ­ա­կա­գույն£

Ես եր­կար նա­յում եմ ձո­րե­րի կող­մը: Ձո­րե­րից ճա­նա­պար­հը ոլոր-­մո­լոր ել­նում, մտ­նում է գյուղ£ Այն­տեղ, ճա­նա­պար­հի եզ­րին, մե­նա­վոր ու տրտ­մա­գին կանգ­նել է վի­րա­վոր դեղ­ձե­նին£ Ես ան­թար­թափ նա­յում եմ այդ ուղ­ղու­թյամբ, հետզ­հե­տե աղո­տա­նում է իմ տե­սո­ղու­թյու­նը, դեղ­ձե­նու տեղ իմ աչ­քին ան­թա­փանց մշուշ է երևում, և ես այդ մշուշ­ի մեջ պար­զո­րոշ տես­նում եմ Նրան® Նա ժպ­տում է ինձ, բայց տխուր է նրա ժպի­տը£ Եվ ես ինձ բռ­նում եմ այն բա­նի վրա, որ շշն­ջում եմ նրա անու­նը՝ «Ար­գի­նա»£

«Ար­գի­նա», — լսում եմ ես իմ սե­փա­կան ձայ­նը, բայց այդ ձայնն ասես ան­ծա­նոթ, օտար է ինձ, ասես լս­վում է հե­ռու-­հեռ­վից£ Սա­կայն հա­ջորդ վայրկ­յա­նին հալ­վում է մշուշ­ը, տե­սիլ­քը չքա­նում է, և ես կր­կին տես­նում եմ գյուղ մտ­նող ճա­նա­պար­հի վրա խո­նարհ­ված մե­նա­վոր դեղ­ձե­նին, որի ճյու­ղը կոտր­վել, կորց­րել է իր գա­րու­նը£ Այդ ճյու­ղը չտե­սավ այս ծա­ղիկ­նե­րը, որ կան հի­մա և կլի­նեն ամեն տա­րի, երբ գա­րու­նը կգա, և դեղ­ձե­նի­նե­րը կծաղ­կեն նո­րից՝ կար­միր ու մա­նուշ­ա­կա­գույն®

1

Աշ­ուն է£ Մեր տան պատշ­գամ­բում, բաց լու­սա­մու­տի առջև կանգ­նած, ես նա­յում եմ ներքև՝ ձո­րա­լան­ջե­րին ու այս­տեղ­-այն­տեղ՝ բլ­րակ­նե­րի վրա փռ­ված մեր գյու­ղին, որ զուգ­վել-­զար­դար­վել է աշ­նան բո­լոր գույ­նե­րով£ Շր­ջա­կա կու­սա­կան ան­տառ­նե­րի ու լեռ­նե­րի խայ­տաբ­ղետ գույ­նե­րով է ներկ­վել նաև մեր Բա­րակ ջուր փոք­րիկ գե­տա­կը, որ սկիզբ է առ­նում բարձր սա­րե­րից, գա­լիս, զիգ­զագ­վե­լով` գյու­ղը բա­ժա­նում է եր­կու հա­վա­սար մա­սե­րի և, անց­նե­լով դաշ­տե­րով, ձո­րե­րով ու մթին ծմակ­նե­րով, գնում, կոր­չում է հե­ռու հար­թա­վայ­րա­յին ադր­բե­ջա­նա­կան գյու­ղե­րում£

Աշ­նան ցր­տաշ­ունչ թեթև հո­վը խա­ղում է ծա­ռե­րի կա­տար­նե­րին, ծա­ռե­րը մեղ­միվ օրոր­վում են, և տերևնե­րը, ինչ­պես ջրա­փո­սե­րի վրա իջ­նող գույնզ­գույն թի­թեռ­նիկ­ներ, եր­կար պտտ­վում են օդում, հե­տո հան­դարտ նս­տում տնա­մերձ այ­գի­նե­րում: Մեր ոս­կե­փայլ կա­տուն՝ Չյու­չան, իրեն սի­րել տվող, մո­ղոշ­իկ ու փափ­կա­մա­զիկ, մի ոստ­յու­նով ցատ­կում, պպ­զում է պատշ­գամ­բի բազ­րի­քին՝ ու­ղիղ իմ դի­մաց, և, վախ­վո­րած նա­յե­լով ինձ, աղեր­սա­կան մլա­վում է.

— Մի-­ա-­ա-­ո¯ւ®

— Չյու­չա, ձայնդ կտ­րի, — ա­սում եմ ես և մատս թա­փա­հա­րում եմ վրան£- Իջիր, — գո­ռում եմ£

Բայց նա չի իջ­նում, գլու­խը թե­քում, ու­ղիղ նա­յում է աչ­քե­րիս մեջ ու նո­րից՝

— Մի-­ա-­ա-­ո¯ւ®

Այս ան­գամ աղի­ո­ղորմ ու խղ­ճա­հա­յաց£ Պարզ է, նրան իմ թույլտ­վու­թյունն է պետք£

— Լավ, գլուխ մի տար, — ասում եմ ես£-Նս­տիր£

Եվ նո­րից նա­յում եմ ներքև, ուր թի­թե­ղա­ծածկ տներ են, տնե­րին կից՝ տնա­մերձ այ­գի­ներ, այ­գի­նե­րում՝ ան­թիվ, ան­հա­մար դեղ­ձե­նի­ներ՝ դե­ղին ար­դու­զար­դի մեջ կո­րած£ Մեր հարևանի տղան՝ Հո­վի­կը, վա­զում է իրենց հոր­թի ետևից, երևի ու­զում է գո­մը գցել, բայց հոր­թը՝ դուն­չը բարձր, հի­մա­րի պես փախ­չում է՝ պո­չը օդում տն­կած£ Հո­վի­կը քիչ է մնում լաց լի­նի, որով­հետև արևը գնա­ցել, հա­սել է Կաղ­նա­խաչ բարձր սա­րին, ծա­ռե­րի ու բլուր­նե­րի ստ­վեր­նե­րը սկ­սում են եր­կա­րել, հե­տո եր­կին­քը հան­կար­ծա­կի գու­նատ­վում, դառ­նում է կապ­տամ­թա­վուն, նա­խի­րը փոշ­ի հա­նե­լով, բա­ռա­չե­լով գյուղ է մտ­նում£

— Բի­ժո¯ւմ, բի­ժո¯ւմ, — այ­գու այն կող­մից լս­վում է Հո­վի­կի ձայ­նը£

Նա ձեռ­քը պար­զած գնում է հոր­թի ետևից. ասես աղա­չում է նրան, որ վեր­ջա­պես լսի իրեն, կանգ­նի£ Արագ ցած եմ թռ­չում պատշ­գամ­բից և վա­զում փո­ղոց՝ Հո­վի­կին օգ­նե­լու£ Մի քա­նի քայլ դեռ չա­րած, իմ ական­ջին է հաս­նում ինչ­-որ մե­կի հե­ռա­վոր ձայ­նը.

— Ա­բի¯կ®

Ինձ են կան­չում, թե­պետ իմ անունն, իհար­կե, ոչ թե Աբիկ է, այլ Հայ­րա­պետ£ Մեր կող­մե­րում այդ­պի­սի ման­րունք­նե­րին չեն նա­յում£ Հայ­րա­պե­տը եր­կա­րաշ­ունչ անուն է, ասում են, ու կր­ճատ՝ Աբիկ են կո­չում£ Նո­րից են կան­չում, ու ես շրջ­վում, նա­յում եմ այն կող­մը, որ­տե­ղից գա­լիս է ձայ­նը£ Այն­տեղ, ուր ձո­րե­րից ճա­նա­պար­հը ոլոր-­մո­լոր ել­նում, մտ­նում է գյուղ, ճա­նա­պար­հի եզ­րին, մե­նա­վոր դեղ­ձե­նու տակ մի բեռ­նա­տար է երևում, բեռ­նա­տա­րի մոտ՝ մի տղա ու մի աղ­ջիկ£

Արևը հրա­ժեշ­տի իր հանգ­չող շո­ղե­րով ոս­կե­զօ­ծել է հե­ռա­վոր ան­տառ­նե­րը, իսկ ձո­րե­րում հետզ­հե­տե խտա­նում են ստ­վեր­նե­րը£ Մի պահ նա­յում եմ նրանց՝ այդ տղա­յին ու աղջ­կան, բայց ճա­նա­չել չեմ կա­րո­ղա­նում£ Հո­վը խա­ղում է աղջ­կա շր­ջազ­գես­տի հետ, որը, չգի­տես ին­չու ինձ այն­պես է թվում, թե ան­պայ­ման բաց վարդա­գույն է, իսկ տղան հա­նել է գլ­խար­կը և եր­կար թա­փա­հա­րում է օդում՝ ինձ է կան­չում£ Ճա­նա­չել չեմ կա­րո­ղա­նում ու զար­մա­նում եմ նույ­նիսկ, թե ին­չու են կան­չում ինձ£ Որ­պես­զի արագ վա­զեմ՝ հա­նում եմ կոշ­իկ­ներս, գուլ­պա­ներս խո­թում եմ գր­պան­ներս և կոշ­իկ­նե­րը ձեռքս առած՝ տնե­րի ու տնա­մերձ այ­գի­նե­րի արան­քով ըն­կած նեղ­լիկ կարճ ճա­նա­պար­հով ոտա­բո­բիկ թռ­չում եմ դե­պի այն­տեղ, ուր կանգ­նել են տղան, աղ­ջի­կը և բեռ­նա­տա­րը£ Առջևում ձոր է, որով գար­նա­նը, երբ սա­րե­րում հալ­չում է ձյու­նը, ափե­ափ լց­ված հո­սում են պղ­տոր ու փրփ­րած ջրե­րը£ Ես վազ­քա­թա­փով իջ­նում եմ ձո­րը£ Հա­մար­յա մի շն­չում անց­նում եմ այն, ոտ­քերս ցա­վեց­նում են ման­րիկ խճա­քա­րե­րը, բայց ես դրան ուշ­ադ­րու­թյուն չեմ դարձ­նում, վա­զե­լով գնում եմ£ Իսկ երբ ար­դեն ձո­րից ելել և բա­վա­կա­նին մո­տե­ցել էի մե­նա­վոր դեղ­ձե­նուն, հան­կար­ծա­կի կանգ առա, որով­հետև ճա­նա­պար­հի եզ­րին ոչ բեռ­նա­տար կար և ոչ էլ տղան, որ օդում թա­փա­հա­րում էր գլ­խար­կը£

Դեղ­ձե­նու տակ, կաշ­վե փոք­րիկ ճամպ­րու­կի վրա մի­այ­նակ նս­տել է լայ­քա­յե սև թիկ­նո­ցով բա­րա­կի­րան մի աղ­ջիկ և ցած­րա­ձայն եր­գում է£ Մեղմ քա­մի է, քա­մին իր քն­քուշ թևին առած բե­րում է ան­ծա­նոթ աղջ­կա քն­քուշ ձայ­նը.

Ամպեց, կորա¯վ լուսընկան,

Արտե¯ր, մտեք քուն,

Արտո¯վ կանցնի իմ ճամփան,

Կերթամ յարիս տուն®

Հե­տո քա­մին քիչ սաստ­կա­նում է£ Դեղ­ձե­նու տերևնե­րը ամ­բող­ջա­պես դո­ղում, սվս­վում են£ Տերևնե­րը լար­վում, ձգ­վում են քա­մու ուղ­ղու­թյամբ, շուռ գա­լով իրենց հա­կա­ռակ, ար­ծա­թա­գույն կող­մի վրա£ Կոշ­իկ­ներս ար­դեն հա­գած՝ես կանգ­նել եմ հեռ­վում ու չեմ հա­մար­ձակ­վում առաջ գնալ£ Իսկ մե­նա­վոր դեղ­ձե­նին աղմ­կում է ժայ­ռից թափ­վող ջր­վե­ժի նման£ Աղջ­կա ձայ­նը մա­րում, կոր­չում է աղ­մու­կի մեջ£

Ես գի­տեմ այդ եր­գը, մեր գյու­ղի հա­մար­յա բո­լոր աղ­ջիկ­նե­րը եր­գում են այն£ Հան­դից տուն գա­լիս կամ առա­վոտ­յան աշ­խա­տան­քի գնա­լիս նրանք հա­ճա­խա­կի են եր­գում, և նրանց զրն­գուն ձայ­նը տա­րած­վում է հա­մայ­նա­կան դաշ­տե­րի վրա£ Եր­գը ինչ­-որ սևաչ տղա­յի ու կա­նաչ ար­տե­րի մա­սին է£ Վատ երգ չէ, մի­այն մի քիչ շատ է թախ­ծա­կան£ Վեր­ջա­պես հանդգ­նում, մո­տե­նում եմ աղջ­կան£

— Ահ, եկա՞ր, — ար­տա­բե­րում է աղ­ջի­կը, ընդ­հա­տե­լով երգն ու ել­նե­լով տե­ղից£ Նա լայն ժպ­տում է և այդ­պես ժպ­տա­լով էլ դան­դաղ մո­տե­նում է ինձ£ Իմ սիր­տը սկ­սում է խփել արագ ու ան­կա­նոն£ Նա իմ ձեռքն առ­նում է իր տաք ափե­րի մեջ£

— Այս ինչ­քա¯ն ես մե­ծա­ցել£- Աղջ­կա ոչ բարձր, թավշ­յա ձայ­նը հն­չում է ինչ­պես մե­ղե­դի£ — Դու ար­դեն մեծ տղա ես դար­ձել£

Ես շփոթ­ված նա­յում եմ նրան, ջա­նա­լով մտա­բե­րել, թե երբ և որ­տեղ եմ տե­սել նրան, որով­հետև դեմ­քը ինչ­-որ ծա­նոթ է թվում, սա­կայն հիշ­ել չեմ կա­րո­ղա­նում£ Նրա մա­զե­րը, ինչ­պես ոս­կեջ­րում լվաց­ված, փայլփ­լում են, աչ­քե­րը բաց շա­կա­նա­կա­գույն են՝ ինչ­պես դեղ­նած հա­ճար­կե­նի­նե­րի ետևից երևացող լու­սա­բա­ցի դարչ­նա­գույն եր­կին­քը£ Սպի­տա­կա­դեմ է նա, փքուն շուր­թե­րի ծայ­րե­րին՝ ծի­ծա­ղի կտոր­ներ, նա եր­կար դի­տում է ինձ, և նրա վար­դակար­միր շուր­թե­րը թեթևակի ծռմռկ­վում են՝ մեկ ժպ­տա­լով, մեկ զար­ման­քի ու հի­աց­մուն­քի ար­տա­հայ­տու­թյամբ£

Հենց առա­ջին հա­յաց­քից նա ինձ ան­չափ դուր է գա­լիս, ասես վա­ղուց, շատ վա­ղուց գի­տեմ նրան, ասես նա իմ հա­րա­զատն է, որ եկել է հե­ռո¯ւ-­հե­ռու ինչ­-որ տե­ղից£

Ես զգում եմ, թե շփոթ­վա­ծու­թյու­նից ինչ­պես է քրտ­նում ճա­կատս£ Նման դեպ­քե­րի հա­մար կա տա­րած­ված մի նա­խա­դա­սու­թյուն, որ փր­կում է մարդ­կանց£ Ես նույն­պես ասում եմ այդ նա­խա­դա­սու­թյու­նը, թե­պետ նա բո­լո­րո­վին ան­ծա­նոթ է ինձ£

— Ինչ­պե՞ս եք£

— Գե­րա­զանց, — պա­տաս­խա­նում է աղ­ջի­կը£ Իսկ հե­տո հան­կարծ խճո­ղում է մա­զերս£ — Աստ­ված իմ, այս ինչ­քա¯ն է մե­ծա­ցել, հա­վատս չի գա­լիս նույ­նիսկ£

Իսկ ես դարձ­յալ ցց­վել եմ ոնց որ քա­րե ար­ձան ու ոչինչ չեմ խո­սում£ Ես պար­զա­պես բառ չեմ գտ­նում ասե­լու£ Ախր, ինչ ասես մի­ան­գա­մայն ան­ծա­նոթ աղջ­կան£ Այդ մե­ծերն են, որ մի րո­պե­ում կա­րող են հա­զար բառ հնա­րել, իսկ ես® Եվ դեռ ասում է, թե իբր մեծ տղա եմ դար­ձել ար­դեն£ Մեծ լի­նե­ի, այս­պես չէի կորց­նի ինձ£

Քա­մու թեթև պոռթ­կու­մից ոս­կե­զօծ թանձր մա­զե­րից մի փունջ ընկ­նում է ճա­կա­տին, նա գլ­խի նր­բա­գեղ շար­ժու­մով մա­զա­փուն­ջը կր­կին նե­տում է ետ և ասում.

— Գ­նա՞նք£

— Գ­նա­ցինք, — մե­ծա­վա­րի ասում եմ ես, վերց­նում եմ աղջ­կա ճամպ­րու­կը և լուռ քայ­լում առջևից: Ճամպ­րուկն այն­քան էլ ծանր չէ, մի մա­տով ան­գամ կա­րող եմ բարձ­րաց­նել:

— Իսկ ո՞ւր է բեռ­նա­տա­րը, — հարց­նում եմ ես, շրջ­վե­լով աղջ­կա կող­մը£- Այս­տեղ մի բեռ­նա­տար կար կանգ­նած£

— Կար­ծեմ գնաց կա­լեր՝ բե­ռը թա­փե­լու, երևի ուշ­ա­նում էր, — ան­փու­թո­րեն ասում է աղ­ջի­կը£- Սի­րում եմ ոտ­քով գնալ£

Դե որ այդ­պես է, ոտ­քով գնանք£ Ինձ հա­մար միևնույնն է£ Բայց զգում եմ, նա ինչ­-որ բան թաքց­նում է ինձ­նից£ Հե­տաքր­քիր է, ո՞ւմ մե­քե­նան էր£ Ոնց որ Ար­մե­նի բեռ­նա­տարն էր£ Հա­մա­րա­նիշ­ը չէր երևում£

— Իսկ ի՞նչ բեռ­նա­տար էր, չե՞ս հիշ­ում£

— Դժ­բախ­տա­բար, չեմ հիշ­ում, — կող­քանց զն­նե­լով ինձ, կկո­ցուն աչ­քե­րով ժպ­տում է նա, և, հա­վա­նո­րեն, խո­սակ­ցու­թյան նյու­թը փո­խե­լու նպա­տա­կով, ավե­լաց­նում է, — ու­րիշ տեղ քեզ տես­նե­ի, չէի ճա­նա­չի, Աբիկ£ Շատ ես փոխ­վել£

Երևի, իմ գո­յու­թյան ամ­բողջ ժա­մա­նա­կա­ըն­թաց­քում առա­ջին ան­գամ ինձ դուր չի գա­լիս այդ «Ա­բի­կը»£ Մի տե­սակ ոնց որ քն­քուշ է հն­չում, բայցև միևնույն ժա­մա­նակ ծաղ­րա­կան ինչ որ բան կա մե­ջը£ Եվ ես ասում եմ.

— Ա­նունս Աբիկ չի®

— Ո՞նց թե, — զար­մա­նում է նա£- Բա ի՞նչ է£

— Ա­բիկ չի, -կրկ­նում եմ ես հա­մա­ռո­րեն ու, նույ­նիսկ, ինքս էլ չգի­տեմ ին­չու, մի քիչ էլ զայ­րաց­կոտ£- Անունս ոչ թե Աբիկ է, այլ Հայ­րա­պետ£ Իմ ծննդ­յան վկա­յա­կա­նում այդ­պես էլ գր­ված է՝ Ոս­կան­յան Հայ­րա­պետ£

Աղ­ջիկն անս­պա­սե­լի սկ­սում է ծի­ծա­ղել£ Գլու­խը քիչ թե­քած՝ նա ծի­ծա­ղում է ու­րախ ու բարձ­րա­ձայն£ Նրա ծի­ծա­ղի մեջ մի կարճ ակն­թարթ կոր­չում են տերևնե­րի սո­սափ­յունն ու Բա­րակ ջրի կար­կա­չը£ Հե­տո նա, ձյու­նից էլ ճեր­մակ ատամ­նե­րով սեղ­մե­լով ստո­րին շր­թուն­քը, ժպ­տուն նա­յում է ինձ:

— Դու հրաշք տղա ես, Աբիկ, — ի վեր­ջո ասում է նա:

Դարձ­յալ՝ «Ա­բիկ»® Ես կանգ­նում, նա­յում եմ նրան. ոնց որ փոքր երե­խա­յի հետ լի­նի խո­սե­լիս£ Ես ու­զում եմ կր­կին ան­գամ քա­ղա­քա­վա­րու­թյամբ հիշ­եց­նել նրան իմ իս­կա­կան անու­նը, բայց աղ­ջիկն ասես կար­դում է իմ միտ­քը£

— Ոչ, — ասում է նա:- Հայ­րա­պե­տը եր­կար անուն է, ինձ «Աբիկն» ավե­լի է դուր գա­լիս£- Ավ­տո­մե­քե­նա­յի ցո­լա­լապ­տեր­ներ հիշ­եց­նող նրա խոշ­որ աչ­քե­րը շող­շո­ղում են ինչ­-որ ան­հաս­կա­նա­լի փայ­լով՝ ոչ այն է խնդ­րա­կան, ոչ այն է ծաղ­րան­քով£ Դե արի ու փոր­ձիր դի­մա­նալ այդ հա­յաց­քին£ Ու ես ասում եմ.

— Լավ, կո­չիր ինչ­պես քեզ դուր է գա­լիս, — ակա­մա ժպ­տում եմ ես£- Քեզ կա­րե­լի է£

— Շ­նոր­հա­կա­լու­թյուն, դու բա­րի սիրտ ու­նես, Աբիկ£

Սա ուղ­ղա­կի ապ­շե­ցու­ցիչ է£ Հի­մա ինձ դուր է գա­լիս «Աբի­կը»£ Ու, հա­վա­նո­րեն, վի­րա­վոր­վեմ նույ­նիսկ, եթե նա հան­կարծ ու­զե­նա լրիվ անու­նով կո­չել ինձ£ Չէ, շատ հե­տաքր­քիր ու զար­մա­նա­լի է աշ­խար­հի բա­նը® Եվ ես, հա­մար­յա չզ­գա­լով ճամպ­րու­կի ծան­րու­թյու­նը, քայ­լում եմ առաջ, բայց այն­պես, որ­պես­զի շատ առաջ չընկ­նեմ, կա­րո­ղա­նամ ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ գաղտ­նա­բար նա­յել նրան£

Ես ան­հար­մար եմ զգում հարց­նել, թե ով է նա, որ­տե­ղից է եկել և ին­չո՞ւ հատ­կա­պես ինձ կան­չե­ցին£ Իսկ ո՞վ էր բեռ­նա­տա­րի վա­րոր­դը, որ­տե­ղի՞ց էր ճա­նա­չում նա ինձ£ Կա­րո՞ղ է հարևան գյու­ղից է: Այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, զար­մա­նա­լի է£ Ոչինչ, եթե պետք լի­նի, ին­քը կա­սի£ Աղ­ջի­կը մեկ նա­յում է հե­ռա­վոր լեռ­նե­րի կող­մը, ուր արևը մայր է մտել ար­դեն, մեկ` կանգ­նում, կկոց­ված աչ­քե­րով նա­յում է ձո­րե­րից ել­նող ճա­նա­պար­հին, որը հետզ­հե­տե ընկղմ­վում էր մթու­թյան մեջ£ Ես նույն­պես շրջ­վում, նա­յում եմ ձո­րե­րի կող­մը£

— Հ­րե¯ն Թար­թա­ռի ձո­րը, — մի բան ասած լի­նե­լու հա­մար ասում եմ ես£

— Ո՞րն է, — աղ­ջի­կը թեթևորեն հպ­վում է թևիս՝ դյու­թե­լով ինձ օծա­նե­լիք­ի անուշ­իկ բուր­մուն­քով£ Նա կր­կին սո­վոր շար­ժու­մով ճա­կա­տին ըն­կած մա­զե­րը նե­տում է ետ, լա­րում ուշ­ադ­րու­թյու­նը£- Ո՞ւր է, ես ոչինչ չեմ տես­նում£

— Այս­տե­ղից չի երևում£ Հրե¯ն, նա­յիր ներքև, տես­նո՞ւմ ես այն խոր ձո­րը՝ լց­ված մշուշ­ով£ Այդ ձո­րով, ան­տառ­նե­րի մի­ջով է հո­սում Թար­թա­ռը£ Պա­տա­հում է, ամ­ռա­նը տղա­նե­րով գնում ենք գե­տում լո­ղա­նա­լու կամ ձուկ բռ­նե­լու£ Իսկ Թար­թա­ռից այն կողմ Մռա­վա սարն է®

Սար ու ձոր, հանդ ու ան­տառ ծածկ­վել են իրիկ­նա­յին փա­փուկ շղար­շով, մերդ ընդ մերթ բեկ­բե­կուն կան­չում են գիշ­ե­րա­յին հավ­քե­րը, իսկ այն­տեղ, հեռ­վում, ինչ­պի­սի հե­քի­ա­թա­յին տե­սա­րան, Մռա­վա սա­րի կա­տար­նե­րը ողող­ված են դեռ ոս­կեշ­ղարշ արևով£

Աղ­ջի­կը ան­թիվ, ան­հա­մար սար ու ձո­րե­րի վրա­յով եր­կար նա­յում է Մռա­վա սա­րի կող­մը£

— Աստ­ված իմ, ինչ գե­ղե­ցիկ աշ­խարհ է®-ինքն իրեն, մի­այն շուր­թե­րով շշն­ջում է աղ­ջի­կը՝ հա­յաց­քը եր­կար չկտ­րե­լով Մռա­վա սա­րից, և այդ­պես էլ հա­յաց­քը հե­ռու­նե­րին, ասում է.- Զար­մա­նա­լի է, իսկ ին­չո՞ւ առաջ չեմ տե­սել այս ամե­նը£

— Ե՞րբ£

Իմ հար­ցին պա­տաս­խա­նե­լու փո­խա­րեն, նա անս­պա­սե­լի ասում է.

— Դու քա­նի՞ տա­րե­կան ես, Աբիկ£

— Հայրս ասում է, որ ար­դեն փոքր չեմ, — փոր­ձում եմ կա­տա­կել:

— Պարզ է, — գլ­խով է անում աղ­ջի­կը£- Մի ժա­մա­նակ ես նույն­պես փոքր չէի£ Ես հի­մա էլ փոքր չեմ, չէ՞, Աբիկ£ Դու հա­մա­ձայն չե՞ս ինձ հետ£

— Հա­մա­ձայն եմ, — ակա­մա ժպ­տում եմ ես, իսկ հե­տո, չգի­տես ին­չու, ասում եմ.- Մեր գյու­ղը շատ է գե­ղե­ցիկ£ Ամ­բողջ աշ­խար­հում այդ­պի­սի գյուղ չկա£ Իսկ աշ­նանն այն ար­տա­սա­վոր գե­ղե­ցիկ է£

— Աշ­ունն ամեն տեղ էլ գե­ղե­ցիկ է, — ասում է աղ­ջի­կը:

— Չ­գի­տեմ, գու­ցե, — թոթ­վում եմ ու­սերս£- Աշ­նա­նը ես ոչ մի տեղ չեմ եղել. դպ­րոց եմ գնում£

Մենք մտ­նում ենք ձո­րը, որոշ ժա­մա­նակ քայ­լում ենք լուռ, ինչ­-որ տեղ, ան­տա­ռի խոր­քում տագ­նա­պով ծղր­տում է բուն. գիշ­ե­րա­յին որ­սի է պատ­րաստ­վում երևի£ Անա­խորժ է նրա ծղր­տո­ցը, ան­սո­վո­րու­թյու­նից զար­հու­րել կա­րե­լի է£ Գու­ցե դրա հա­մար է, որ աղ­ջի­կը ձեռ­քով թեթևակի դիպ­չում է իմ ու­սին և կա­մա­ցուկ ասում.

— Ի¯նչ սար­սա­փե­լի է® Այդ ո՞վ էր այն­պես կան­չում£

— Գիշ­ե­րա­յին բու է, — ան­հոգ ասում եմ ես£- Վա­խե­նա­լու ոչինչ չկա£ Իսկ ձեզ մոտ, ինչ է, բու չի՞ լի­նում£

— Ոչ, — չգի­տես ին­չու հա­ռա­չում է նա£- Մեզ մոտ չի լի­նում£ Ես այս­տե­ղից շատ հե­ռու եմ ծն­վել, հա­զար ձոր ու սար այն կողմ£ Դու աշ­խար­հագ­րու­թյուն լա՞վ գի­տես, — անս­պա­սե­լի հարց­նում է աղ­ջի­կը£

— Ի­հար­կե, — իս­կույն ասում եմ ես£

— Ես ծն­վել եմ այն­տեղ, ուր աշ­խար­հի ամե­նա­մեծ լիճն է ու ամե­նա­փոքր ծո­վը£ Այն­տեղ մի քա­ղաք կա՝ նման Նե­ա­պո­լին ու դեռ Նե­ա­պո­լից էլ գե­ղե­ցիկ£ Այդ քա­ղա­քում եմ ծն­վել ես, և մեզ մոտ եր­բեք բու չի լի­նում£

Ես եր­կար մտո­րում եմ՝ ձգ­տե­լով գուշ­ա­կել այն քա­ղա­քի անու­նը, որ­տեղ ծն­վել է աղ­ջի­կը, բայց ոչինչ չի ստաց­վում£ Ան­հար­մար դրու­թյուն է, նույ­նիսկ զգում եմ, թե ինչ­պես եմ շիկ­նում£ Բայց նա դա չի նկա­տում, իհար­կե, որով­հետև ձո­րում մութ է£ Նեղ ճա­նա­պար­հը ել­նում է ձո­րի մյուս կող­մը, և մեր առջև երևում է գյու­ղը՝ հա­տու­կենտ վառ­վող լույ­սե­րով, կո­վե­րի բա­ռա­չով ու մարդ­կանց կան­չե­րով£

— Ա­հա այն­տեղ, բլ­րի վրա, մեր դպ­րոցն է, — բա­ցատ­րում եմ ես, — քիչ ներքև ակումբն է, ակում­բից ու գյու­ղա­կան խա­նու­թից այն կողմ հի­վան­դա­նո­ցի շենքն է£ Մեր տու­նը հենց հի­վան­դա­նո­ցի մոտ է£

— Գի­տեմ, Աբիկ, — ասում է աղ­ջի­կը£ Ես տա­րա­կու­սան­քով նա­յում եմ նրան£ «„Ն­րան որ­տե­ղի՞ց է հայտ­նի այդ ամե­նը. և անունս է իմա­նում, և մեր տան տե­ղը գի­տի“»£ Բայց հարց­նել այդ մա­սին՝ դարձ­յալ չեմ հա­մար­ձակ­վում£ Եվ նա նո­րից կար­ծես կար­դում է իմ մտ­քե­րը և ասում է.

— Չէ՞ որ ես եղել եմ այս­տեղ, Աբիկ£ Ճիշտ է, մի ան­գամ, բայց եղել եմ£ Եվ այդ օր­վա­նից ար­դեն մի քա­նի տա­րի է ան­ցել£

— Մի քա­նի տա­րի է ան­ցե՞լ, — ինք­նա­բե­րա­բար ասում եմ ես£

— Ա­յո, ես այն ժա­մա­նակ փո­խադր­վել էի իննե­րորդ դա­սա­րան£ Իսկ դու փոք­րիկ, շատ փոք­րիկ տղա էիր£

— Իսկ որ­տե՞ղ էիր ապ­րում, — զգուշ­ո­րեն հարց­նում եմ ես:- Ու՞մ տա­նը:

— Ի­հար­կե, ձեր, — ասում է նա ժպ­տուն:- Դու ինչ է, խո­սեց­նու՞մ ես ինձ, Աբիկ:

Ու­րեմն մեր տուն ենք գնում… Ես քիչ է մնում խեն­թա­նամ ու­րա­խու­թյու­նից: Հե­տո նա լուռ խոր­հում է ինչ­-որ բա­նի շուր­ջը£ Ընդ­հան­րա­պես նկա­տել եմ. խոս­քի կե­սին կլ­ռի՝ մտա­սույզ նա­յե­լով մի անո­րոշ ուղ­ղու­թյամբ£ Գու­ցե հան­կար­ծա­կի ինչ­-որ տխ­րու­թյո՞ւն է հա­մա­կում նրան£ Լի­նում է, չէ՞, այդ­պես£ Եվ որ­պես­զի աղ­ջի­կը չտխ­րի ինձ հետ, ես փոր­ձում եմ զբա­ղեց­նել նրան խո­սակ­ցու­թյամբ£

— Իսկ գար­նա­նը մեր Բա­րակ ջուր գե­տը վա­րա­րում, դղրդ­յու­նը բռ­նում է սար ու ձոր, — ասում եմ ես£

— Մի՞­թե, — մտա­ցիր ասում է աղ­ջի­կը£

— Ա­յո£ Եվ այն էլ ինչ­պե¯ս£ Եր­բեմն, երբ լեռ­նե­րում սկ­սում է ձն­հա­լը, ար­մա­տա­հան արած վիթ­խա­րի ծա­ռեր է բե­րում£ Իսկ նա­խանց­յալ տա­րի գյու­ղի ներքևի մա­սից՝ Ղու­լունց թա­ղից, մի գո­մեշ քշեց£ Հա­մար­յա ամ­բողջ գյու­ղը՝ մեծ ու փոքր, վա­զում էր գե­տի հետ, բայց, դե, ի՞նչ կա­րող էին անել®

— Իսկ հի­մա ոչինչ չի՞ քշում£

— Հի­մա՞®- ես քմ­ծի­ծա­ղում եմ£- Աշ­նանն ի՞նչ պի­տի քշի, հի­մա մի­այն դե­ղին տերևներ է բե­րում ծմակ­նե­րից ու մեկ էլ գիշ­եր-­ցե­րեկ ան­դա­դար վշ­շում է ձո­րում£

Մենք մի պահ կանգ­նում, լուռ ականջ ենք դնում£ Ներքևում, մթու­թյան մեջ, իրոք, կա­մա­ցուկ, մի­ա­լար վշ­շում է մեր սի­րե­լի Բա­րակ ջու­րը՝ վըշ-շ-շ, վըշ-շ-շ®

— Հե­տաքր­քիր է, — ար­տա­բե­րում է աղ­ջի­կը դարձ­յալ մտա­ցիր, բայց ես պար­զո­րոշ տես­նում եմ. նրան բո­լո­րո­վին հե­տաքր­քիր չէ ոչ այն, որ մեր գյու­ղա­կան գե­տա­կը գար­նա­նը վա­րա­րում, ծա­ռեր է քշած բե­րում իր հետ, ոչ էլ այն, որ աշ­նանն այն բա­րա­կում, ման­րիկ խո­խո­ջում է քա­րե­րի մեջ£ Եվ, իս­կա­պես, ինչ մի հե­տաքր­քիր բան կա այս­տեղ£ Գետն էլ նրա հա­մար է, որ վա­րա­րի ու վշ­շա£ Ես արագ փո­խում եմ խո­սակ­ցու­թյան թե­ման£

— Քեզ դուր է գա­լիս, չէ՞, մեր գյու­ղը£

— Ա­յո, գե­ղե­ցիկ գյուղ է£ Հանդ ու սա­րե­րով, ան­տառ­նե­րով շր­ջա­պատ­ված, հե­քի­ա­թա­յին:

— Գար­նանն ավե­լի է գե­ղեց­կա­նում, — ու­րա­խա­ցած ասում եմ ես, որով­հետև իս­կույն տես­նում եմ՝ նրա մեջ կր­կին հե­տաքրք­րու­թյուն է առա­ջա­նում զրույ­ցի նկատ­մամբ£- Ծա­ռե­րը ծաղ­կում են, այ­գի­նե­րում ճռ­վո­ղում են թռ­չուն­նե­րը, ան­տա­ռից լս­վում է մայր կկ­վի ախոր­ժա­լուր ձայ­նը®

Աղ­ջի­կը հան­կարծ շրջ­վում, ցույց է տա­լիս գյուղ մտ­նող մեծ ճա­նա­պար­հի վրա խո­նարհ­ված մե­նա­վոր դեղ­ձե­նին, որի տակ քիչ առաջ նս­տած էր ին­քը և ասում է.

— Այդ դեղ­ձե­նին նույն­պե՞ս ծաղ­կում է£

— Այն էլ ո¯նց, — ետ շրջ­վե­լով պա­տաս­խա­նում եմ£- Գյու­ղում առա­ջի­նը հենց այդ դեղ­ձե­նին է ծաղ­կում£

— Եվ դու, իհար­կե, կտ­րում ես ծաղ­կած ճյու­ղե­րը, — ասում է նա£

Ճշ­մա­րիտն ասած, կյան­քում այդ ծա­ռից մի ճյուղ ան­գամ չեմ կտ­րել£ Ին­չի՞ս է պետք£ Բայց չգի­տեմ ին­չու, ասում եմ.

— Ա­յո, կտ­րում եմ, շատ գե­ղե­ցիկ ծա­ղիկ­ներ ու­նի՝ կար­միր, մա­նուշ­ա­կա­գույն£ Կտ­րում եմ հատ­կա­պես այն ճյու­ղե­րը, որոնց վրա ծա­ղիկ­ներ շատ կա­ն£

Աղ­ջի­կը նա­յում է ինձ ոչ այն է զայ­րաց­կոտ, ոչ այն է դառ­նա­ցած, և ասում է.

— Եվ չես ափ­սո­սում, չէ՞®

— Ի՞ն­չը, — քիչ է մնում բռ­նի ծի­ծաղս£

— Ծա­ռը, — ու­ղիղ նա­յե­լով ինձ, ուշ­ա­ցու­մով ար­տա­սա­նում է աղ­ջի­կը£- Աբիկ, խոսք տուր, որ այլևս այդ ծա­ռից եր­բեք­-եր­բեք ոչ մի ճյուղ չես կտ­րե­լու£ Չէ՞ որ այդ ճյու­ղե­րը ևս ապ­րել են ու­զում, — ա­վե­լաց­նում է նա՝ եր­կար նա­յե­լով աղ­ջա­մուղ­ջի մեջ կանգ­նած մե­նա­վոր դեղ­ձե­նուն£- Նրանք նույն­պես սի­րում են կյան­քը, սի­րում են գա­րու­նը£ Երբ դու կտ­րում ես այդ ճյու­ղե­րը, նրանք կորց­նում են իրենց գա­րու­նը£ Հաս­կա­նո՞ւմ ես, նրանք մեռ­նում են հա­վիտ­յան և այլևս եր­բեք չեն տես­նում այն ծա­ղիկ­նե­րը, որ լի­նում են ամեն տա­րի, երբ գա­լիս է գա­րու­նը, և ծա­ռե­րը ծաղ­կում են նո­րից£

Առա­ջին ան­գամ եմ լսում, որ դեղ­ձե­նու ճյու­ղե­րը նույն­պես ապ­րել են ու­զում և որ, իբր, նրանք նույն­պես սի­րում են գա­րու­նը£ Շատ է զար­մա­նա­լի£ Բայց այս­տեղ ես հան­կարծ հիշ­ում եմ. պա­տա­հում է, հենց այն­պես կաց­նով խփում ես ծա­ռի բնին, և իս­կույն ջուր է հո­սում կտր­ված տե­ղից£ Ով գի­տի, գու­ցե ծա­ռերն էլ լաց են լի­նում և այդ ջու­րը՝ ար­ցունքն է նրանց£ Ես խոս­տա­նում եմ, որ այլևս չեմ դիպ­չի ոչ մի ծա­ռի, առա­վել ևս՝ մե­նա­վոր դեղ­ձե­նուն£ Ու­զում եմ էլի ինչ­-որ բան ասել այդ ուղ­ղու­թյամբ, բայց ար­դեն ուշ է, որով­հետև հա­սել ենք մեր դար­պա­սին, և մեր շու­նը՝ Չալ­կան, եր­կար ականջ­նե­րը ծափ տա­լով, նետ­վում է մեր ոտ­քե­րի տակ, ու­րա­խու­թյու­նից այս ու այն կողմ է նետ­վում, թա­վալ­վում գետ­նին, ինչ­-որ ձայ­ներ հա­նում£

— Չի մո­ռա­ցել ինձ, — հրճ­վում է աղ­ջի­կը, խո­նարհ­վում, գր­կում է Չալ­կա­յին£ Չալ­կան գլու­խը թե­քած, անք­թիթ նա­յում է նրան, պո­չով ավ­լում գե­տի­նը, ու­րա­խու­թյու­նից կր­կին թա­վալ­վում£ Հի­մա­րա­ցել է լրիվ£

Մենք մտ­նում ենք բակ, և ես կան­չում եմ.

— Մա¯մ®

Քիչ անց բաց­վում է պատշ­գամ­բի դու­ռը£ Մա­զե­րը գլ­խին փունջ արած՝ սան­դուղ­քին հայտն­վում է մայ­րի­կը£

— Էդ որ­տե՞ղ ես, այ տղա®

Սա­կայն մայ­րի­կը չի հասց­նում հան­դի­մա­նել ինձ, մի պահ զար­ման­քով նա­յում է ինձ հետ եկած աղջ­կան և շտապ իջ­նում է սան­դուղք­նե­րով£

Ես մեկ աղջ­կան եմ նա­յում, մեկ՝ մայ­րի­կին£

— Ար­գի­նա®- Մայ­րի­կը ձեռ­քե­րը տա­րածած ըն­դա­ռաջ է գա­լիս և, ան­կա­րող զս­պե­լու ար­ցունք­նե­րը, աղջ­կան առ­նում է գիր­կը£- Իմ սի­րե­լի, իմ հա­րա­զատ աղ­ջիկս® Այս ո՞ր քա­մին է քեզ բե­րել մեր կող­մե­րը®

Եվ զար­մա­նա­լի բան. աղջ­կա այ­տե­րով նույն­պես հո­սում են ար­ցունք­նե­րը£ Մարդ չի կա­րո­ղա­նում հաս­կա­նալ այս կա­նանց. նրանք ու­րա­խու­թյան ժա­մա­նակ ան­գամ լա­լիս են, փո­խա­նակ, ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ ծի­ծա­ղե­լու£

— Ա­բիկ, — ա­րագ շրջ­վե­լով իմ կող­մը, ասում է մայ­րի­կը£- Շուտ վա­զիր գրա­սեն­յակ, հայ­րի­կին գտիր, ասա թող գա տուն£

Ես սլա­նում եմ դե­պի կոլտն­տե­սու­թյան վար­չու­թյան շեն­քը, որն այն­քան էլ հե­ռու չէ մեր տնից£

— Ա­սա, թող շուտ գա, — իմ ետևից ձայ­նում է մայ­րի­կը£- Ասա Ար­գի­նան է եկել Բաք­վից®

Բա­քուն է ու­րեմն այդ քա­ղա­քը® Եվ ոնց է, չկա­րո­ղա­ցա կռա­հել£ Եվ դեռ ասա­ցի, որ աշ­խար­հագ­րու­թյուն լավ գի­տեմ£ Ամոթ ինձ£

2

Մեր գյու­ղում Ար­գի­նա անու­նով աղ­ջիկ չկա£ Ես առա­ջին ան­գամ եմ այդ­պի­սի անուն լսում, և այն ինձ ան­չափ դուր է գա­լիս£ Ինձ դուր է գա­լիս ոչ մի­այն նրա անու­նը, այլև այն, որ նա միշտ ժպ­տում է, և նրա ժպի­տը ան­կեղծ, սի­րա­լիր ու մի քիչ էլ թախ­ծա­կան է£

Ես նա­յում եմ դի­մա­ցի ան­տա­ռա­պատ բարձր սա­րին, որը Մա­տու­ռի ձո­րից ել­նե­լով, բուր­գաձև բարձ­րա­նում, հաս­նում է մինչև եր­կինք£ Եր­կար նա­յում եմ և ինձ հան­կարծ այն­պես է թվում, թե այդ սա­րից հա­զա­րա­վոր սար ու ձոր ան­դին, հե­ռու-­հեռ­վում տես­նում եմ այն ան­ծա­նոթ ու գե­ղե­ցիկ քա­ղա­քը, ուր ծն­վել է Ար­գի­նան£

Այո, մեր գյու­ղում Ար­գի­նա անու­նով աղ­ջիկ չկա£ Սի­րուն է Ար­գի­նան£ Նր­բա­գեղ կազմ­վածք ու­նի, իսկ դեմ­քը լու­սա­փայ­լում է նուրբ գե­ղեց­կու­թյամբ ու հմայ­քով£ Ձյու­նա­ճեր­մակ պա­րա­նո­ցով ու վար­դաշ­ուրթ՝ նա ասես երկն­քից է իջել£ Այդ­պի­սի գե­ղե­ցիկ աղ­ջիկ ոչ մի­այն մեր գյու­ղում, երևի արար աշ­խար­հում էլ չկա£ Ես մեր գյու­ղի բո­լոր աղ­ջիկ­նե­րին մտո­վի հա­մե­մա­տում եմ Ար­գի­նա­յի հետ, ու­զում եմ նրանց մեջ գտ­նել որևէ մե­կին, որ գո­նե մի քիչ նման­վեր նրան, բայց չեմ գտ­նում£ Ար­գի­նա­յի նմա­նը չկա£

— Վըշ-շ-շ, վըշ-շ-շ®-դա­րե­րից եկող իր հնամ­յա երգն է մա­նում մեր Բա­րակ ջուր գե­տա­կը, և ան­տա­ռի խոր­քից մերթ ընդ մերթ նրան ձայ­նակ­ցում է բուն՝ եր­կար ու տագ­նա­պա­լից£

Ար­մունկ­նե­րով պատշ­գամ­բի բազ­րի­քին հեն­ված, ես լուռ ունկնդ­րում եմ գիշ­ե­րա­յին ձայ­նե­րը£

Այ­գում հա­զիվ տե­սա­նե­լի օրոր­վում են ծա­ռե­րը, և իրիկ­նա­յին լռու­թյան մեջ ես պար­զո­րոշ տես­նում եմ, թե տերևներն ինչ­պես են օդում թրթ­ռում, հե­տո, կա­մա­ցուկ իջ­նում հո­ղին£ Այ­գու խոր­քում՝ ոչ այն է ցան­կա­պա­տում՝ մոշ­ի թփե­րի մեջ, ոչ այն է ծա­ռե­րի տակ, իրար ընդ­հա­տե­լով, ան­հոգ, ան­դա­դար եր­գում են ծղ­րիդ­նե­րը£

Նա­յում եմ երկն­քին£ Այ­սօր աստ­ղերն աներևակա­յե­լի­ո­րեն պայ­ծառ ու խոշ­որ են£ Մեծ, կլոր լուսն­յա­կը թա­փըն­թաց սա­հում է անդն­դա­խոր ձո­րե­րի, ան­տառ­նե­րի ու լեռ­նե­րի վրա­յով՝ արար աշ­խարհ ողո­ղե­լով իր ար­ծաթ շո­ղե­րով£

— Պա­պա, — ասում եմ ես, — լու­սի՞նն է հե­ռու, թե Բա­քուն£

Հայ­րի­կը ծի­ծա­ղում է£

— Դու ար­դեն մեծ տղա ես, — ա­սում է նա, — և քեզ հա­մար ամոթ է այդ­պի­սի հի­մար հարց տա­լը£

— Ին­չո՞ւ£

— Նա­յիր երկն­քին£ Ի՞նչ ես տես­նում էն­տեղ£

— Աստ­ղեր£

— Հե­տո՞:

— Լու­սին:

— Ճիշտ է£ Իսկ Բա­քուն երևո՞ւմ է£

— Ոչ£

— Դե, ու­րեմն, գնա ու լավ մտա­ծիր, տես, թե ո՞րն է ավե­լի հե­ռու£

Իմ հար­ցը երևի շատ էր բարդ, որով­հետև հայ­րի­կիս պա­տաս­խանն ավե­լի բարդ էր. ես ոչ մի բան չհաս­կա­ցա նրա ասա­ծից£ Հայ­րիկս սի­րում է հա­նե­լուկ­նե­րով խո­սել: Փի­լի­սո­փա­յե­լու ժա­մա­նակ է գտել£

Կաղ­նա­խաչ բարձր սա­րի կող­մե­րում հրա­ցա­նի կրա­կոց լս­վեց: Կրա­կո­ցից լու­սի­նը ճոճ­վեց տե­ղում ու կր­կին շա­րու­նա­կեց ճա­նա­պար­հը մուգ կա­պույտ երկն­քով£

Այն­տեղ, Կաղ­նա­խա­չի հե­ռա­վոր լեռ­նա­լան­ջին կրա­կո­ցը կրկն­վեց£ Որ­սորդներ են երևի£ Ես նո­րից ու նո­րից մտա­ծում եմ Ար­գի­նա­յի մա­սին, հիշ­ում եմ, թե նրա կաս-­կար­միր շուր­թերն ինչ­քան քն­քուշ ու կա­խար­դող առո­գա­նու­թյամբ են ար­տա­սա­նում հա­յե­րեն բա­ռե­րը, ամենևին ոչ նման մեր բար­բա­ռին, ինչ­պես է նա­յում՝ իր խոշ­որ, ար­տա­հայ­տիչ աչ­քե­րով թա­փան­ցե­լով մինչև հո­գուդ խոր­քե­րը, ինչ­պես է ժպ­տում, ինչ­պես է քայ­լում£ Ես պար­զա­պես ան­կա­րող եմ չմ­տա­ծել նրա մա­սին® որով­հետև ինձ հա­մար բերկ­րանք է նրա անունն ան­գամ ար­տա­բե­րե­լը£

®Ար­գի­նան կա­պույտ շր­ջազ­գեստ է հա­գել, և այն շատ է սա­զում նրան£ Այդ շր­ջազ­գես­տի մեջ նա ուղ­ղա­կի սքան­չե­լի է£ Ես նրան ասում եմ£

— Դու հի­մա ավե­լի ես գե­ղեց­կա­ցել£

— Ճի՞շտ, — Ար­գի­նան ծի­ծա­ղում է, իսկ այ­նու­հետև, իմ ձեռքն առ­նե­լով իր տաք ափե­րի մեջ, ժպ­տա­լով ասում է®- Գյու­ղի օդը վերց­նում եմ երևի£

Հայ­րի­կը նույն­պես ան­չափ ուշ­ա­դիր ու սի­րա­լիր է Ար­գի­նա­յի նկատ­մամբ£ Ճաշ­ի ժա­մա­նակ, սե­ղա­նի մոտ նս­տած, ես գաղտ­նա­ծա­ծուկ հետևում եմ հայ­րի­կին և նկա­տում, թե ինչ­պես է նա ամեն ան­գամ շփոթ­վում՝ Ար­գի­նա­յի հա­յաց­քին հան­դի­պե­լիս, և բերկ­րա­լից ժպի­տը չի իջ­նում նրա դեմ­քից, իսկ աչ­քե­րը անընդ­հատ շո­ղում են խն­դա­գին£

Այդ­պես ու­րախ տրա­մադ­րու­թյամբ ՝ ես հայ­րի­կին մի­այն տոն օրե­րին եմ տես­նում և զգում եմ, որ այ­սօր ևս տոն է նրա հա­մար, գու­ցե նույ­նիսկ շատ մեծ տոն£ Եվ ես քիչ է մնում խելքս թռց­նեմ հե­տաքրք­րա­սի­րու­թյու­նից, որով­հետև վեր­ջա­պես մի կար­գին չգի­տեմ, թե ով է Ար­գի­նան և ինչ առի­թով է եկել մեր տուն£ Հո ամառ չէ, որ ասեմ՝ եկել է հանգս­տա­նա­լու:

— Ար­գի­նա ջան, աշ­խար­հում բա­րե­կա­մու­թյու­նից թանկ ու քաղցր բան չկա, — ասում է հայ­րի­կը, կր­կին լց­նե­լով բա­ժակն ու դան­դաղ ել­նե­լով տե­ղից£ Հայ­րի­կը սո­վո­րու­թյուն ու­նի՝ մի բա­ժակ խմեց թե չէ՝ կսկ­սի իրար ետևից կե­նաց­ներ առա­ջար­կել£

— Ի՞նչ ես կանգ­նել, նս­տած խո­սիր, — ան­չար դի­տա­վո­րու­թյամբ ասում է մայ­րի­կը՝ մոշ­ի թանձր գի­նի լց­նե­լով իր ու Ար­գի­նա­յի հա­մար£

— Չէ, Արուս, դու չգի­տես, գյուղ­խորհր­դի նոր օրեն­քով՝ թա­մա­դան պի­տի կանգ­նած խո­սի£

Ար­գի­նան մանր ծի­ծա­ղում է, ատամ­նե­րը փայ­լում են, իսկ հայ­րի­կը շա­րու­նա­կում է իր խոս­քը.

— Ա­յո, թանկ ու քաղցր բան է բա­րե­կա­մու­թյու­նը, ըն­կե­րու­թյու­նը, առանց բա­րե­կա­մու­թյան, առանց ըն­կե­րու­թյան, ոնց որ աշ­խարհն առանց արե­գակ­նա­յին ար­դար լույ­սի® Բա­րե­կա­մու­թյու­նը կրկ­նա­պա­տկում է ու­րա­խու­թյուն­նե­րը և կի­սով չափ կր­ճա­տում դառ­նու­թյուն­նե­րը£ Նույ­նիսկ հի­վան­դա­նալն էլ հա­ճե­լի է, երբ գի­տես, որ կան մար­դիկ, ով­քեր քո կազ­դուր­վե­լուն սպա­սում են ոնց որ ու­րա­խա­լի տո­նի£ Քո կե­նա­ցը, Ար­գին®

— Չեմ հաս­կա­նում, Ար­գի­նա­յի կե­նա­ցը քա­նի՞ ան­գամ կա­րե­լի է խմել, — կեղծ զար­ման­քով հարց­նում է մայ­րի­կը£

— Տեր աստ­ված, սա ի՞նչ բնա­վո­րու­թյուն ու­նի£ Այ մարդ, ձայ­նա­զո՞ւրկ եմ ես, ին­չի՞ ես խան­գա­րում£ Երբ խո­սում ես՝ ես քեզ խան­գա­րո՞մ եմ: Չեմ խան­գա­րում, չէ՞, բա­րի եղիր, դու էլ ինձ մի խան­գա­րիր£

Երբ հայ­րի­կը խո­սում է, դժ­վար է գուշ­ա­կել՝ երբ է լուրջ խո­սում, երբ՝ կա­տա­կում£ Հի­մա, իհար­կե, կա­տա­կում է£ Իբր մայ­րի­կից նե­ղա­ցած՝ նա դառ­նում է Ար­գի­նա­յի կող­մը£

— Բա­րի գա­լուստ, Ար­գի­նա ջան® Դու որոշ­ել ես աշ­խա­տել մեր գյու­ղում£ Շատ լավ ես արել, մեր աչ­քի վրա տեղ ու­նես£ Բայց նախ՝ պետք է ամ­բողջ հո­գով սի­րես քո աշ­խա­տան­քը, նվիր­վես դրան, որով­հետև չկա ավե­լի մեծ հա­ճույք, քան սի­րած գոր­ծին նվիր­վե­լը£ Ես, օրի­նակ սի­րում եմ իմ գոր­ծը£- Հայ­րիկն իրեն ար­դեն յո­թե­րորդ երկն­քում է զգում£- Մոտ տա­սը տա­րի կոլտն­տե­սու­թյան ամ­բողջ անաս­նա­պա­հու­թյան հա­մար ես եմ պա­տաս­խա­նա­տու£ Գլ­խա­վոր զո­ո­տեխ­նիկ եմ£

— Լավ է ասա­ցիր, թե չէ կա­րող էր կար­ծել, թե էս գյու­ղի տա­նու­տերն ես, — հան­գիստ խայ­թում է մայ­րի­կը՝ թա­քուն աչ­քով անե­լով Ար­գի­նա­յին£

— Դե արի ու մի խմիր, — ծի­ծա­ղում է հայ­րի­կը՝ մի ում­պով խմե­լով թթի օղին£- Թութն ու թթի օղին բու­ժա­կան ու­ժեղ հատ­կու­թյուն ու­նեն, — շա­րու­նա­կում է նա: -Դ­րա հա­մար էլ Ղա­րա­բա­ղը եր­կա­րակ­յաց­նե­րի եր­կիր է: Մի բան պատ­մեմ` լսիր£ Ղա­րա­բա­ղում մի շատ ծեր մարդ ճա­նա­պար­հի եզ­րին նս­տած լաց է լի­նում£ «Ի՞նչ է պա­տա­հել°°, — հարց­նում են£ Մեծ եղ­բայրս ծե­ծել է», -ա­սում է£ Զար­մա­նում են, որ ինքն էդ­քան ծեր մարդ՝ մեծ եղ­բայր ու­նի£ «Ին­չո՞ւ է ծե­ծել», — հարց­նում են£ «Հերս ներս մտ­նե­լիս՝ ոտ­քի չեմ կանգ­նել», -ա­սում է£ — Ար­գի­նան լի­ա­թոք ծի­ծա­ղում է, իսկ հայ­րիկն ասում է.- Ար­գի­նա ջան, էս մեծ աշ­խար­հում մե­կը չե­ղավ, որ հաս­կա­նար ինձ£ Տես­նում եմ, որ ինձ հաս­կա­նում ես- Նա ու­զում է կր­կին օղի լց­նել բա­ժա­կը, բայց ձեռ­քի անզ­գույշ շար­ժու­մով շր­ջում է շիշ­ը և մինչ մայ­րի­կը կհասց­ներ սե­ղա­նից վերց­նել շիշ­ը, օղին թափ­վում է սփ­ռո­ցին՝ թթօ­ղու ան­դուր հո­տը տա­րա­ծե­լով սեն­յա­կով մեկ£

— Շատ լավ եղավ, — ասում է մայ­րի­կը ծի­ծա­ղե­լով£- Նոր­մա­յից ավել մի խմիր£

— Ա­րուս, էսօր կա­րե­լի է, — ասում է հայ­րի­կը՝ նա­յե­լով Ար­գի­նա­յին£- Էսօր առանձ­նա­հա­տուկ օր է, թան­կա­գին հյուր ու­նենք£ Գնա մի ու­րիշ շիշ բեր£ Ի մի­ջի այ­լոց, — ավե­լաց­նում է նա, — կա­տակ չեմ անում, թթի օղին, իրոք, բու­ժա­կան մեծ հատ­կու­թյուն ու­նի£

Մայ­րիկն Ար­գի­նա­յի օգ­նու­թյամբ փո­խում է սփ­ռո­ցը, ափ­սե­նե­րը կր­կին շար­վում են սե­ղա­նին£

Մայ­րի­կը գնում է խո­հա­նոց՝ օղի բե­րե­լու£ Հար­մար պահ որ­սա­լով, ես նույն­պես վա­զում եմ խո­հա­նոց£

— Մամ, — ա­սում եմ ես£- Մամ®

— Ի՞նչ է, Աբիկ ջան£

— Մամ, մեր ի՞նչն է Ար­գի­նան£

Մայ­րի­կը զար­ման­քով նա­յում է ինձ£

— Դու ցնոր­վե՞լ ես, այ տղա, — ժպ­տում է նա£

— Ոչ, բո­լո­րո­վին, — ա­սում եմ ես և, որ­պես ապա­ցույց այն բա­նի, որ իրոք չեմ ցնոր­վել, լուրջ, ինչ­պես դա վա­յել է խել­քը գլ­խին մար­դուն, շա­րու­նա­կում եմ թավ ձայ­նով, — մամ, մի՞­թե որևէ բան չի­մա­նալն ու այդ մա­սին հարց­նե­լը ցնոր­վե­լու նշան է£

Բայց մայ­րի­կը մի­այն ժպ­տում և ասում է փութ­կո­տու­թյամբ.

— Հե­տո, Աբիկ, հե­տո կպատ­մեմ, հի­մա ժա­մա­նակ չկա, — և օղու շիշ­ը խո­թե­լով ձեռքս, ավե­լաց­նում է.- սա տար, ես խաշ­լա­ման բե­րեմ£

3

Այ­սօր կի­րա­կի է£ Արևը նոր-­նոր բարձ­րա­նում է դի­մա­ցի սա­րե­րի ետևից£ Օդը թարմ է, թա­փան­ցիկ£ Գյու­ղը ստ­վե­րի մեջ է, որով­հետև արևի շո­ղե­րը դեռ չեն իջել մինչև մեր ձո­րե­րը£ Ես նա­յում եմ Սառ­նա­տուն լե­ռան կող­մը, ուր արև է ար­դեն£ Այս­տեղ ու այն­տեղ դայ­լայ­լում են լու­սա­բա­ցի թռ­չուն­նե­րը, կան­չում են աքա­ղաղ­նե­րը, ինչ­-որ մե­կը սկ­սեց եր­գել ներքևի ձո­րում, աղբ­յու­րի մոտ, հե­տո աղջ­կա­կան ձայ­նը մա­րեց, որով­հետև Մաք­սի­մը գոր­ծի գցեց տրակ­տո­րը, և եր­գը կո­րավ հռնդ­յու­նի մեջ£

Մայ­րի­կը բա­կում կուտ է տա­լիս հա­վե­րին՝ կու­տը բռով շաղ տա­լով բա­կով մեկ՝ ինչ­պես սերմ­նա­ցանն է սեր­մը նե­տում ցե­լե­րի մեջ£ Եվ նրա ձեռ­քի ամեն մի շար­ժու­մի հետ մեր այդ ցն­դած Չալ­կան ցատ­կում է հա­վե­րի մեջ՝ ֆռ­ռաց­նե­լով նրանց այս ու այն կողմ£ Կա­մա­ցուկ, որ­պես­զի մյուս սեն­յա­կում չարթ­նաց­նեմ Ար­գի­նա­յին, ես ոտ­քե­րիս ծայ­րե­րի վրա իջ­նում եմ բակ՝ ծո­րա­կի տակ լվաց­վե­լու£ Մայ­րիկն ինձ որոշ բան պատ­մել է ար­դեն Ար­գի­նա­յի մա­սին£ Եվ ես, չգի­տեմ ին­չու, նրան հի­մա ավե­լի եմ սի­րում£ Մայ­րիկն ասում է, որ Ար­գի­նան շատ է նման իր մո­րը՝ Դի­ա­նա­յին, մայ­րի­կի խոս­քե­րով՝ աշ­խար­հի ամե­նահ­մա­յիչ կնո­ջը£ Մայ­րի­կը պատ­մել է նաև, որ բժշ­կա­կան ինս­տի­տուտն ավար­տե­լուց հե­տո ու­ղիղ երեք տա­րի Դի­ա­նա մո­րաք­րոջ հետ մի­ա­սին աշ­խա­տել է միևնույն հի­վան­դա­նո­ցում, և միմ­յանց հետ եղել են ոնց որ հա­րա­զատ քույ­րեր ու մինչև հի­մա չեն մո­ռա­ցել իրար£

— Ար­գի­նան նրա մի­ակ աղ­ջիկն է, — ասում է մայ­րի­կը£- Քսան­մեկ տա­րե­կան է ար­դեն և այս տա­րի է ավար­տել ման­կա­վար­ժա­կան ինս­տի­տու­տը£ Իսկ դու ինքդ, ինչ է, չե՞ս հիշ­ում Ար­գի­նա­յին, — անս­պա­սե­լի հարց­նում է մայ­րի­կը£

— Ոչ, մամ, որ­տե­ղի՞ց հիշ­եմ£

— Նա եղել է մեր տա­նը®և դա ասես երեկ էր, — ասում է մայ­րի­կը£- Այ­նինչ մի քա­նի տա­րի է ան­ցել ար­դեն® Դպ­րո­ցը չէր ավար­տել դեռ, կար­ծեմ ու­թե­րորդ թե ինե­րորդ դա­սա­րա­նում էր£ Մոր հետ էր եկել, հե­տո մայ­րը գնաց, իսկ ին­քը մոտ եր­կու ամիս մնաց մեզ մոտ£ Մա­զե­րը կարճ կտ­րած, գե­ղե­ցիկ՝ շա­րու­նակ շր­ջում էր այ­գում, ժա­մե­րով ականջ էր դնում ծտե­րի ծլվ­լո­ցին, վազվ­զում էր՝ Չալ­կան էլ ետևից£

— Չալ­կան էլ ետևի՞ց, — ծի­ծա­ղում եմ ես, ինքս էլ չգի­տեմ, թե ին­չու£

Ես պատ­րաստ­վում եմ նոր հարց տա­լու, սա­կայն պատշ­գամ­բում, խա­վա­վոր եր­կար խա­լա­թը հա­գին, երևում է Ար­գի­նան, և ես լռում եմ£

— Օ¯հ, ինչ հրաշ­ա­լի առա­վոտ է, — ասում է նա և լայն բա­ցում ձեռ­քե­րը, ասես ցան­կա­նա­լով գր­կել արևի ճա­ռա­գայթ­նե­րով ողող­ված այս մեծ ու սքան­չե­լի աշ­խար­հը£

— Մեր գյու­ղում բո­լոր առա­վոտ­ներն են հրաշ­ա­լի, — հպար­տու­թյամբ ասում եմ ես£

Ար­գի­նան, կկո­ցե­լով աչ­քե­րը, երազ­կոտ նա­յում է հե­ռա­վոր սա­րե­րի կող­մը£ Իսկ ինձ, չգի­տես ին­չու, այն­պես է թվում, թե այդ պա­հին նա մտո­վի ծո­վափն­յա իրենց քա­ղա­քում է՝ այս­տե­ղից հա­զա­րա­վոր սար ու ձոր ան­դին£ Ճշ­մա­րիտն ասած, իմ այդ միտ­քը բո­լո­րո­վին դուր չի գա­լիս ինձ£

— Իսկ ձեր քա­ղա­քը, երևի, շատ է, հա՞, գե­ղե­ցիկ, — քրթմն­ջում եմ ես, մի պահ նա­յե­լով դե­պի այն­տեղ, ուր սա­րը բարձ­րա­ցել, ձուլ­վել է երկն­քին:

— Շա¯տ, — ար­տա­բե­րում է Ար­գի­նան, նույ­նիսկ ուշ­ադ­րու­թյուն չդարձ­նե­լով իմ խո­սե­լու տո­նին£

— Իսկ ին­չո՞ւ ես եկել այս­տեղ, — ասում եմ ես նույն ան­բա­վա­կա­նու­թյամբ և ակա­մա նա­յում եմ մայ­րի­կին£ Մայ­րի­կը հան­դի­մա­նան­քով տա­րու­բե­րում է գլու­խը՝ իբր, ամա­չե­իր գո­նե£ Թե­պետ ուշ­ա­ցու­մով, բայց ինքս էլ զղ­ջում եմ, որ հի­մար հարց տվի£ Իսկ Ար­գի­նան, — այ կեց­ցե նա, — ամենևին էլ չի նե­ղա­նում£ Նա առաջ­վա պես ան­հոգ ժպ­տում է և քնք­շո­րեն խճո­ղում է մա­զերս£

Մայ­րի­կը բարձ­րա­նում է տուն՝ երևի նա­խա­ճաշ պատ­րաս­տե­լու£

— Դպ­րո­ցում ո՞նց են գնում գոր­ծերդ, Աբիկ, — ա­նակն­կալ հարց­նում է£ — Լա՞վ ես սո­վո­րում£

Հարցն իս­կա­պես անակն­կալ էր, բայց ես գրամ ան­գամ չեմ շփոթ­վում, որով­հետև պատ­րաստ ու­նեմ պա­տաս­խա­նը (բո­լոր մե­ծա­հա­սակ­նե­րը տա­լիս են այդ հար­ցը և, հա­վա­նա­բար, իրենք էլ չգի­տեն, թե ին­չու) £

— Գե­րա­զանց, — ա­սում եմ

— Իսկ ռու­սե­րե­նի՞ց ինչ­պես ես, — ձեռք չի քաշ­ում Ար­գի­նան£

Եթե դարձ­յալ ասեմ «գե­րա­զանց», նա ինձ չի հա­վա­տա, որով­հետև ար­տա­հայտ­վե­լու ձևից ան­գամ կզ­գա, որ իմ ասա­ծի մեջ մի քիչ աղը պա­կա­սում է, — ինչ արած, այդ­պի­սի գոր­ծե­րում ստել չեմ կա­րո­ղա­նում, թե­պետ, իհար­կե, նման հի­մար վի­ճակ­նե­րից դուրս գա­լու հա­մար մեկ-­մեկ չէր խան­գա­րի£ Ուս­տի ասում եմ.

— Ո­չինչ, չոր­սի ու երե­քի արան­քում£

— Այ, դա ար­դեն բա­նի նման չէ, — դժ­գո­հու­թյամբ գլուխն օրո­րում է Ար­գի­նան£

Ես ինքս էլ հաս­կա­նում եմ, որ «բա­նի նման չէ», բայց ինչ կա­րող եմ ասել£ Այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, հարց­նում եմ մի­ա­միտ տես­քով.

— Ին­չո՞ւ£

— Քա­ջա­բար հայ­տա­րա­րում ես՝ «գե­րա­զանց», իսկ ռու­սե­րե­նից®

— Դի­տա­վոր­յալ չեն նշա­նա­կում, — ա­սում եմ ես կայ­տա­ռո­րեն£

Դա հին ու փորձ­ված մի­ջոց է, երևի աշ­խար­հի երե­սին բո­լոր աշ­ա­կերտ­ներն էլ այդ­պես են ասում. բարձր գնա­հա­տա­կան ստա­նա­լիս ասում են՝ ստա­ցանք, իսկ եթե երեք կամ եր­կու են ստա­նում՝ նշա­նա­կել են£ Եվ ավե­լաց­նում են նույ­նիսկ՝ դի­տա­վոր­յալ բարձր չեն նշա­նա­կում£ Կան այն­պի­սի­նե­րը, որ հա­վա­տում են£ Բայց Ար­գի­նան կար­ծես թե չի հա­վա­տում ինձ£ Խո­րա­ման­կո­րեն ժպ­տա­լով նա ասում է.

— Վաղ­վա­նից ձեզ մոտ ռու­սաց լե­զուն ես եմ դա­սա­վան­դե­լու£

Այ քեզ նո­րու­թյուն£ Նա ոչ թե ու­սուց­չու­հու՝ տա­սե­րորդ դա­սա­րա­նի աշ­ա­կեր­տու­հու է նման£ Ես իմ ականջ­նե­րին չեմ հա­վա­տում£ Զգում եմ, թե ինչ­պես է սիրտս արագ ու ան­կա­նոն խփում կրծ­քիս տակ, ասես ուր որ է դուրս կթռ­չի այն­տե­ղից£ Բայց որևէ բան ասել բարձ­րա­ձայն՝ չեմ հա­մար­ձակ­վում, ինձ ինչ­-որ ան­սո­վոր երկ­չո­տու­թյուն է պա­տում ան­մի­ջա­պես£ Եվ դա իր պատ­ճառն ու­նի. ին­չո՞ւ հո­րի­նե­ցի, թե իբր գե­րա­զանց եմ սո­վո­րում£ Չէ՞ որ հենց վա­ղը նա կի­մա­նա, որ ես ոչ թե գե­րա­զան­ցիկ եմ, այլ՝ ընդ­հա­կա­ռա­կը£ Բայց ուշ է ար­դեն որևէ բան փո­խե­լու հա­մար£ Իզուր չէ, որ հայ­րի­կը սի­րում է կրկ­նել. «Խոս­քը թռ­չու­նի նման բան է, դուրս թռավ- էլ չես բռ­նի»£ Ինձ մնում է շուռ տալ խո­սակ­ցու­թյան թե­ման, որ­պես­զի նա կր­կին չանդ­րա­դառ­նա իմ դպ­րո­ցա­կան գոր­ծե­րին£

— Բժշ­կու­հի՞ է ձեր մայ­րի­կը, — ասում եմ ես£

— Ա­յո, — իմ անս­պա­սե­լի հար­ցից զար­մա­ցած, պա­տաս­խա­նում է Ար­գի­նան£- Ներ­քին հի­վան­դու­թյուն­նե­րի մաս­նա­գետ է հան­րա­պե­տա­կան հի­վան­դա­նո­ցում£

— Իսկ ձեր հայ­րի՞­կը, — հենց այն­պես հարց­նում եմ ես:

Ար­գի­նան կր­կին զար­ման­քով նա­յում է ինձ, ասես փոր­ձե­լով հաս­կա­նալ՝ ի՞նչ նպա­տակ են հե­տապն­դում իմ անի­մաստ հար­ցե­րը£

— Իսկ քո ին­չի՞ն է պետք, — հարց­նում է նա վեր­ջա­պես£

Իհար­կե, նրան հո չես ասի, թե ին­չու տվե­ցիր այդ հար­ցե­րը, դրա հա­մար էլ լռում եմ£

— Ես հայր չու­նեմ, Աբիկ®- ուշ­ա­ցու­մով ար­ձա­գան­քում է Ար­գի­նան£- Նա օդանավի մե­խա­նիկ էր քա­ղա­քա­ցի­ա­կան ավի­ա­ցի­ա­յում£ Հեր­թա­կան մի թռիչ­քի ժա­մա­նակ ուղևոր­նե­րից եր­կու հո­գի զին­ված մտ­նում են օդա­չու­ա­կան խցիկ և ստի­պում խախ­տել սահ­մա­նը£ Հայրս ու մատուցողու­հին զոհ­վում են, սա­կայն բան­դիտ­նե­րին այդ­պես էլ չի հա­ջող­վում անց­նել պե­տա­կան սահ­մա­նը£

Տնա­մերձ այ­գի­նե­րից այն կողմ` ձո­րում, կա­մա­ցուկ խո­խո­ջում-­հա­ռա­չում է մեր Բա­րակ ջուր գե­տը, և նրա ձայ­նը հն­չում է վշ­տա­բեկ. վըշ-շ-շ, վըշ-շ-շ® Ասես հաս­կա­նում է ամեն ինչ£

— Մինչև հի­մա էլ օդա­նա­վի հե­ռա­վոր ձայն լսե­լիս, մայրս նա­յում է երկն­քին£

— Ին­չո՞ւ£

— Ս­պա­սում է երևի®

Իմ հա­յաց­քը հան­դի­պում է Ար­գի­նա­յի թախ­ծա­նուշ աչ­քե­րին£

Ու թե հե­տո էլ ինչ կա­րե­լի է ասել՝ չգի­տեմ£ Ար­գի­նան երևի հաս­կա­նում է իմ վի­ճա­կը£

— Դու խղ­ճո՞ւմ ես ինձ, Աբիկ, — հարց­նում է նա£

— Ա­յո, — ասում եմ ես, սիրտ չա­նե­լով նա­յել Ար­գի­նա­յին£

— Իսկ, այ, դա ար­դեն պետք չէ£ Իմ հայ­րը զոհ­վել է մեր հա­սա­րա­կու­թյա­նը թշ­նա­մի տար­րե­րի հետ մարտն­չե­լիս£ Դու ինձ հաս­կա­նո՞ւմ ես, Աբիկ£

— Ա­յո£

Աստ­ված իմ, սա ի՞նչ հի­մա­րու­թյուն է, մի խել­քը գլ­խին բան չեմ կա­րո­ղա­նում ասել, այդ ան­հե­թեթ «այո» -ից բա­ցի£ Մե­ծե­րի հա­մար, իհար­կե, հեշտ է, մի վայրկ­յա­նում ու­զած խոս­քը կգտ­նեն ու կա­սեն£ Երբ կլի­նի՝ ես էլ մե­ծա­նամ®

— Դու ար­դեն մեծ տղա ես, Աբիկ, — կա­մա­ցուկ ասում է Ար­գի­նան£- Դու ամեն ինչ պետք է հաս­կա­նաս£

Ես քիչ է մնում ճչամ՝ ախր, ես ամեն, ամեն ինչ հաս­կա­նում եմ, մի­այն կար­գին բա­ցատ­րել չեմ կա­րո­ղա­նում£ Սա­կայն առաջ­վա պես, ասես ոնց որ լա­րած թու­թակ, կրկ­նում եմ.

— Ա­յո®

Ար­գի­նան հան­կարծ ջեր­մա­գո­րով ժպ­տա­լով, ասում է.

— Դու կու­զե­նա­յի՞ր իմ եղ­բայ­րը լի­նել£

— Ի­հար­կե, — ես հա­զիվ եմ զս­պում ինձ, որ­պես­զի չգո­ռամ ու­րա­խու­թյու­նից£

Ար­գի­նան պոռթ­կու­մով ինձ առ­նում է իր թևերի մեջ, գլուխս սեղ­մում իրեն£ Նրա քնք­շան­քից ու անուշ­ա­բույր մարմ­նի մտեր­միկ մո­տի­կու­թյու­նից սիրտս եր­ջան­կու­թյու­նից ուռ­չում, նվա­ղում է և, որ­պես­զի գո­նե ինչ­-որ կերպ ար­տա­հայ­տած լի­նեմ դա, ասում եմ.

— Դու ան­պայ­ման կսի­րես մեր գյու­ղը£

— Ես այն հի­մա էլ սի­րում եմ, — ժպ­տում է Ար­գի­նան£

— Իսկ դու ին­չո՞ւ հատ­կա­պես մեր գյուղ եկար£

— Ինս­տի­տուտն ավար­տե­լուց հե­տո երեք տա­րի պար­տա­վոր ես աշ­խա­տել որևէ շր­ջա­նում£ Դա պար­տա­դիր է, առանց դրան դիպ­լոմ չեն տա­լիս£ Մայ­րի­կի հետ խորհր­դակ­ցե­ցինք, ես հանձ­նա­ժո­ղո­վից խնդ­րե­ցի ու­ղար­կել ձեր շր­ջա­նը, իսկ հե­տո այս­տեղ, շրջ­ժողկրթ­բաժ­նում ասա­ցի, որ ու­զում եմ աշ­խա­տել Հն­ձա­խու­թի դպ­րո­ցում£ Բա­րի մար­դիկ չմեր­ժե­ցին, և ահա ես այս­տեղ եմ£

— Ու­րեմն դու կա­րող էիր և չգա՞լ մեզ մոտ, — վա­խե­ցած հարց­նում եմ ես£

— Ի­հար­կե, կա­րող էի, — պա­տաս­խա­նում է Ար­գի­նան ժպ­տա­լով£- Ես կա­րող էի աս­պի­րան­տու­րա­յում մնալ, չէ՞ որ գե­րա­զան­ցու­թյան դիպ­լո­մով եմ ավար­տել ինս­տի­տու­տը£ Մեր կուր­սից շա­տերն են մեկ­նել հե­ռա­վոր գյու­ղեր, խոս­տա­ցել ենք նա­մակ­ներ գրել իրար£

Քա­մին թեթևակի տա­րու­բե­րում է ծա­ռե­րի կա­տար­նե­րը£ Դե­ղին տերևնե­րը պոկ­վում են ծա­ռե­րից, եր­կար օրոր­վում են օդում և հան­դար­տո­րեն ընկ­նում գետ­նին£ Ես մտա­ծում եմ այն մա­սին, որ շու­տով ձմեռ կլի­նի, ձյուն կգա, ձյան թանձր փա­թիլ­նե­րը դան­դա­ղա­սահ կգա­լար­վեն օդում, հե­տո կնս­տեն ծա­ռե­րին, տնե­րի տա­նիք­նե­րին, էլեկտ­րա­լա­րե­րի վրա, և սար ու ձոր, դաշտ ու ճամ­փա խոր ձյան տակ քուն կմտ­նեն մինչև գա­րուն£

4

Մարդ չի կա­րո­ղա­նում հաս­կա­նալ, թե ինչ արա­գու­թյամբ են թռ­չում օրե­րը, թե ինչ­պես օրե­րը դառ­նում են շա­բաթ­ներ, իսկ շա­բաթ­նե­րը ամիս­ներ£

Եվ ահա նո­րից աշ­ուն է, և նո­րից մեր Հն­ձա­խու­թը դե­ղին շո­րեր է հա­գել£ Այս­տեղ­-այն­տեղ, ըն­կու­զե­նի­նե­րի վրա կռկ­ռում են ագ­ռավ­նե­րը, բե­րան­նե­րին ըն­կույզ­ներ՝ ցածր թռ­չում աշ­նան կա­նաչ ցե­լե­րի վրա­յով£ Քա­մուց դարձ­յալ տա­րու­բեր­վում են դեղ­ձե­նի­նե­րը£ Եվ մեր Բա­րակ ջուր գե­տը նույն­պես՝ նե­րառ­նե­լով մայ­րա­մու­տի վեր­ջին շո­ղե­րը, ցոլկ­տում է բաց եղրևանա­գույն փայ­լով և գա­լա­րապ­տույտ անց­նե­լով ան­տառ­նե­րով, դաշ­տե­րով ու այ­գի­նե­րով, առաջ­վա նման իր խո­խոջ­յունն է տա­նում դե­պի մթին ու անդն­դա­խոր ձո­րե­րը£

Արևը բարձ­րա­ցել, հա­սել է երկն­քի ամե­նա­բարձր կե­տը, որ­տե­ղից, հա­վա­նո­րեն, երևում է ամ­բողջ աշ­խար­հը£ Դպ­րո­ցա­կան պա­յու­սակն ուսս գցած, ես գնում եմ տուն£ Վե­ջին ժա­մա­նակ­ներս, չի­տեմ ին­չու, գե­րա­դա­սում եմ տուն վե­րա­դառ­նալ մե­նակ, այդ­պես ինձ ավե­լի է դուր գա­լիս£ Իմ ոտ­քե­րի տակ խշխ­շում են չոր տերևնե­րը£ Եվ այդ շրշ­յու­նի տակ զա­նա­զան մտ­քեր են ծն­վում իմ գլ­խում£ Ես մտա­ծում եմ այն մա­սին, որ ահա ամ­բողջ մի տա­րի է, ինչ Ար­գի­նան մեր տանն է ապ­րում£ Չէ, իրոք, զար­մա­նա­լիորեն արագ ան­ցավ այդ մի տա­րին£

Ամ­բողջ մի տա­րի®

Հայ­րի­կը դարձ­յալ կոլտն­տե­սու­թյու­նում է աշ­խա­տում£ Առա­վոտ­յան, դեռ լույ­սը չբաց­ված, ձին նս­տում, գնում է ֆեր­մա­նե­րը և վե­րա­դառ­նում մի­այն ուշ երե­կո­յան կամ գիշ­եր­վա կե­սին£ Պա­տա­հում է նաև, որ անա­սուն­ներ են տա­նում շրջ­կենտ­րոն՝ մսամ­թեր­ման, և նա մեկ­-եր­կու օր մնում է այն­տեղ£ Մայ­րի­կը նույն­պես, եթե ծանր հի­վանդ են բե­րում, եր­բեմն մնում է հի­վան­դա­նո­ցում£ Որով­հետև, ճիշտ է, փոքր է մեր գյու­ղը, բայց հի­վան­դա­նո­ցը են­թաշր­ջա­նա­յին է, սպա­սար­կում է նաև հարևան փոքր գյու­ղե­րի բնակ­չու­թյա­նը, և հա­ճախ են ծանր հի­վանդ­ներ բե­րում այն­տեղ£

Ար­գի­նան դպ­րո­ցից ինձ­նից միշտ շուտ է վե­րա­դառ­նում£ Եվ երբ հն­չում է վեր­ջին զան­գը, ես իս­կույնևեթ վա­զում եմ տուն, որով­հետև Ար­գի­նան չի սի­րում, երբ ես հապաղում եմ որևէ տեղ£ Դրա հա­մար էլ չեմ ուշ­ա­նում£ Ինքս էլ զար­մա­նում եմ ինձ վրա. այս մի տար­վա մեջ ես լի­ո­վին վե­րա­փոխ­վել եմ, և ինչ­պես մայ­րիկն է ասում, դար­ձել մի­ան­գա­մայն օրի­նա­կան տղա£ Դա­սե­րից հե­տո ու­ղիղ գա­լիս եմ տուն, և մենք ան­մի­ջա­պես նս­տում ենք ճաշ­ի£ Եթե, բան է, մայ­րի­կը տա­նը չէ, Ար­գի­նան մի­այ­նակ չի ճաշ­ում, սպա­սում է ինձ£ Դուրս է գա­լիս պատշ­գամբ, նս­տում այն­տեղ ու սպա­սում£ Եվ միշտ ու­րա­խա­նում է, երբ ես գա­լիս եմ£ Ոնց որ ու­րա­խա­նա­լու մի բան չկա՝ ես հո երկն­քից չեմ իջ­նում, բայց չէ, ու­րա­խա­նում է, և վերջ£ Նրան տես­նե­լիս, իհար­կե, ես նույն­պես ու­րա­խա­նում եմ, թե­պետ դա այն­քան էլ ցույց չեմ տա­լիս£ Մի­այն ժպ­տում եմ և ու­րիշ ոչինչ£

Բայց եր­բեմն այն­պես եմ ու­զում նրան ասել, որ շա­րու­նակ մտա­ծում եմ իր մա­սին£ Սա­կայն, ինքս էլ չգի­տեմ ին­չու, չեմ հա­մար­ձակ­վում£ Հա­վա­նա­բար, վա­խե­նում եմ ծի­ծա­ղե­լի երևալ, թե ինչ® Այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, առանց Ար­գի­նա­յի, ես իրոք շատ եմ տխ­րում£ Ամ­ռա­նը, երբ ար­ձա­կուրդ­նե­րին նա գնաց Բա­քու, քիչ էր մնում անձ­կու­թյու­նից պայ­թեր սիրտս£ Իսկ վեր­ջին գիշ­ե­րը մինչ լույս քնել չկա­րո­ղա­ցա, մինչ լույս ան­հան­գիստ շու­ռու­մուռ էի գա­լիս ան­կող­նում£ Հե­տաքր­քիր է, մինչ այդ մար­դուն չգի­տես, չես ճա­նա­չում, նա իր հա­մար է ապ­րում, դու՝ քեզ հա­մար, բայց ահա պա­տա­հա­բար հան­դի­պում ես, նա դառ­նում է քո հա­րա­զա­տը, գու­ցե նույ­նիսկ ավե­լին, քան հա­րա­զա­տը, և քեզ թվում է, թե առանց նրան այլևս ապ­րել չես կա­րող և զար­մա­նում ես նույ­նիսկ, թե մինչև հի­մա ինչ­պես ես ապ­րել առանց նրան® Մայ­րիկն ասում է, որ Ար­գի­նան այ­սու­հետև մնա­լու է մեր գյու­ղում£ Ար­գի­նան ին­քը ևս մի ան­գամ ասաց. «Ես այս գյու­ղից ոչ մի տեղ չեմ գնա­լու£ Ընդ­միշտ մնա­լու եմ ձեզ մոտ® Ես այն­պի­սի զգա­ցողություն ու­նեմ, որ կար­ծես այս­տեղ եմ ծն­վել£ Չէ, ես աշ­խար­հի ոչ մի տե­ղի հետ չեմ փո­խի այն»£ Ազ­նիվ խոսք, այս բա­ռե­րը լսե­լիս քիչ է մնում հալ­վեմ ու­րա­խու­թյու­նից£ Տա­րօ­րի­նակ բան. այն օր­վա­նից, ինչ Ար­գի­նան ապ­րում է մեզ մոտ, մեր գյու­ղի բո­լոր տղա­նե­րը սկ­սել են մի ու­րիշ ձևի վե­րա­բեր­վել ինձ, չգի­տեմ ին­չու, բայց դա իրոք այդ­պես է, մի ան­գամ չէ, որ նկա­տել եմ£ Գու­ցե մե­ծա­ցել եմ մի տա­րով՝ դրա­նի՞ց է£ Նույ­նիսկ տրակ­տո­րիստ Մաք­սի­մը, որ առաջ չէր թող­նում ան­գամ մո­տե­նալ գու­թան­նե­րի նս­տա­տե­ղին, այժմ, նկա­տե­լով ինձ, իս­կույն կանգ­նեց­նում է տրակ­տո­րը, իջեց­նում է շարժիչի աշ­խա­տան­քը և տրակ­տո­րը սկ­սում է կա­մա­ցուկ աշ­խա­տել՝ թրկ, թրկ, թրկ® Գլու­խը հա­նե­լով խցի­կից, Մաք­սի­մը ժպ­տա­դեմ նա­յում է ինձ և մա­տով կան­չում իր մոտ£ Ես, իհար­կե, մո­տե­նում եմ£ Նա իր հս­կա­յա­կան ձեռ­քը դնում է ու­սիս (ձեռ­քի ծան­րու­թյու­նից քիչ է մնում ծալ­վեն ոտ­քերս), և տա­լիս է իր առա­ջին հար­ցը.

— Հը, գոր­ծերդ ինչ­պե՞ս են, Աբիկ£

— Ո­չինչ, — պա­տաս­խա­նում եմ ես£

— Ի­հար­կե, — ա­սում է նա այ­նու­հետև և մի­ա­ժա­մա­նակ հա­ռա­չում ու երազ­կոտ նա­յում է Սառ­նա­տան կող­մը£- Իհար­կե, ին­չո՞ւ պի­տի վատ լի­նեն®- Մաք­սի­մը ժպ­տում է£ Նրա ժպիտն այն­պի­սին է, որ թվում է, թե ահա ուր որ է նա լաց կլի­նի£ Շշ­մել կա­րե­լի է ծի­ծա­ղից£ Բայց ես, իհար­կե, չեմ ծի­ծա­ղում, թե չէ մեկ էլ տե­սար այն­պես հասց­րեց, որ մեծ կտորդ ականջդ մնաց£ Ես մի­ա­միտ տես­քով ասում եմ.

— Շատ գե­ղե­ցիկ տրակ­տոր ու­նես£

Նա ուշ­ա­դիր նա­յում է ինձ՝ կա­տա­կո՞ւմ եմ, թե ոչ£ Եվ տա­լիս է երկ­րորդ հար­ցը.

— Ճի՞շտ ես ասում£

— Ա­յո£ Ոչ ոք այդ­պի­սի տրակ­տոր չու­նի, — ասում եմ ես£

Մաք­սի­մը հպար­տու­թյամբ նա­յում է ինձ£

— Հի­մա ճա­պո­նա­կան լավ տրակ­տոր­ներ են դուրս եկել, — ա­սում է նա՝ նա­յե­լով իր հեր­կած ցե­լե­րին£- Բայց մեր տե­ղե­րի հա­մար չեն, հարթ տա­րա­ծու­թյուն­նե­րի հա­մար են դրանք£ Այս­տեղ ճա­պո­նա­կան տրակ­տո՞ր կդի­մա­նա՝ ըն­կու­զե­նի­նե­րի ար­մատ­նե­րը մի հեկ­տա­րի վրա գնում են£

— Ճա­պո­նա­կան տրակ­տորն ի՞նչ է քո­նի մոտ, — ասում եմ ես, սպա­սե­լով Մաք­սի­մի ամե­նագլ­խա­վոր հար­ցին£

— Իսկ ձեր Ար­գի­նան գի­տի՞, որ այս­պի­սի տրակ­տոր ու­նեմ, — վեր­ջա­պես ասում է նա՝ կարմ­րե­լով մինչև ականջ­նե­րի ծայ­րե­րը£

— Ի­հար­կե, գի­տի, — անխղ­ճո­րեն ստում եմ ես£ Մաք­սի­մի դեմ­քը շո­ղում է բա­վա­կա­նու­թյամբ£ Եվ նա, մի­ան­գա­մայն անս­պա­սե­լի ասում է.

— Ու­զո՞ւմ ես սո­վո­րեց­նեմ քեզ տրակ­տոր քշե­լը£- Չս­պա­սե­լով պա­տաս­խա­նի, նա իմ թևատա­կե­րից բռ­նում, արագ թռց­նում է խցիկ և, տե­ղա­վո­րե­լով իր կող­քին, կար­գադ­րում է.- Բռ­նիր լծակն ահա այս­պես£ Ոտքդ դիր ահա այս­տեղ£ Ապ­րես£ Սեղ­միր ոտ­նա­կը և կա­մաց բաց թող£ Այ, այդ­պես, ապ­րես£

Տրակ­տո­րը հռն­դում, ծուխ ար­ձա­կե­լով դան­դաղ առաջ է գնում՝ ակոս­-ա­կոս շուռ տա­լով սև հո­ղը£ Եր­ջան­կու­թյու­նից շունչս կտր­վում է, ես արագ նա­յում եմ այս ու այն կողմ, բայց ափ­սոս, տես­նող չկա£ Վա­ղը կպատ­մեմ դպ­րո­ցում, բայց ոչ ոք չի հա­վա­տա®

— Հը, գոր­ծերդ ո՞նց են Աբիկ, — տրակ­տո­րի խե­լաց­նոր հռնդ­յու­նի ու գու­թան­նե­րի դղրդ­յու­նի մեջ ես հա­զիվ եմ լսում Մաք­սի­մի ձայ­նը£

Ես հիշ­ում եմ, որ նա մի եր­կու րո­պե առաջ ևս այդ հարցն էր տվել, ուս­տի ասում եմ.

— Ա­ռաջ­վա նման£

— Ի­հար­կե, լավ կլի­նես, — գո­ռում է Մաք­սի­մը£- Քեզ ինչ է եղել, որ վատ լի­նես® Ասում եմ, իհար­կե, լավ կլի­նես®

— Լ­սե­ցի® Դու ինձ ասա, ինչ­պե՞ս ավե­լաց­նեմ արա­գու­թյու­նը£

— Չի կա­րե­լի, խա­րակ կա­նես, — մի պահ ուշ­ադ­րու­թյամբ նա­յե­լով ետ, ասում է Մաք­սի­մը£ Եվ փո­խա­նակ ավե­լաց­նե­լու տրակ­տո­րի արա­գու­թյու­նը, նա հան­կար­ծա­կի կանգ­նեց­նում է տրակ­տո­րը, իջեց­նում է շարժիչի աշ­խա­տան­քը և, թավ հոն­քե­րի տա­կից մտա­խոհ նա­յե­լով ինձ, խոր հո­գո­ցով ասում.

— Ինձ թվում է, Աբիկ, մեր ամ­բողջ Ղա­րա­բա­ղում Ար­գի­նա­յի նման աղ­ջիկ չկա£

— Ի­հար­կե£ Ինչ խոսք կա­րող է լի­նել այդ մա­սին, — հաս­տա­տում եմ ես մե­ծա­վա­րի£ Ինձ դուր է գա­լիս խո­սե­լու իմ տո­նը£ Եվ, ինչ­պես հա­վա­սա­րը հա­վա­սա­րին, ու­ղիղ նա­յում եմ Մաք­սի­մին՝ սպա­սե­լով, թե ինչ կա­սի նա£

Մաք­սի­մը դարձ­յալ հա­ռա­չում է և, ասես ու­ժե­րից վեր ծանր գոր­ծի է, տն­քա­լով ասում է.

— Հենց վատն էլ դա է, որ նրա նմա­նը չկա£

— Ին­չո՞ւ, — զար­մա­նում եմ ես£

— Չ­գի­տեմ£ Այդ­քան գե­ղե­ցիկ չլի­ներ, ով գի­տի, գու­ցե ար­ժա­նաց­ներ իր ուշ­ադ­րու­թյա­նը£

Իմ կար­ծի­քով, Մաք­սիմն այս հար­ցում լրիվ սխալ­վում է£ Ես հո գի­տեմ, որ Ար­գի­նան բո­լո­րին էլ հա­վա­սա­րա­պես լավ է վե­րա­բեր­վում£

— Նա բո­լո­րի հետ էլ սի­րով է խո­սում, — ասում եմ ես£

— Հըմ, բո­լո­րի հե՞տ®

— Ի­հար­կե£

— Ինձ հետ չի խո­սի® Գո­նե կր­թու­թյուն ստա­ցած լի­նե­ի, գու­ցե ար­ժան հա­մա­րեր® Բայց հի­մա, չէ, չի խո­սի®

— Ինչ­պե՞ս թե՝ չի խո­սի£ Կխո­սի, մի՞­թե ես չգի­տեմ£

Չգի­տեմ ին­չու, ես մի տե­սակ խղ­ճում եմ Մաք­սի­մին£ Մտ­քում հաս­տատ որոշ­ում եմ՝ տուն գնա­լուն պես այդ մա­սին խո­սել Ար­գի­նա­յի հետ, որով­հետև, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, վատ տղա չէ նա, թե­կուզ առաջ­նե­րում չէր թող­նում մո­տե­նալ իր տրակ­տո­րին£ Իմի­ջի­այ­լոց, Մաք­սի­մը մեր գյու­ղի ամե­նա­ջա­հել տրակ­տո­րիստն է, իսկ այս ամ­ռա­նը, բեր­քա­հա­վա­քի ժա­մա­նակ, կոլտն­տե­սու­թյան ««Նի­վա» ինք­նագ­նաց կոմ­բայ­նը նա էր բա­նեց­նում և հա­մար­յա գիշ­եր ու ցե­րեկ դաշ­տե­րից տուն չէր գա­լիս£ Մեծ մա­սամբ նրա շնոր­հիվ էր, որ կոլտն­տե­սու­թյու­նը լեռ­նա­յին գյու­ղե­րի մեջ առա­ջինն ավար­տեց հուն­ձը£

— Իսկ սո­վո­րե­լում ո՞նց ես£ Երևի լավ ես սո­վո­րում, չէ՞, — հարց­նում է Մաք­սի­մը£

Ասես իր շատ պետքն է իմ սո­վո­րե­լը£ Խո­սե­լու բա՞ն չու­նի, ինչ է®

— Ա­յո, — ասում եմ ես£ Բայց տես­նում եմ՝ ական­ջի մի ծայ­րով է լսում ինձ, մտ­քե­րը բո­լո­րո­վին ու­րիշ տեղ են£

— Էդ էր պա­կաս, որ վատ սո­վո­րե­իր, — բա­րե­հո­գի ժպ­տա­լով ասում է Մաք­սի­մը£- Երևի Ար­գի­նան պա­րա­պում է հետդ£

— Ը­հը£ Արի մեզ մոտ, քեզ հետ նույն­պես կպա­րա­պի£

Մաք­սի­մը ծի­ծա­ղում, թեթևակի խփում է ու­սիս£

— Լավ, Աբիկ ջան£ Պլան­ներս մնա­ցին, հի­մա բրի­գա­դի­րը կգա ու կսկ­սի գլուխ տա­նել£ Բարևներ հա­ղոր­դիր ին­ձա­նից®- ասում է նա ու ան­մի­ջա­պես ավե­լաց­նում է շփոթ­ված£- Չէ, պետք չէ, մեկ էլ տե­սար նե­ղա­ցավ£

Եվ ոչ մի­այն Մաք­սի­մը, բո­լո­րը-­բո­լո­րը փոխ­վել են իմ նկատ­մամբ£ Կոշ­կա­կար Մե­րու­ժա­նը, որը քսան­չորս ժամ­վա ըն­թաց­քում մի ան­գամ է ժպ­տում մի­այն, այժմ, ինձ տես­նե­լիս, ան­մի­ջա­պես մո­տե­նում է և նրա մանր աչ­քե­րը աշ­խույժ վազվ­զում են ակ­նա­խո­ռոչ­նե­րում£

— Էդ որ­տե՞ղ ես, Աբիկ ջան, բո­լո­րո­վին չես երևում, — ամեն ան­գամ ասում է նա£

— Որ­տե՞ղ պի­տի լի­նեմ, քե­ռի Մե­րու­ժան, — ա­սում եմ ես£- Մեր գյու­ղից ո՞ւր պետք է գնամ, միշտ այս­տեղ եմ£

Մե­րու­ժա­նը ոտ­քի ծայ­րով քչ­փո­րում է հո­ղը£ Ըստ երևույ­թին, նրան իմ բա­ռե­րը վի­րա­վո­րա­կան են թվում£

— Բա ինձ նման ջա­հել տղա­յին քե­ռի՞ են ասում, Աբիկ, — ա­սում է նա£

— Բա ի՞նչ են ասում, քե­ռի Մե­րու­ժան£

Մե­րու­ժանն այն­պի­սի հա­յաց­քով է նա­յում ինձ, որ ես պարզ զգում եմ՝ ու­րիշ ժա­մա­նակ լի­ներ, վզա­կո­թիս կտար ու կա­սեր՝ հայ­դա£ Բայց հի­մա զուսպ ասում է.

— Ս­րա­նից հե­տո էլ չլ­սեմ, որ ինձ քե­ռի ես ասում, Աբիկ£ Դու դրա­նով, գի­տե՞ս, ոնց որ սրած դա­նա­կը վերց­նես ու խրես սիրտս£

Ինձ հա­մար դժ­վար է հաս­կա­նալ, թե այդ հա­սա­րակ ու սո­վո­րա­կան «քե­ռի» բա­ռը ին­չու է Մե­րու­ժա­նին սրած դա­նակ թվում, ես ու­զում եմ խոսք բա­ցել այդ մա­սին, բայց Մե­րու­ժա­նը անս­պա­սե­լի հարց­նում է.

— Ար­գի­նան երևի կոշ­իկ­ներ չու­նի, հա՞£

— Ինչ­պե՞ս չու­նի, — ասում եմ£- Նոր կոշ­իկ­ներ ու­նի, վեր­ջերս է գնել£

Մե­րու­ժա­նը հի­աս­թափ­ված նա­յում է ինձ£

— Ա-­ա­սում էի գու­ցե չու­նի£

— Ու­նի£ Եվ այն էլ մի քա­նի զույգ£

— Այդ կոշ­իկ­ները, ինչ է, չե՞ն մաշ­ում£ Բե­րե­իր, մի լավ նո­րո­գե­ի® Ինքն էլ կտես­ներ, որ ոս­կի ձեռ­քեր ու­նեմ£

Ճիշտն ասած, այդ Մե­րու­ժա­նը եր­բեք ինձ դուր չի եկել£ Գու­ցե դրա հա­մար էլ նրա վեր­ջին բա­ռե­րը կա­տա­ղեց­նում են ինձ£

— Ոչ, — ասում եմ, — եր­բեք չեն մաշ­ում£

— Չեն մաշ­ում, ու­րեմս, — ձեռք չի քաշ­ում Մե­րու­ժա­նը£

— Ա­յո, — հա­մար­յա գո­ռում եմ ես£- Չեն մաշ­ում, որով­հետև միշտ նորն է առ­նում£

— Բա դա եղա՞վ, Աբիկ ջան£ Քա­րով սր­տիս մի խփիր£

Ես չգի­տեմ, թե ին­չի մա­սին է նրա խոս­քը և սպա­սում եմ, թե այ­նու­հետև ի՞նչ կա­սի£ Եվ նա ասում է.

— Իմ ամ­բողջ հույ­սը դու էիր, Աբիկ® Մտա­ծում էի՝ Աբի­կը ինձ հա­մար ոնց որ փոքր եղ­բայր, ինձ կհաս­կա­նա®

Ա¯յ քեզ նո­րու­թյուն® Զար­մա­նա­լի մարդ է այս Մե­րու­ժա­նը, մեկ էլ տե­սար այն­պի­սի բան ասաց, որ եփած հա­վի ծի­ծա­ղը կգա£ Իսկ նա տաղ­տուկ ձայ­նով իրենն է շա­րու­նա­կում£

— Էհ, Աբիկ ջան, քո Մե­րու­ժա­նը մե­ռած ու թա­ղած չի®Դեռ են ժա­մա­նակ, երբ եկավ էս­տեղ, մի­ան­գա­մից մտավ սիրտս® Բա­նա­կից նոր էի եկել… Գիշ­եր-­ցե­րեկ ոչ քուն ու­նե­ի, ոչ դա­դար£ Սերն ու­րիշ բան է, Աբիկ ջան, դու դա չես հաս­կա­նա£ Երբ սի­րում ես, էն­պի­սի մի հարս­տու­թյուն ես հայտ­նա­բե­րում ինքդ քո մեջ, էն­պի­սի մի քնք­շու­թյուն, որ էն մրջ­յունն ինչ է, ու­զում ես կանգ­նել ու էդ մրջ­յու­նի հետ ան­գամ զրույց անել, և նույ­նիսկ ինքդ էլ զար­մա­նում ես քեզ վրա, որ կա­րող ես էդ­պես սի­րել® Առանց սեր կյան­քը, Աբիկ ջան, ոնց ասեմ քեզ, որ հաս­կա­նաս, ոնց որ տա­րին՝ առանց գար­նան, առանց ծիլ ու ծաղ­կի® Երևի ճիշտ են ասել, որ պի­տի գնա­հա­տես նրան, ով առանց քեզ չի կա­րող և չվազվ­զես նրա ետևից, ով առանց քեզ էլ եր­ջա­նիկ է: Բայց դե… սր­տի դեմ ի¯նչ կա­րող ես անել: Հլա էն ժա­մա­նակ, ասում եմ, չէ՞, նրա գնա­լուց հե­տո, քա­նի-­քա­նի ան­գամ եմ երա­զում տե­սել®-Մի քիչ ախու­վախ քաշ­ե­լուց հե­տո, նա այն­պի­սի մի ձայ­նով, որ քիչ է մնում հո­րան­ջոցս բռ­նի, ասում է.

— Է¯հ, որ­տե­ղի՞ց եկավ, մեզ հա­մար հան­գիստ ապ­րում էինք մեր էս ձո­րե­րի մեջ®

«Ապ­րիր էլի, քեզ ո՞վ է խան­գա­րում», -մտ­քումս ասում եմ ես և լուռ քայ­լում դե­պի տուն£

5

Ամ­բողջ մի տա­րի® Իրոք, այդ ե՞րբ ան­ցավ այս մի տա­րին£ Դպ­րո­ցա­կան պա­յու­սա­կը ուսս գցած, ես դպ­րո­ցից վե­րա­դառ­նում եմ տուն£

Կոշ­կա­կար Մե­րու­ժա­նի փայ­տե փոք­րիկ ար­հես­տա­նո­ցը գտն­վում է կոլտն­տե­սու­թյան վար­չու­թյան գրա­սեն­յա­կի ու գյու­ղա­կան խա­նու­թի արան­քում՝ մեր տնից ոչ հե­ռու, և իմ ճա­նա­պարհն ար­հես­տա­նո­ցի մո­տով է անց­նում£ Զզ­վե­լի սո­վո­րու­թյուն ու­նի այդ Մե­րու­ժա­նը, որ օձիքդ ձեռքն ըն­կավ, էլ պր­ծում չկա£

Այս ան­գամ ու­զում եմ անն­կատ անց­նել, որ­պես­զի նա նո­րից չսկ­սի հին եր­գը£ Բայց չէ® Ըստ երևույ­թին, ար­հես­տա­նո­ցի նեղ­լիկ լու­սա­մու­տից Մե­րու­ժա­նը նկա­տում է ինձ£ Նա արագ դուրս է գա­լիս ար­հես­տա­նո­ցից՝ կաշ­վե եր­կար սև գոգ­նո­ցը կա­պած, դեմ­քին քաղց­րե­նի ժպիտ, աչ­քե­րում՝ շո­ղոմ­քոր կայ­ծեր£

— Բարև, Աբիկ ջան, — ա­սում է նա մե­ղուշ ձայ­նով£

Ճարս ինչ՝ ստիպ­ված կանգ եմ առ­նում£

— Բարև, — ա­սում եմ ես£

— Էդ որ­տե՞ղ ես, բո­լո­րո­վին չես երևում£

Ոնց էլ ստում է. օրա­կան եր­կու ան­գամ, չհաշ­ված, իհար­կե, կի­րա­կի օրե­րը, անց­նում եմ այս­տե­ղով՝ մեկ դպ­րոց, մեկ էլ դպ­րո­ցից ետ` տուն£ Բայց նրա հա­մար մեկ է՝ թե­կուզ մի­լի­ոն ան­գամ ան­ցիր, միևնույն է, էլի իրենն է կրկ­նե­լու. «Էդ ո-ր-տ­-ե՞ղ ես, բ-ո-լ­-ո-ր­-ո-վ­-ի-ն չ-ե-ս ե-ր-և-ու-մ»£ Մի բա­նից պի­տի սկ­սի, չէ՞®

Ես, իհար­կե, նրան չեմ պա­տաս­խա­նում£ Հո չես ասի՝ ո՞նց չեմ երևում, հրես քո առջև կանգ­նած եմ£

— Քիչ առաջ կար­միր շոր հա­գած եկավ­-ան­ցավ® Ոնց որ սա­րե­րի ջեյ­րան՝ եկավ ու ան­ցավ® էն եր­գը գի­տե՞ս, որ ասում է՝ նո­րից գա­րուն եկավ, գա­րուն անն­ման, կար­միր էիր հա­գել, վար­դի պես վառ­ման, ջեյ­րա­նի պես սա­րե­րով եկար ու ան­ցար, մեկ բարև էիր տա­լիս՝ այն էլ մո­ռա­ցար, — գլու­խը շար­ժե­լով, թախ­ծա­լի ձայ­նով ար­տա­սա­նում է Մե­րու­ժա­նը£- Էդ ի¯նչ տե­սակ գե­ղեց­կու­թյուն է դրա գե­ղեց­կու­թյու­նը, Աբիկ®Էն աստ­վա­ծը, նրան նա­յե­լիս մարդ իրե­նից ան­կախ մտա­ծում է եր­ջան­կու­թյան հե­քի­ա­թա­յին աշ­խար­հի ու հա­զա­րան բլ­բու­լի մա­սին: Գրա­դա­րա­նից եմ վերց­րել ու կար­դա­ցել էդ բլ­բու­լի մա­սին…

Ես նա­յում եմ Մե­րու­ժա­նին ու զար­ման­քից մնում ապ­շած. ես մի­այն նոր եմ նկա­տում, որ նրա աչ­քի մե­կը կար­ծես թե աջ է նա­յում, իսկ մյու­սը ձախ£ Ես դժ­վա­րու­թյամբ եմ զս­պում ինձ, որ­պես­զի բարձ­րա­ձայն չծի­ծա­ղեմ£

— Հի­մա ի՞նչ պի­տի անենք, Աբիկ, — ա­սում է Մե­րու­ժա­նը, չգի­տես ին­չու, իջեց­նե­լով ձայ­նը£

— Ին­չի՞ հա­մար, — իմ հեր­թին հարց­նում եմ ես£

— Ի՞նչ թաքց­նեմ քե­զա­նից, Աբիկ ջան, իմ ամ­բողջ հույ­սը դու ես£

— Ո­չինչ չեմ հաս­կա­նում£ Ի՞նչ հույ­սի մա­սին է խոս­քը£

— Հիշ­ո՞ւմ ես, քեզ ասել եմ այդ մա­սին® Իմ հույ­սը դու ես, իմ վեր­ջին հույ­սը£- Մե­րու­ժա­նը նս­տում է ան­ցած ձմեռ­վա­նից մնա­ցած հա­ճա­րե­նու կոճ­ղին, վախ­վո­րած նա­յում է չորս կող­մը և շա­րու­նա­կում ցածր ձայ­նով£- Իմ արևը, Աբիկ, որ ինձ սպա­նեն էլ, որ կախ էլ տան, միևնույն է, նրան իմ սր­տից հա­նել չեմ կա­րող£ Հաս­կա­նու՞մ ես, նրան կորց­նե­լուց հե­տո ես էլ կորց­նե­լու բան չու­նեմ… Մե­ղա­վոր չեմ, սի­րում եմ, գետ­նից մինչև եր­կինք խեն­թի պես սի­րում եմ, Աբիկ ջան, ոնց ասեմ, խմած չեմ, բայց հար­բած եմ£

— Ինչ­պե՞ս կա­րե­լի է չխ­մել, բայց հար­բել£ Այդ­պի­սի բան չի լի­նում£

— Դու իմ միտ­քը չհաս­կա­ցար, Աբիկ ջան£ Ես ու­րիշ բան եմ ասում® Նա ինձ չգի­տի, չի ճա­նա­չում, հե­տո ինչ, թե բարևում եմ, պա­տաս­խանս տա­լիս է£ Դա էն չի®Դու հո կա­րող ես նրան մի եր­կու խոսք ասել իմ մա­սին£

— Օ­րի­նակ, ի՞նչ£

— Դե, ինչ­պես ասեմ քեզ, — Մե­րու­ժա­նը մի պահ մտամ­փոփ նա­յում է հե­ռու հան­դե­րի կող­մը£- Ա­մեն ինչ էլ կա­րող ես ասել, փառք աստ­ծու, ձեռքս քա­րի տակ չի, աշ­խա­տում եմ և վատ չեմ վաս­տա­կում£ Աղ­ջիկ­ներ շատ կան, ում էլ ասեմ՝ մի գլուխ վա­զե­լով կգա, բայց, դե, Ար­գի­նան ու­րիշ է, բարձ­րա­գույնն ավար­տած, գե­ղե­ցիկ, լավ ռո­ճիկ է ստա­նում, ես նրա մի մա­զը չեմ փո­խի մեր գյու­ղի բո­լոր աղ­ջիկ­նե­րի հետ… Ասա մե­քե­նա­յի հեր­թում է, շու­տով մե­քե­նա է գնե­լու£- Մե­րու­ժա­նը կր­կին նա­յում է չորս կող­մը£- Լսիր, Աբիկ ջան, դու էդ բանն արա, ես քեզ էն­պի­սի մի լա­վու­թյուն անեմ, որ ամ­բողջ կյան­քում ինչ էլ անես՝ չկա­րե­նաս իմ լա­վու­թյան տա­կից դուրս գաս:

— Չեմ հաս­կա­նում, ես ի՞նչ պի­տի անեմ, — ա­սում եմ ես հետզ­հե­տե բար­կա­նա­լով£

— Հի­մա, հի­մա, Աբիկ ջան, հի­մա ասեմ քեզ£ Հաս­կա­նո՞ւմ ես® Հնա­րա­վո՞ր չի, օրի­նակ, մի ան­գամ, ուշ երե­կո­յան նրան վերց­նես ու զրույց անե­լով գաս ձո­րի կող­մը® Բայց էն­պես, որ մարդ-­բան չլի­նի, թե չէ, մեկ էլ տե­սար, սկ­սե­ցին բամ­բա­սանք­նե­րը.. Շատ կարևոր մի հարց կա, ու­զում եմ էդ մա­սին խո­սել հե­տը® Էդ որ անես, Աբիկ ջան®

«Նա ու­զում է փախց­նել Ար­գի­նա­յին», — վայրկ­յա­նա­բար անց­նում է իմ մտ­քով£ Այդ են­թադ­րու­թյու­նից նույ­նիսկ շն­չա­հեղձ­վում եմ£

— Ու­զում ես փախց­նե՞լ Ար­գի­նա­յին, — ա­սում եմ ես£

— Հա, — արագ ել­նե­լով տե­ղից պա­տաս­խա­նում է Մե­րու­ժա­նը£- Քեզ­նից ի՞նչ թաքց­նեմ, Աբիկ ջան, պայ­մա­նա­վոր­վել եմ, Կաղ­նա­խա­չի վրա­յով ձի­ով կտա­նեմ Առա­ջա­ձոր, բա­րե­կամ ու­նենք էն­տեղ, կթող­նեմ նրանց տա­նը, իսկ հե­տո հեշտ է£ Մեր գյու­ղե­րում էդ­պի­սի էն­քա¯ն դեպ­քեր են եղել® Օգ­նիր ինձ էդ հար­ցում, Աբիկ ջան, լա­վու­թյունդ չեմ մո­ռա­նա մինչև մահ-­գե­րեզ­ման£

— Ինչ­պե՞ս չես ամա­չում, — հա­մար­յա գո­ռում եմ ես, զգա­լով, թե ինչ­պես են մի ակն­թար­թում լց­վում աչ­քերս£- Հի­մա ես կգ­նամ ու բո­լո­րին, բո­լո­րին կպատ­մեմ այդ մա­սին£

Մե­րու­ժա­նը, հան­կար­ծա­կի գու­նատ­վե­լով, նա­յում է շուր­ջը և, փոր­ձե­լով ժպ­տալ, վա­խե­ցած ձայ­նով ասում է.

— Ի՞նչ փախց­նել, ի՞նչ ես ասում, կա­տակ արե­ցի® Այ տղա, դու կա­տակ-­բան չես հաս­կա­նո՞ւմ£

Ես արագ, առանց ետ նա­յե­լու, վա­զում եմ դե­պի տուն£

6

Դեռևս տուն չհա­սած՝ մա­րա­գի մոտ լսում եմ Ար­գի­նա­յի ձայ­նը£ Շրջ­վում եմ ձայ­նի ուղ­ղու­թյամբ£ Ար­գի­նան տա­սե­րորդ դա­սա­րա­նի մի խումբ աղ­ջիկ­նե­րի հետ ճա­նա­պար­հի եզ­րին կանգ­նած աշ­խույժ զրու­ցում, ծի­ծա­ղում է£ Տուն գնալ չեմ ու­զում, նս­տում եմ մա­րա­գի ստ­վե­րում՝ սպա­սե­լով Ար­գի­նա­յին£ Ար­գի­նան շա­րու­նա­կում է ինչ­-որ բա­նի մա­սին պատ­մել աղ­ջիկ­նե­րին, և նրանք հա­մե­րաշխ կչկ­չում են£ Ճիշտն ասած, չգի­տեմ ին­չու, ինձ դուր չի գա­լիս այն, որ Ար­գի­նան այդ­քան մոտ է աղ­ջիկ­նե­րի հետ£ Հե­տո ի՞նչ, թե նրանց դաս­ղեկն է£ Ինձ նույ­նիսկ թվում է, թե Ար­գի­նան հա­տուկ նրանց հա­մար է ստեղ­ծել «Սի­րենք, պահ­պա­նենք հայ­րե­նի բնու­թյու­նը» խմ­բա­կը£ Դե, իհար­կե՝ որ­պես­զի մշ­տա­պես մի­ա­սին լի­նեն£ Մեկ էլ տե­սար հա­վաք­վե­ցին մեր տան մոտ և սկ­սե­ցին ճռ­վո­ղել սար­յակ­նե­րի պես£ Պա­տա­հում է նաև, գնում են շր­ջե­լու գյու­ղա­մերձ դաշ­տե­րում կամ զբո­սանք են կազ­մա­կեր­պում դե­պի սա­րե­րը և տուն են վե­րա­դառ­նում արևը մայր մտ­նե­լուց հե­տո£ Մի ան­գամ նույ­նիսկ Ար­գի­նան իր դա­սա­րա­նով մեկ­նեց մարզ­կենտ­րոն՝ ինչ­-որ ներ­կա­յա­ցում դի­տե­լու£ Ես չք­նե­ցի այդ գիշ­եր, ան­կող­նում պառ­կած ար­թուն սպա­սե­ցի՝ մինչև նրանք կվե­րա­դառ­նա­յին այն­տե­ղից ու դրա­նից հե­տո նոր մի­այն քնե­ցի£

Փառք աստ­ծո, վեր­ջա­պես Ար­գի­նան հրա­ժեշտ է տա­լիս աղ­ջիկ­նե­րին£

— Դեհ, մինչև վա­ղը, աղ­ջիկ­ներ, — ա­սում է նա, շրջ­վե­լով մեր տան կող­մը£ Բարձր ու խրոխտ՝ նա գա­լիս է թեթև քայլ­ված­քով, գլ­խի գե­ղա­նի շար­ժու­մով եր­բեմ­նա­կի ետ նե­տե­լով անհ­նա­զանդ մա­զե­րը£

Մեր տնից ոչ հե­ռու, գյուղ­խորհր­դի հին շեն­քի տա­նի­քում, ուր վեր­ջին տա­րի­նե­րին կոլտն­տե­սու­թյու­նը ծխա­խո­տի տերև է չո­րաց­նում, ծխա­խո­տա­գործ կա­նայք, իրար գլ­խի հա­վաք­ված, խո­սում են՝ ուշ­ա­դիր նա­յե­լով Ար­գի­նա­յին£

— Ա­նաստ­վա­ծը մի տես ինչ­քան գե­ղե­ցիկ է£

— Աչ­քե­րը գե­ղե­ցիկ, քի­թը գե­ղե­ցիկ, բե­րա­նը գե­ղե­ցիկ, կազմ­ված­քը գե­ղե­ցիկ, աղ­ջի, բա սրան տես­նո­ղի քու­նը կտա­նի՞£

— Մի նա­յիր է, ասես բաց­ված վարդ լի­նի, հա­զար երա­նի քեզ առ­նո­ղին£

— Ոչ ու­տես, ոչ խմես, կանգ­նես ու էդ­պես նա­յես£

— Աղ­ջի, բախ­տը լի­նի գե­ղե­ցիկ, բախ­տը£ Մեր Ռազ­մե­լան պա­կա՞ս գե­ղեց­կու­հի էր£ Որ­տե՞ղ է հի­մի. Ղա­զան­չի­ի ձո­րե­րու­մը՝ մի բո­լուք երե­խեք գլ­խին թա­փած£

— Էհ, գե­ղե­ցիկ աղ­ջիկ­նե­րը հազ­վա­դեպ են բախ­տա­վոր լի­նում£

Տրա­մադ­րու­թյուն չու­նեմ նրանց լսե­լու: Ար­գի­նան մեր բա­կում է մի­այն նկա­տում ինձ£

— Ին­չո՞ւ ես այդ­քան ուշ­ա­ցել, Աբիկ, — հարց­նում է նա իր առօր­յա սի­րա­լի­րու­թյամբ£

— Մի թեթև գործ կար, — ասում եմ ես՝ փախց­նե­լով հա­յացքս£ Սա­կայն իմ դեմ­քը, ըստ երևույ­թին, շատ է այ­լայլ­ված, որով­հետև Ար­գի­նան դա­դա­րում է ժպ­տալ£ Մենք լուռ բարձ­րա­նում ենք տուն և այն­տեղ, տա­նը, Ար­գի­նան ասում է.

— Ինչ­-որ բա՞ն է պա­տա­հել£

— Ոչ, — ասում եմ ես£

— Գու­ցե կռ­վե՞լ ես որևէ մե­կի հետ£

— Ոչ£

— Վա՞տ ես զգում քեզ£

— Ոչ£

Նա մո­տե­նում, գր­կում է իմ ու­սերը£

— Թաքց­նո՞ւմ ես ինձ­նից£

Աչ­քերս լց­վում են ար­ցուն­քով, և, ինձ հա­մար ևս անս­պա­սե­լի, ես թռց­նում եմ բե­րա­նից.

— Մե­րու­ժա­նն ու­զում է փախց­նել քեզ£

— Ո՞վ, -հարց­նում է Ար­գի­նան, և ես նրա դեմ­քից տես­նում եմ, որ նա մեծ դժ­վա­րու­թյամբ է զս­պում ծի­ծա­ղը£ Դա ինձ հանգս­տաց­նում է£

— Մե­րու­ժա­նը, — ասում եմ£- Կոշ­կա­կար Մե­րու­ժա­նը£- Եվ ես սկ­սում եմ նրան պատ­մել Մե­րու­ժա­նի, Մաք­սի­մի ու գյու­ղի մյուս տղա­նե­րի մա­սին՝ մի­ա­ժա­մա­նակ զգույշ հետևելով, թե իմ խոս­քերն ինչ­պի­սի ազ­դե­ցու­թյուն են ու­նե­նում նրա վրա£ Շա­կա­նա­կա­գույն խոշ­որ աչ­քե­րում բազ­մա­խոր­հուրդ ար­տա­հայ­տու­թյուն՝ Ար­գի­նան ուշ­ա­դիր ունկնդ­րում է ինձ՝ մեկ ձյու­նա­թույր ատամ­նե­րով կծե­լով շի­կա­կար­միր շուր­թե­րը, մեկ իբր, զար­ման­քից ապ­շա­հար՝ հմա­յուն բե­րա­նը կի­սա­բաց՝ նա­յում է ինձ, ու ես չեմ կա­րո­ղա­նում հաս­կա­նալ՝ բար­կա­նո՞ւմ, թե՞ ներ­քուստ բերկ­րում է նա իմ խոս­քե­րի վրա£ Ի վեր­ջո, իմ սպա­սա­ծին հա­կա­ռակ, Ար­գի­նան հան­կարծ սկ­սում է բարձր ու ու­րախ ծի­ծա­ղել£

— Դ­րա հա­մա՞ր ես ար­տաս­վում, — հարց­նում է նա ծի­ծա­ղե­լը վեր­ջաց­նե­լուց հե­տո£

— Ա­յո, — գլ­խով եմ անում ես£

— Մի վա­խե­ցիր, ինձ ոչ ոք չի փախց­նի£

— Ու­րեմն դու ոչ ոքի հետ ոչ մի տեղ չե՞ս գնա£

— Չէ իհար­կե… Մի­այն քեզ հետ, Աբիկ£ Ամ­ռա­նը, ար­ձա­կուրդ­նե­րին, ես քեզ կտա­նեմ քա­ղաք£

— Այն­տեղ, ուր աշ­խար­հի ամե­նա­մեծ լիճն է ու ամե­նա­փոքր ծո՞­վը£

— Ա­յո£ Եվ դու կտես­նես, որ այն Նե­ա­պո­լի նման է ու Նե­ա­պո­լից գե­ղե­ցիկ, — մի­այն աչ­քե­րով ժպ­տա­լով ասում է Արի­նան£- Ես քեզ ցույց կտամ մեր քա­ղա­քի բո­լոր տե­սար­ժան վայ­րե­րը ու նաև այն բա­կը հայ­կա­կան թա­ղա­մա­սում՝ Ար­մե­նի­քեն­դում, ուր ծն­վել եմ ես£ Մեր բո­լոր հարևան­նե­րը հա­յեր էին, թե չէ հա­յե­րեն չէի իմա­նա£ Իսկ հե­տո նոր բնա­կա­րան ստա­ցանք միկ­րոշր­ջա­նում£ Կգաս, չէ՞, ինձ հետ£

— Ի­հար­կե£ Իսկ ձեր քա­ղա­քը գե­ղե­ցի՞կ է մեր գյու­ղից£

Ար­գի­նան մի թեթև միտք է անում, հե­տո ասում.

— Չ­գի­տեմ, Աբիկ£ Երևի քա­ղաքն իր գե­ղեց­կու­թյունն ու­նի, գյուղն՝ իր£

Վերևում, բարձր, շատ բարձր, երկն­քի հե­ռու խոր­քում դան­դաղ լո­ղում են աշ­նա­նա­յին գորշ ամ­պե­րը£ Նրանց ստ­վեր­նե­րը սա­հում են դաշ­տե­րի, ան­տառ­նե­րի ու գյու­ղի վրա­յով£ Հե­տո ստ­վեր­նե­րը խտա­նում են, և եր­կին­քը մի­ան­գա­մից սևակ­նում է£ Այ­գում ու ներքևում՝ ձո­րի շամ­բու­տում, թռ­չուն­ներն իս­կույն ընդ­հա­տում են իրենց անուշ­ա­լուր եր­գը£ Գնա­լով մռայլ­վում է ողջ աշ­խար­հը, ձո­րե­րը ընկղմ­վում են մթան մեջ, հե­ռա­վոր սա­րե­րը կոր­չում են մշուշ­ում£

— Հի­մա ամպ­րոպ կլի­նի, — ասում եմ£

Ար­գի­նան կկոց­ված աչ­քե­րով նա­յում է երկն­քին£ Եվ այդ պա­հին կապ­տա­վուն կայ­ծա­կը զիգ­զա­գաձև կտր­տում է երկն­քի կե­սը՝ մի կարճ ակն­թարթ լու­սա­վո­րե­լով շր­ջա­կա ան­տա­ռա­պատ լեռ­ներն ու այս ու այն­տեղ, սա­րա­լան­ջե­րին փռ­ված զա­ռի­թափ հան­դե­րը, հե­տո, սկզ­բում հան­գիստ, իսկ այ­նու­հետև ավե­լի ու ավե­լի ահագ­նա­նա­լով, եր­կինքն այն­պես է սկ­սում ցնց­վել ու դղր­դալ, որ թվում է մի­ա­ժա­մա­նակ սկ­սե­ցին կրա­կել հա­զա­րա­վոր հրա­նոթ­նե­րից£ Ար­գի­նան վախ­վո­րած հպ­վում է ինձ, և ես, նա­յե­լով նրան, ծի­ծա­ղում եմ£ Նա նույն­պես ժպ­տում է, թե­պետ պարզ տես­նում եմ, ժպ­տա­լու ամենևին սիրտ չու­նի. Երևի վա­խե­նում է շանթ ու որո­տից£

— Մեզ մոտ, քա­ղա­քում, հա­մար­յա որոտ­ներ չեն լի­նում, — ասում է նա ասես ար­դա­րա­նա­լով£- Եվ եթե նույ­նիսկ լի­նում է, ապա հազ­վա­դեպ, և այն էլ ոչ այն­քան ու­ժեղ£

— Մեր սա­րե­րում կաղ­նի­ներ շատ կան, այդ կաղ­նի­ներն են ձգում կայ­ծակ­նե­րին, — ասում եմ ես£ Իս­կա­կա­նից ես չգի­տեմ, թե ինչ­քա­նով է դա ճշ­մա­րիտ, որով­հետև ինքս ոչ մի տեղ այդ մա­սին չեմ կար­դա­ցել, պար­զա­պես մի ան­գամ սա­րե­րում ըն­կանք կար­կու­տի տակ, և իմ ըն­կե­րոջ՝ Հո­վի­կի, հայ­րը՝ քե­ռի Եր­վանդն ասաց, որ չպատս­պար­վենք կաղ­նի ծա­ռե­րի տակ, դրանք եր­բեմն ձգում են կայ­ծակ­նե­րին£ Եվ, իրոք, եր­կու տա­րի առաջ Սեյ­րա­նենց տա­փում կայ­ծա­կը տվեց, եր­կու մա­սի բա­ժա­նեց մի վիթ­խա­րի կաղ­նի, ամ­բողջ մի շա­բաթ ծխում էր կաղ­նին և, չգի­տես ին­չու, ոչ ոք չէր հա­մար­ձակ­վում մո­տե­նալ այր­վող ծա­ռին£

Քա­մու հետ գետ­նին են զարն­վում անձրևի առա­ջին, խոշ­որ կա­թիլ­նե­րը£ Հե­տո մի­ան­գա­մից սկ­սում է հորդ անձրևը՝ ուժ­գին ծե­ծե­լով տա­նի­քի թի­թեղն ու բա­կում, հա­վե­րի հա­մար դր­ված ջրա­ման­նե­րը£ Հա­ճե­լի է այս­պես կանգ­նել պատշ­գամ­բում ու նա­յել, թե ինչ­պես է ջու­րը ջր­հոր­դան­նե­րից քլթքլ­թում հո­ղին, ունկնդ­րել անձրևից վա­րա­րած Բա­րակ ջուր գե­տի կա­տա­ղած հե­ծե­ծանք­նե­րին՝ տնե­րից ներքև, մշուշ­ով լց­ված ձո­րի մեջ, լսել մարդ­կանց տագ­նա­պոտ կան­չե­րը՝ հե­ռու և մո­տիկ թա­ղե­րից, դի­տել անձրևից կուչ եկած մե­նա­վոր ծա­ռերն ու թրջ­ված դաշ­տե­րը, ուր ինչ­-որ մե­կի բխո­ված ձին լուռ կանգ­նած համ­բե­րա­տար սպա­սում է անձրևը կտր­վե­լուն®

— Ի­մա­նա­յի, թե անձրև է գա­լու, Հո­վի­կին կկան­չե­ի£

— Որ­պես­զի շախ­մա՞տ խա­ղանք, — հարց­նում է Ար­գի­նան£

— Այս եղա­նա­կին ու­րիշ ի՞նչ կա­րե­լի է անել՝ շախ­մատ խա­ղա­լուց բա­ցի£ Թե դու չե՞ս ու­զում, որ ես կան­չեմ նրան£

— Հի­մա­րիկ£ Ախր, ես ինչ­պե՞ս կա­րող եմ չու­զե­նալ, — զար­մա­նում է նա£

Հո­վի­կի մա­սին ես հարց­րի հա­տուկ նպա­տա­կով, որով­հետև մեր գյու­ղում բո­լորն այն կար­ծի­քին էին, որ նա անուղ­ղե­լի տղա է, նույ­նիսկ մի ան­գամ ցան­կա­ցել էին նրան հե­ռաց­նել դպ­րո­ցից, սա­կայն ինչ­պես Ար­գի­նան, այն­պես էլ ջո­կա­տա­վա­րու­հի Նվար­դը, կտ­րա­կա­նա­պես դեմ էին դուրս եկել£ Նրանք ելույթ էին ու­նե­ցել մանկ­խորհր­դի նիս­տում՝ խս­տո­րեն քն­նա­դա­տու­թյան են­թար­կե­լով բո­լոր նրանց, ով­քեր կողմ­նա­կից էին Հո­վի­կի հե­ռաց­մա­նը£ Այդ օրը ես դա­սա­րա­նի հեր­թա­պահն էի, դա­սե­րից հե­տո մի­ջանց­քով անց­նե­լիս, ու­սուց­չա­նո­ցից լսե­ցի Ար­գի­նա­յի ձայ­նը և ակա­մա­բար կանգ առա£ «Ես կու­զե­նա­յի մի ան­գամ ևս հիշ­եց­նել բո­լոր նրանց, ով­քեր պա­հան­ջում են ան­պայ­ման հե­ռաց­նել Հո­վիկ Զա­քար­յա­նին, հիշ­եց­նել, որ կյան­քի ամե­նադժ­վար, ամե­նա­ծանր պա­հին ան­գամ չպետք է կորց­նել հա­վա­տը մար­դու հան­դեպ, առա­վել ևս Հո­վի­կի տա­րի­քում գտն­վող մար­դու հան­դեպ, որով­հետև ան­տար­բեր լի­նել մար­դու նկատ­մամբ, նշա­նա­կում է նրան մղել դե­պի ան­խու­սա­փե­լի կոր­ծա­նում£- Ար­գի­նա­յի ձայ­նը հն­չում էր հա­մոզ­չա­կան ու հս­տակ£- Հեշտ է աշ­ա­կեր­տին հե­ռաց­նել դպ­րո­ցից, բայց մի՞­թե մենք՝ նրա ու­սու­ցիչ­նե­րը, դրա­նից հե­տո իրա­վունք ու­նենք ու­ղիղ նա­յե­լու նրա ծնող­նե­րի աչ­քե­րին, մարդ­կանց աչ­քե­րին և, առ­հա­սա­րակ, մի՞­թե մենք իրա­վունք ու­նենք ապ­րե­լու և շն­չե­լու, վա­յե­լե­լու կյան­քի բա­րիք­նե­րը, եթե մեզ այլևս չեն հու­զում ոչ մի­այն բո­լոր մարդ­կանց, այլև նույ­նիսկ մեր դպ­րո­ցում սո­վո­րող աշ­ա­կեր­տի վշ­տերն ու ու­րա­խու­թյուն­նե­րը»£

Ես իհար­կե մեծ բա­վա­կա­նու­թյամբ կշա­րու­նա­կե­ի լսել Ար­գի­նա­յին, բայց մի­ջանց­քի մյուս ծայ­րին, չգի­տես որ­տե­ղից, անս­պա­սե­լի տնկ­վեց հա­վա­քա­րա­րու­հի Վար­սի­կը և ձեռ­քով նշան արեց չք­վել ու­սուց­չա­նո­ցի մո­տից£ Իսկ երե­կո­յան, տա­նը, Ար­գի­նան մայ­րի­կին ասաց, որ անուղ­ղե­լի մար­դիկ չկան կյան­քում£

Ճիշտն ասած, այդ խոս­քերն ինձ շատ դուր եկան, որով­հետև Հո­վի­կը, իր բո­լոր թե­րու­թյուն­նե­րով հան­դերձ, վատ տղա չէ, մենք նրա հետ դեռևս առա­ջին դա­սա­րա­նից ենք ըն­կե­րու­թյուն անում£ Ար­գի­նան այդ ժա­մա­նակ ասաց նաև, որ ինքն ամեն ինչ կա­նի, որ­պես­զի Հո­վի­կը դառ­նա դպ­րո­ցի ամե­նա­օ­րի­նա­կե­լի աշ­ա­կերտ­նե­րից մե­կը£ Դա նույն­պես ինձ ան­չափ դուր եկավ£ Եվ հի­մա, խոսք բա­ցե­լով Հո­վի­կի մա­սին, ես ու­զում էի իմա­նալ՝ Ար­գի­նան չի՞ մո­ռա­ցել դեռ իր խոս­տու­մը և չի՞ փո­խել, արդ­յոք, վե­րա­բեր­մուն­քը իմ ըն­կե­րոջ նկատ­մամբ£ Ոչ, չի փո­խել, այ­լա­պես ին­չո՞ւ պի­տի ասեր.

— Հենց որ անձրևը դա­դա­րի, կան­չիր Հո­վի­կին£

Հո­վի­կը երեկ չէ մյուս օրն էլ մեր տանն էր£ Ար­գի­նա­յի հետ նրանք որոշ ժա­մա­նակ զբաղ­ված էին դպ­րո­ցա­կան պա­տի թեր­թի ձևավոր­մամբ, իսկ հե­տո մի քա­նի պար­տի­ա շախ­մատ խա­ղա­ցին, և Ար­գի­նան բո­լոր այդ պար­տի­ա­նե­րը տա­նուլ տվեց£ Դա շատ էր զար­մա­նա­լի, որով­հետև Ար­գի­նան շախ­մատ լավ է խա­ղում£ Բայց հե­տո Ար­գի­նան ասաց, որ դա այլ նպա­տակ ու­նի£ Ես չհաս­կա­ցա, թե դի­տա­վոր­յալ տա­նուլ տա­լը ի՞նչ նպա­տակ պետք է ու­նե­նա և ոչինչ չա­սա­ցի, իսկ Հո­վի­կը՝ այդ դմ­բոն, հոր­թի պես ու­րա­խա­ցել, հրճ­վում էր£

Անձրևը հետզ­հե­տե դա­դա­րում է, և արե­գա­կը՝ անձրևից թաց, գլու­խը դուրս հա­նե­լով երկն­քի մի ծայ­րից, ժպ­տում է£ Հեռ­վում, սա­րե­րի վրա­յով, օձի խոր­խի նման­վող գույնզ­գույն իր գո­տին է նե­տել թա­փան­ցիկ ծի­ա­ծա­նը, իսկ ավե­լի բարձր, սա­րե­րի կա­տար­նե­րին քս­վե­լով, ար­դեն չվում են ծանր ամ­պե­րը£

Ես վա­զում եմ փո­ղոց՝ Հո­վի­կին կան­չե­լու£

7

Իսկ հե­տո անս­պա­սե­լի եկավ ձմե­ռը, ամ­բողջ չորս ամիս հա­մար­յա անընդ­հատ ձյուն տե­ղաց. ճամ­փա­նե­րը փակ­վե­ցին, դար­ձան անան­ցա­նե­լի՝ լեռ­նա­յին մեր փոք­րիկ գյու­ղը կտ­րե­լով աշ­խար­հից£

Մարտ ամս­վա վեր­ջին օրե­րին մի­այն արե­գա­կը սկ­սեց տա­քաց­նել հո­ղը և սկզ­բում բլուր­նե­րը, իսկ հե­տո հանդ ու այ­գի, գյուղ ու ճամ­փա սկ­սե­ցին դան­դաղ ծխալ£ Ձյունն արագ հալ­չում էր և, ինչ­պես ամեն տա­րի գար­նա­նը, հոր­դաց, փրփ­րեց մեր հնա­վանդ Բա­րակ ջու­րը, ար­մա­տա­հան ար­ված ծա­ռեր ու վիթ­խա­րի քա­րեր էր բե­րում վերևից, լեռ­նե­րի կող­մից, և գիշ­եր ու ցե­րեկ ան­ձան­ձիր ոռ­նում, դղր­դում էր մթին ձո­րե­րի մեջ£

Ապ­րի­լի կե­սե­րին ար­դեն ձյուն չկար, կար մի­այն առատ ձյան վեր­հուշ­ը£ Եկավ գա­րու­նը® Հե­ռա­վոր վայ­րե­րից վե­րա­դար­ձան ծի­ծեռ­նակ­նե­րը, ու­րախ պտտ­վե­ցին մեր տան գլ­խա­վերևում, այ­գու ծայ­րում ինչ­-որ տեղ, թփե­րի մեջ, եր­գեց դեղ­ձա­նի­կը, և նրան ձո­րից ար­ձա­գան­քեց մայր կկուն£

Երեկ ամ­բողջ օրը, չգի­տեմ ին­չու, անտ­րա­մա­դիր էի, իսկ այ­սօր առա­վոտ­յան, չա­փե­լով ջեր­մու­թյունս, մայ­րի­կը ինչ­-որ դե­ղա­հա­բեր դրեց սե­ղա­նին՝ պատ­վի­րե­լով տնից ոչ մի տեղ չգ­նալ, պառ­կել ան­կող­նում, տա­քաց­րած կաթ խմել և ըն­դու­նել այդ հա­բե­րը£ Եվ հի­մա պառ­կել եմ ան­կող­նում, և ժա­մերն այն­պես ծանր են անց­նում£ Ես մեկ-­մեկ հաշ­վում եմ դպ­րո­ցա­կան զան­գի ձայ­նե­րը, սպա­սե­լով դա­սե­րի ավար­տին£ Ուր որ է կգա Ար­գի­նան, և իմ սիր­տը մի­ան­գա­մից կլց­վի լույ­սով ու քնք­շան­քով£

Բա­կում, դար­պա­սի եր­կա­թե դռ­նա­կը աղ­մու­կով ետ է գնում£ «Ար­գի­նան է», — մտո­վի ու­րախ ասում եմ ես£ Ոտ­նա­ձայ­նե­րը բարձ­րա­նում են սան­դուղ­քով, դան­դաղ բաց­վում է պատշ­գամ­բի դու­ռը, և դռ­նե­րի մեջ երևում է Ար­մե­նը՝ ձեռ­քին եղրևանու մի մեծ փունջ£ Ներս մտ­նե­լով, նա նկա­տե­լի շփոթ­վում է, ինչ­պես երևում է, չէր սպա­սում այդ ժա­մին տես­նել ինձ տա­նը£

— Այդ ի՞նչ է, դպ­րոց չե՞ս գնա­ցել, Աբիկ£

— Ոչ, — ասում եմ ես, նս­տե­լով մահ­ճա­կա­լի ծայ­րին£- Նշա­գեղ­ձե­րի բոր­բո­քում ու­նեմ£

— Մր­սել ես երևի, — ասում է Ար­մե­նը՝ անվս­տահ նա­յե­լով շուր­ջը£

— Երևի, — ա­սում եմ£ -Մայ­րի­կը տա­նը չէ, — ավե­լաց­նում եմ ես, նա­յե­լով ծաղ­կեփն­ջին£

— Հա՞, — ա­սում է Ար­մե­նը շփոթ­ված£- Իսկ ես կար­ծում էի, թե տանն է£

Ծի­ծա­ղե­լի է, երբ մե­ծա­հա­սակ տղա­նե­րը շփոթ­վում են£ Ես, օրի­նակ, եր­բեք չեմ շփոթ­վի՝ որ­տեղ էլ որ լի­նեմ£

— Ոչ, տա­նը չէ, — կրկ­նում եմ ես£- Այ­սօր նա առա­ջին հեր­թի է աշ­խա­տում£

— Հե­տաքր­քիր է, — ար­տա­սա­նում է Ար­մե­նը, աշ­խա­տե­լով չնա­յել իմ կող­մը, — ով էր՝ ասաց, թե տե­սել է տուն գա­լիս, ու­րեմն սխալ եմ հաս­կա­ցել…

Ես մտա­ծում եմ, որ երևի նրա հա­րա­զատ­նե­րից որևէ մե­կը բուժ­վել է մայ­րի­կի մոտ, և նա եկել է շնոր­հա­կա­լու­թյուն հայտ­նե­լու, բայց ին­չո՞ւ ոչ հի­վան­դա­նոց, այլ տուն է եկել£

— Այս ծա­ղիկ­նե­րը, ու­րեմն, մայ­րի­կի հա­մա՞ր ես բե­րել, — ասում եմ, բայց իմ ձայ­նը, ըստ երևույ­թին, հն­չում է ոչ առանց չա­րախն­դու­թյան, որով­հետև Ար­մե­նը մի տե­սակ տա­րօ­րի­նակ ձևով է նա­յում ինձ: Նա եղրևանու ճյու­ղը զգույշ դնում է սե­ղա­նին£

— Ա­բիկ ջան, սա հար­կա­վոր է դնել ջրի մեջ, — ասում է նա, — թե չէ իս­կույն կթա­ռա­մի£ — Որոշ լռու­թյու­նից հե­տո, նա­յե­լով դե­պի կից սեն­յակ­նե­րը, Ար­մե­նը ոչ բարձր հարց­նում է.- Ար­գի­նան որ­տե՞ղ է£

— Դեռ չի եկել դպ­րո­ցից£

— Իսկ ե՞րբ է գա­լու, չգի­տե՞ս£

— Ար­գի­նա՞ն® Նա ար­դեն պի­տի եկած լի­ներ, չգի­տեմ ին­չու, ուշ­ա­նում է£ Երևի հի­մա կգա£ Ու­զո՞ւմ ես, սպա­սիր£

— Չէ, չէ, — ձեռ­քե­րը շար­ժե­լով ասում է Ար­մե­նը£- Մի ու­րիշ ան­գամ, հի­մա վռազ շրջ­կենտ­րոն եմ գնում£ Եթե քեզ հա­մար դժ­վար չէ, Աբիկ ջան, այս ծա­ղիկ­նե­րը տուր Ար­գի­նա­յին՝ հենց որ եկավ£ Լա՞վ£

Փոքր երե­խա­յի տեղ է դրել ինձ: Չի անց­նի:

— Կաց, բա մայ­րի­կի հա­մա՞ր չէ­իր բե­րել, — ասում եմ ես, իսկ ինքս քիչ է մնում զսպ­ված ծի­ծա­ղից պայ­թեմ£

— Ո­չինչ, Աբիկ ջան, Ար­գի­նան ին­քը կտա մայ­րի­կին£

— Լավ, — ասում եմ ես ան­թար­թափ նա­յե­լով նրան£- Հենց որ եկավ, կտամ իրեն£

Ար­մե­նը գնում է դե­պի պատշ­գամ­բի դու­ռը£

— Ե՞րբ ենք նո­րից գնում Թար­թա­ռի ձո­րը, — դռ­նե­րի մոտ շրջ­վե­լով հարց­նում է Ար­մե­նը£

— Երբ ասես, -ժպ­տում եմ ես£

Նրա գնա­լուց հե­տո ես ծա­ղիկ­նե­րը դնում եմ ջրով լի սկա­հա­կի մեջ£ Իրոք որ, գե­ղե­ցիկ ծաղ­կե­փունջ է, երևում է Ար­մե­նը վատ ճաշ­ակ չու­նի£ Այս գար­նան առա­ջին ծա­ղիկ­ներն են սրանք£ Երևի Թար­թա­ռի ձո­րից է բե­րել Ար­մե­նը, որով­հետև մեզ մոտ եղրևանի­նե­րը չեն ծաղ­կել դեռ£

Մեր գյու­ղի բո­լոր տղա­նե­րի մեջ, չգի­տեմ ին­չու, ամե­նից շատ ինձ Ար­մենն է դուր գա­լիս£ Գու­ցե նրա հա­մար, որ նա ան­չափ քա­ղա­քա­վա­րի ու հա­վա­սա­րակշռ­ված տղա է, գյու­ղում բո­լո­րի հետ էլ՝ մեծ թե փոքր, սի­րա­լիր է վե­րա­բեր­վում£ Չգի­տեմ£ Բարձ­րա­հա­սակ է նա ու լայ­նա­լանջ, սև աչք­-ուն­քով, խո­սե­լիս թեթև ժպ­տում է և ժպ­տա­լիս նրա աջ այ­տին հա­զիվ նկա­տե­լի փո­սիկ է գո­յա­նում£ Բա­նա­կից վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո կոլտն­տե­սու­թյու­նում վա­րորդ էր, իսկ անց­յալ տա­րի, երբ Թար­թա­ռի վրա սկս­վեց ար­հես­տա­կան ջրամ­բա­րի կա­ռու­ցու­մը, գնաց այն­տեղ£ Ինք­նա­թափ բեռ­նա­տա­րի վրա էր աշ­խա­տում, իսկ վեր­ջին ժա­մա­նակ­ներս շի­նա­րա­րու­թյան պե­տի մե­քե­նան է վա­րում£ Այդ մե­քե­նա­յով հա­ճա­խա­կի գյուղ է գա­լիս£ Ար­մե­նը հայ­րի­կին նուն­պես դուր է գա­լիս£ «Ար­մե­նը ոս­կի տղա է, — մի ան­գամ Ար­գի­նա­յի ներ­կա­յու­թյամբ ասաց հայ­րի­կը£- Ոս­կու նման՝ ուր էլ որ դնես, կփայ­լի£ Հերն էլ լավ մարդ էր, կռ­վից եկավ՝ մի քա­նի տե­ղից վի­րա­վոր, եր­կու տա­րի տանջ­վեց էդ­պես ու մե­ռավ£ Հի­մա, ապ­րի արևը, հոր տե­ղը բռ­նել է, զուր չեն ասել, որ մա­նուշ­ա­կի ար­մա­տից մա­նուշ­ակ կբս­նի»£

Ար­գի­նան ուշ­ա­դիր լսում է հայ­րի­կին՝ առանց մի խոսք ան­գամ ասե­լու£

— Ճի՞շտ չեմ ասում, Արուս, — դառ­նա­լով մայ­րի­կի կող­մը, անս­պա­սե­լի հարց­նում է հայ­րի­կը£

— Ճիշտ ես ասում, — մայ­րի­կը գաղտ­նա­բար նա­յում է Ար­գի­նա­յին£- Ար­մե­նը լավ տղա է£

— Ես ծեր մարդ եմ, իսկ ծե­րու­նի մար­դիկ իրա­վունք ու­նեն խրա­տել, խոր­հուրդ­ներ տալ£

Ասում եմ, չէ՞, հայ­րիկս առանց հա­նե­լուկ­նե­րի ապ­րել չի կա­րող: Մի հարց­նող լի­նի՝ ո՞ր օր­վա ծե­րու­նին ես դու:

— Դու՞ք եք ծե­րու­նի, — աչ­քե­րում անս­քող ծի­ծաղ, ասում է Ար­գի­նան՝ կող­քանց նա­յե­լով հայ­րի­կին£- Զուր տե­ղը ինք­ներդ ձեզ մի չա­րա­խո­սեք£

— Ար­գի­նա ջան, ջա­հել ժա­մա­նակ չես տե­սել ինձ, — Ար­գի­նա­յի խոս­քե­րից շոյ­ված, ժպ­տում է հայ­րի­կը£- Չէ, հի­մա ծեր եմ, սիրտ մի տուր ինձ, չես խա­բի, մար­դու հի­սուն տա­րին որ մո­տե­ցավ, ու­րեմն ծեր է® Բայց դե, էդ ախ­մախ ջա­հե­լու­թյունն էլ էն­պես արագ է անց­նում® Քեզ մի բան ասեմ, աղ­ջիկս, էն տա­րա­ծու­թյու­նը, որ բա­ժա­նում է ծե­րու­թյու­նը ջա­հել օրե­րից, շատ կարճ է, ծե­րու­թյու­նը գա­լիս է հան­կար­ծա­կի, ոնց որ ձյուն£ Առա­վոտ վեր ես կե­նում ու տես­նում, որ ամեն ինչ սպի­տակ է£

Այս խո­սակ­ցու­թյու­նը տե­ղի էր ու­նե­նում աշ­նա­նա­յին ուշ երե­կո­յան, մեր բա­կում, թթե­նու տակ գց­ված ընթ­րի­քի սե­ղա­նի շուր­ջը£ Աստ­ղա­զարդ պարզ­կա երե­կո էր, եր­կին­քը՝ կապ­տա­ժեռ, վերևից գյու­ղին նա­յե­լիս՝ թվում էր երկն­քից մի բե­կոր՝ աստ­ղե­րի հետ պոկ­վել, ըն­կել է այս սար ու ձո­րե­րի մեջ, ու հի­մա պարզ երևում էր այդ բե­կո­րը՝ առ­կայ­ծող լույ­սե­րով£

— Ա­յո, կար­ճատև է կյան­քը, բայց մար­դու գոր­ծը եր­կար է ապ­րում, ու­րեմն եր­կար է ապ­րում նաև նրա անու­նը, — շա­րու­նա­կեց հայ­րի­կը՝ մի ում­պով պար­պե­լով թթօ­ղու բա­ժա­կը£- Ես ձեզ մի բան ասեմ. մարդս, առ­հա­սա­րակ, մահ­կա­նա­ցու է, դա բո­լո­րը գի­տեն, բայց ժո­ղովր­դի սր­տում եր­կար ապ­րե­լու մի­ակ հնա­րա­վո­րու­թյու­նը իրե­նից հե­տո որևէ լավ գործ թող­նե­լու մեջ է£ Ար­մե­նի հե­րը մե­ռավ, ճիշտ է, բայց ին­քը տի­րու­թյուն արեց ըն­տա­նի­քին, քույ­րե­րին, ու­րիշ­նե­րի նման չփա­խավ քա­ղաք՝ հեշտ ու թեթև աշ­խա­տան­քի, մնաց գյու­ղում, մոր աչ­քի առաջ, հի­մա էլ, հրեն, շի­նան­յութ է բե­րել, ու­զում է եր­կու հար­կա­նի տուն կա­ռու­ցել£

— Եվ մի­ա­ժա­մա­նակ հե­ռա­կա կար­գով սո­վո­րում է ավ­տո­մո­բի­լա­յին տրանս­պոր­տի ինս­տի­տու­տում, — լրաց­նում է մայ­րի­կը£

— Ապ­րի արևը£ Ար­ժա­նա­վոր զա­վա­կը էդ­պի­սին կլի­նի£ Մարդ իր արած գոր­ծե­րով ար­ձան է կա­ռու­ցում իր հա­մար, որը կանգ­նած կմ­նա այն­քան ժա­մա­նակ, քա­նի դեռ արևը չի սա­ռել, — հայ­րիկն իր ասա­ծից գոհ հաղ­թա­կան նա­յում է բո­լո­րիս և շա­րու­նա­կում.- Հրեն, տես­նո՞ւմ եք էն աստ­ղե­րը, կան աստ­ղեր, որ վա­ղուց հան­գած են ար­դեն, բայց նրանց լույ­սը շա­րու­նա­ում է հաս­նել մեզ, լու­սա­վո­րել մեր ճա­նա­պար­հը£ Իս­կա­կան մար­դը նման է էդ աստ­ղին, ին­քը, ափ­սոս, չկա, բայց թո­ղած լավ գործն ապ­րում, լույս է տա­լիս ու­րիշ­նե­րի ճա­նա­պար­հին£ Մինչև ինձ, — շա­րու­նա­կում է հայ­րի­կը, — գյու­ղի անաս­նա­բույ­ժը Վա­չա­գանն էր, Քո­լա­տակ գյու­ղից£ Խա­չե­նա­գե­տի հենց կող­քին է էդ գյու­ղը, բայց ին­քը վա­ղուց էս­տեղ էր ապ­րում£ Հա­զար օղոր­մի նրան, ի¯նչ մա­քուր մարդ էր, ի¯նչ ազ­նիվ հո­գի. մեր էս գյու­ղա­րան­քում մե­կին չես գտ­նի, որին լա­վու­թյուն արած չլի­նի£ Աշ­խար­հը, այ, էդ տե­սակ մարդ­կան­ցով է կան­գուն® Մի ու­րիշ Վա­չա­գան էլ կար մեր գյու­ղում® Չէ, Վա­չա­գան չէր՝ Վա­ղար­շակ, — ծի­ծա­ղեց հայ­րի­կը£- Սուս ու փուս մարդ էր, գլու­խը կախ, չխո­սեց­նե­իր՝ օրե­րով խոսք չէր խո­սի£ Կռ­վի ժա­մա­նակ գե­րի էր ըն­կել, երեք տա­րի գեր­մա­նա­կան հա­մա­կենտ­րո­նաց­ման ճամ­բար­նե­րում էր եղել, մի տա­սը տա­րի էլ էս­տեղ՝ մեր լա­գեր­նե­րում էր տանջ­վել£ Շր­ջա­նից մարդ էր եկել, շրջ­կո­մի հրա­հան­գիչ էր, Վա­ղար­շա­կին հարց­նում է՝ «Կյանքդ ո՞նց ես ապ­րել, հայ­րիկ»£ «Գեր­մա­նա­կան լա­գեր­նե­րը չհաշ­ված՝ հա­մար­յա մի օր չեմ տե­սել», — ասում է Վա­ղար­շա­կը£ Մա­քուր ծի­ծաղ® Էս Վա­ղար­շա­կը մի աղ­ջիկ ու­ներ, անու­նը Ռազ­մե­լա, էն­քա¯ն սի­րուն, էն­քա¯ն սի­րուն, որ նա­յե­լիս մար­դու շուն­չը կանգ էր առ­նում՝ մա­զերն էլ ոս­կե­գան­գուր, բա ա¯չքե­րը, աչ­քե­րը®, — հայ­րի­կը շփոթ­ված շուր­ջը նա­յեց, ասաց.- Ղա­զան­չի գյուղ մար­դու գնաց, մար­դու անունն էլ Ման­թաշ® Հա, ին­չի՞ մա­սին էինք խո­սում£

— Ռազ­մե­լա­յի մա­սին, — ասաց մայ­րի­կը£ Բայց ինձ թվաց, թե մի ու­րիշ ձևով նա ասաց այդ խոս­քը, որով­հետև հայ­րիկն ավե­լի շփոթ­վեց, ասաց.- չէ, Ռազ­մե­լա­յի մա­սին չէր® Հա, հիշ­ե­ցի, Ար­մե­նի հոր մա­սին էր, լավ մարդ էր, շատ լավ մարդ էր, Ար­մե­նը լրիվ նրան է քաշ­ել£

Ար­գի­նան նույն­պես ան­տար­բեր չէ Ար­մե­նի նկատ­մամբ£ Ես դա վա­ղուց եմ նկա­տել£ Նույ­նիսկ ավե­լի շուտ, քան մի­ա­սին գնա­ցել էինք Թար­թա­ռի ձո­րը՝ ջրամ­բա­րի կա­ռու­ցու­մը դի­տե­լու£ Մենք Թար­թա­ռի ձոր գնա­ցինք Ար­մե­նի վի­լի­սով£ Ձո­րում, գե­տի հո­սանքն ի վեր, ինչ­պես գե­տից ել­նող գո­լոր­շի՝ նոսր մշուշ էր հո­սում, և այդ մշուշ­ի մի­ջով արևի շո­ղե­րը թա­փան­ցում էին գե­տի մեջ, և ջրե­րը շո­ղում, շող­շո­ղում էին աշ­նան արևի տակ£

Այս­տեղ­-այն­տեղ ճա­նա­պար­հի աջ ու ձախ կող­մե­րին ինչ­-որ տղա­ներ դույ­լե­րի մեջ հոն ու ըն­կույզ էին վա­ճա­ռում՝ մե­քե­նա տես­նե­լիս դույ­լե­րը բարձ­րաց­նե­լով վեր£

Ար­գի­նան նս­տել է առջևի նս­տա­տե­ղին, Ար­մե­նի մոտ, իսկ ես, մե­նակ մնա­լով մե­քե­նա­յի ետ­նա­մա­սում՝ մեկ այս լու­սա­մու­տին էի կպ­չում, մեկ՝ այն£ Դա ան­մո­ռա­նա­լի ճա­նա­պար­հոր­դու­թյուն էր՝ մագ­նի­տո­ֆո­նի ախոր­ժա­լի երաժշ­տու­թյան ու­ղեկ­ցու­թյամբ£ Գլուխս հա­նե­լով մե­քե­նա­յից, ես հե­տաքրք­րու­թյամբ նա­յում էի արևազօծ սա­րա­լան­ջե­րին, կու­սա­կան ան­տառ­նե­րին ու պարզ­կա Թար­թա­ռին՝ ներկ­ված լեռ­նե­րի խայ­տաբ­ղետ գույ­նե­րով£

Ար­մենն ու Ար­գի­նան՝ զրույ­ցով տար­ված, հա­մար­յա մո­ռա­ցել էին իմ մա­սին£ Նրանք անընդ­հատ խո­սում էի ինչ­-որ բա­նե­րի մա­սին, ծի­ծա­ղում, և, չնա­յած հան­դի­պա­կան ու­ժեղ քա­մուն, ես լսում էի պա­տա­ռիկ­ներ նրանց զվարթ խո­սակ­ցու­թյու­նից£

Ար­մե­նը մե­քե­նան քշում էր մեծ արա­գու­թյամբ, ինձ ան­չափ դուր էր գա­լիս, որ ճա­նա­պար­հը սրըն­թաց ետ էր թռ­չում անիվ­նե­րի տակ, ու քա­մին ան­դա­դար սու­լում էր՝ ֆուշ-շ-շ®

— Կա­մաց քշիր, Ար­մեն, — խնդ­րում էր Ար­գի­նան՝ ձեռ­քը թեթև հպե­լով Ար­մե­նի ու­սին£- Չես տես­նում՝ շա­րու­նակ ոլո­րան­ներ են£

— Վա­խե­նո՞ւմ ես, — ժպ­տում էր Ար­մե­նը՝ մի պահ նա­յե­լով Ար­գի­նա­յին£ Նրա ձեռքն իջ­նում էր Ար­գի­նա­յի ձեռ­քին, և նրա մատ­նե­րը քնք­շո­րեն գր­կում էին Ար­գի­նա­յի մատ­նե­րը£ Նա հի­մա մի­այն ձախ ձեռ­քով էր վա­րում մե­քե­նան£

— Ճա­նա­պար­հին նա­յիր՝ մեկ էլ տե­սար մեզ գլո­րե­ցիր ձո­րը, — կր­կին խնդ­րում է Ար­գի­նան£

— Իմ մե­քե­նան գի­տի, թե ով է այս­տեղ նս­տած, նա այդ­պի­սի բան չի անի£

— Միևնույն է, ճա­նա­պար­հին նա­յիր£ Դու, ինչ է, առա­ջին ան­գա՞մն ես տես­նում ինձ£

— Ոչ, իհար­կե, բայց ամեն ան­գամ քեզ տես­նե­լիս, թվում է, թե առա­ջին ան­գամ եմ տես­նում և ամեն ան­գամ սի­րա­հար­վում եմ առա­ջին հա­յաց­քից£ Գի­տե՞ս, ինձ մի ակն­թարթ էր պետք քեզ տես­նե­լու հա­մար և ամ­բողջ մի կյանք՝ այլևս չմո­ռա­նա­լու հա­մար:

— Եվ դրա հա­մար էլ քիչ է մնում փախց­նես, տա­նես ինչ­-որ հե­ռու-­հե­ռա­վոր մո­լո­րակ, — ծի­ծա­ղում է Ար­գի­նան£

— Ա­յո, ճիշտ կռա­հե­ցիր£ Որոշ­ել եմ փախց­նել£ Պետս բա­րի ծե­րուկ է, նա ան­պայ­ման կտա մե­քե­նան£

— Իսկ ին­չո՞ւ փախց­նել® երբ ես հա­մա­ձայն եմ®- Ար­գի­նա­յի աչ­քե­րը շո­ղար­ձա­կում են խորհ­դա­վոր փայ­լով, և ժպի­տը ծաղ­կում է նրա ու­ռու­ցիկ շուր­թե­րին՝ հետզ­հե­տե ծա­վալ­վե­լով ամ­բողջ դեմ­քին£

— Ես հա­մա­ձայն եմ, — կի­սաշրջ­վե­լով Ար­մե­նի կող­մը, կր­կին ասում է Ար­գի­նան£- Փախց­րու, բայց ոչ այս մե­քե­նա­յով£ Քո հին բեռ­նա­տա­րով£ Տար ինձ հե­ռու-­հե­ռա­վոր մի մո­լո­րակ£

Ար­մե­նը մտաց­րիվ նա­յում է Ար­գի­նա­յին, ժպ­տում£

— Դու գի­տե՞ս, վեր­ջին ժա­մա­նակ­ներս®մի­այն թե չծի­ծա­ղես իմ խոս­քե­րի վրա, լա՞վ£

— Ա­սա, չեմ ծի­ծա­ղի, — պա­տաս­խա­նում է Ար­գի­նան£- Մի­թե՞ ես երբևէ ծի­ծա­ղել եմ քո խոս­քե­րի վրա£

— Այն, ինչ ես զգում եմ վեր­ջին ժա­մա­նակ­ներս, շատ նման է այն բա­նին, ինչ կրո­նա­կան էքս­տա­զի մեջ զգում են հա­վա­տաց­յալ­նե­րը£ Ծի­ծա­ղե­լի է, երևի, բայց ես իմ հին բեռ­նա­տա­րը, որն այժմ դուրս է գր­ված, ըն­կած է գա­րա­ժի մի անկ­յու­նում, մո­ռա­նալ չեմ կա­րո­ղա­նում£ Եվ մո­ռա­նալ չեմ կա­րո­ղա­նում այն պատ­ճա­ռով, որ նրա­նով առա­ջին ան­գամ քեզ տա­րա մինչև գյուղ, և եր­բեմն ինձ բռ­նում եմ այն մտ­քի վրա, որ ու­զում եմ մտ­նել գա­րաժ և, բո­լո­րից թա­քուն, ծն­կի գալ նրա առջև ու երկր­պա­գել ինչ­պես կուռ­քի£

Ես Ար­մե­նին պատ­կե­րաց­նում եմ հին բեռ­նա­տա­րի առաջ չո­քած աղո­թե­լիս և, ազ­նիվ խոսք, քիչ է մնում բարձր ծի­ծա­ղեմ£ Եվ այն էլ ով է ասո­ղը՝ Ար­մե­նը® Չէ, ես իմ կար­ծի­քը փո­խե­ցի նրա մա­սին£ Ար­գի­նա­յի փո­խա­րեն ես լի­նե­ի, չէի դի­մա­նա, ուղ­ղա­կի ուշքս կգ­նար ծի­ծա­ղից£ Իսկ նա® Իսկ նա չի էլ մտա­ծում ծի­ծա­ղել, մի տե­սակ հե­տաքրք­րա­սի­րու­թյամբ ուշ­ա­դիր նա­յում է Ար­մե­նին, ասես սպա­սե­լով, որ նա էլի խո­սի£ Մի՞­թե նրան իս­կա­պես, դուր է գա­լիս լսել այդ ցն­դա­բա­նու­թյու­նը£ Խելքս բան չի կտ­րում£ Իսկ Ար­մենն իրենն է շա­րու­նա­կում£

— Ծի­ծա­ղե­լի է երևի®

— Ա­մենևին£

— Ա­մեն ան­գամ, անց­նե­լով գյուղ մտ­նող մեծ ճա­նա­պար­հի վրա խո­նարհ­ված դեղ­ձե­նու մո­տով, որ­տեղ բեռ­նա­տա­րից իջար առա­ջին ան­գամ, մի քիչ ար­գե­լա­կե­լով մե­քե­նան, ես ասում եմ. «Ող­ջույն, ծե­րուկ, դու նույ­նիսկ պատ­կե­րաց­նել չես կա­րող, թե ինչ­քան ու­րախ եմ՝ ամեն անգամ տես­նե­լով քեզ իմ ճա­նա­պար­հին»£ Եվ դա ես ասում եմ շատ լր­ջո­րեն£ Դու չե՞ս հա­վա­տում ինձ£ Ծի­ծա­ղիր ինձ վրա, բայց հա­վա­տա£

— Հա­վա­տում եմ®

Աստ­ված իմ, մի՞­թե հնա­րա­վոր է հա­վա­տալ այդ­պի­սի զա­ռան­ցան­քի£ Եթե ինձ կախ էլ տան, միևնույնն է, չեմ հա­վա­տա£ Իսկ Ար­գի­նան հա­վա­տում է£ Զար­մա­նա­լի է£ Շատ է զար­մա­նա­լի® Սպա­սիր, ի՞նչ դեղ­ձե­նու մա­սին է խոս­քը£ Գյուղ մտ­նող մեծ ճա­նա­պար­հի վրա խո­նարհ­ված դեղ­ձե­նու® Ու­րեմն Ար­գի­նան նրա բեռ­նա­տա­րով էր գյուղ եկել այն ժա­մա­նակ£ Ահա թե ին­չու Ար­մենն այն­պես շուտ մեկ­նեց® Եվ ոնց էլ ձայ­նից չէի ճա­նա­չել£ Այն ժա­մա­նակ էլ, հիշ­ում եմ, բեռ­նա­տա­րը ծա­նոթ թվաց, բայց հեռ­վից հաս­տատ չկա­րո­ղա­ցա իմա­նալ՝ Ար­մե­նի՞ մե­քե­նան էր, թե՞ ու­րիշ­ի£

Այո, ես շատ բան հաս­կա­ցա այն ժա­մա­նակ Թար­թա­ռի ձո­րում՝ և ամ­բար­տա­կի վրա­յից կա­ռույ­ցը դի­տե­լիս, և ճա­նա­պար­հին, ավե­լի ճիշտ՝ հաս­տատ­վե­ցին իմ բո­լոր կաս­կա­ծանք­նե­րը, որ ու­նե­ի մինչ այդ£

®Եղրևանու ծաղ­կե­փուն­ջը դրել եմ լու­սա­մու­տա­գո­գին, սկա­հա­կի մեջ, և ան­համ­բե­րու­թյամբ սպա­սում եմ Ար­գի­նա­յին£ Աս­տի­ճան­նե­րի վրա ես լսում եմ նրա թեթև ոտ­նա­ձայ­նե­րը£ Չգի­տեմ ին­չու, սիրտս մի­ան­գա­մից սկ­սում է արագ բա­բա­խել£ Հուզ­վում եմ երևի£ Ար­գի­նան ներս է մտ­նում լու­սա­փայլ ժպի­տը դեմ­քին՝ իր բարձր տրա­մադ­րու­թյամբ հա­մա­կե­լով նաև ինձ£

— Հը, ինչ­պե՞ս ես զգում քեզ, Աբիկ£

— Ո­չինչ, վատ չեմ, — ասում եմ ես ժպ­տա­լով ու հա­յաց­քով ցույց եմ տա­լիս լու­սա­մու­տա­գո­գը£

Ար­գի­նան նույն­պես նա­յում է այդ ուղ­ղու­թյամբ£

— Այս ի¯նչ հրաշ­ա­լի ծա­ղիկ­ներ են, ո՞վ է բե­րել£- Վեր­ջին բա­ռե­րը նա ար­տա­բե­րում է հա­մար­յա շշու­կով£ Ես ձևաց­նում եմ, իբր, ոչինչ չեմ նկա­տում, և ասում եմ ան­մեղ­սա­պարտ տես­քով£

— Մե­րու­ժա­նը£

— Ո՞վ, — Ար­գի­նա­յի աչ­քե­րը նույ­նիսկ կլո­րա­նում են£

— Մե­րու­ժա­նը, — ծի­ծա­ղում եմ ես£- Կոշ­կա­կար Մե­րու­ժա­նը£

Ար­գի­նան մո­տե­նում, վերց­նում է ծաղ­կե­փուն­ջը՝ այն­տե­ղից հա­նե­լով խո­ղո­վա­կաձև փա­թաթ­ված մի թուղթ՝ Ար­մե­նի երկ­տո­ղը£ Ես հենց սկզ­բում էի նկա­տել այդ թուղ­թը, երբ դեռ ծաղ­կե­փուն­ջը դր­ված էր սե­ղա­նին£ Մո­տա­վո­րա­պես են­թադ­րում եմ նույ­նիսկ, թե ինչ է գր­ված այն­տեղ£ Նա­մակ գրե­լու փո­խա­րեն, գնար դպ­րոց, դուրս կան­չեր Ար­գի­նա­յին և ինչ որ պետք է՝ ասեր նրան£ Դմ­բո£ Չէ, երևի չի ու­զե­ցել դպ­րոց գնալ£ Ես ձևաց­նում եմ, թե գա­ղա­փար ան­գամ չու­նեմ երկ­տո­ղի մա­սին£ Ար­գի­նան բա­ցում է թուղ­թը և, թեթևակի շիկ­նե­լով, հարց­նում է.

— Այս­պես, ու­րեմն, ասում ես, ո՞վ է բե­րել£

Եր­կու­սով սր­տանց ու հա­մե­րաշխ ծի­ծա­ղում ենք, և ես Ար­գի­նա­յի հա­մար անն­կատ, աչ­քի տա­կով արագ կար­դում եմ Ար­մե­նի երկ­տո­ղը. «Նե­րիր, շտապ գնա­ցի Մար­տա­կերտ: Երե­կո­յան սպա­սիր: Քո Ար­մեն»: Այ­նու­հետև Ար­գի­նան ասում է մա­րող շշու­կով.

— Ա­բիկ, դու ոչ ոքի չես ասի, չէ՞, այս մա­սին£

— Մի վա­խե­նա, չեմ ասի£ Նույ­նիսկ մայ­րի­կին չեմ ասի, — խոս­տա­նում եմ ես£ Իսկ հե­տո, այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, չեմ համ­բե­րում և հարց­նում եմ.- Իսկ ինչ է, Ար­մենն իս­կա­պե՞ս քոնն է£

— Ի-­ի՞նչ®

— Նա այն­տեղ գրում է՝ «Քո Ար­մեն»£

— Վերջ տուր, Աբիկ£ Ամոթ քեզ, ու­րիշ­ի գրածն ին­չո՞ւ ես կար­դում£- Եվ, աստ­ված իմ, ինչ­պես է նրա դեմ­քը պա­տում վարդ-­շիկ­նան­քով£ Ուղ­ղա­կի ոնց որ փոք­րիկ աղջ­նակ£

— Իսկ մի՞­թե նա ու­րիշ է, — այս ան­գամ խորհր­դա­վոր ժպ­տում եմ ես£

Ար­գի­նան հան­դի­մա­նան­քով նա­յում է ինձ, բայց ես պարզ տես­նում եմ. նա բո­լո­րո­վին չի բար­կա­նում ինձ վրա, նրա շուր­թե­րը բաց­վում են՝ ինչ­պես կար­միր վարդն է բաց­վում ցո­ղա­թաց արևի ջերմ հպու­մից, և ժպի­տը տա­րած­վում է գե­ղաս­քանչ դեմ­քին£

8

Իսկ հե­տո եր­կին­քը մի­ան­գա­մից գու­նատ­վեց և կա­մաց-­կա­մաց սկ­սեց իջ­նել գյու­ղա­կան երե­կոն£

Դա օր­վա այն ժամն է, երբ կոլտն­տե­սա­կան­նե­րը վե­րա­դառ­նում են աշ­խա­տան­քից, գյու­ղը լց­վում է աշ­խույժ կան­չե­րով, մեկ-­մեկ ու խումբ-­խումբ մար­դիկ սկ­սում են հա­վաք­վել գյու­ղա­մեջ՝ ցու­ցադ­րե­լու իրենց սրամ­տու­թյու­նը, իսկ կոլտն­տե­սու­թյան նա­խա­գահ Գաբ­րի­ե­լը, ի տես բո­լո­րի՝ սի­գա­րե­թը բե­րա­նին կանգ­նում է գրա­սեն­յա­կի բաց պատշ­գամ­բում, և վերևից կար­գադ­րու­թյուն­ներ է անում այս ու այն կողմ՝ մեկ իբր բար­կա­նա­լով, մեկ հան­կար­ծա­կի քահ-­քահ ծի­ծա­ղե­լով խփում իր մոտ կանգ­նած­նե­րից որևէ մե­կի մեջ­քին£

Դա օր­վա այն ժամն է նաև, երբ հան­դից օրոր-­շո­րոր վե­րա­դառ­նում է նա­խի­րը, ոչ այն է կա­րո­տից, ոչ այն է քաղ­ցից՝ բա­կե­րից նվա­ղուն բա­ռա­չում են հոր­թե­րը, թա­ղից-­թաղ ար­ձա­գան­քե­լով իրար՝ բեկ­բե­կուն հա­չում են շնե­րը, մթ­նող ան­տառ­նե­րից սկ­սում է կան­չել գիշ­ե­րա­հա­վը£

Մայ­րի­կը կթեց կո­վը, և ես, ամեն օր­վա պես, թո­ղե­ցի, որ­պես­զի մեր խե­լա­ռիկ հոր­թու­կը մի կուշտ ծծի մոր ծաղ­կա­բույր կա­թը, հե­տո հոր­թու­կը գցե­ցի գո­մը՝ ոչ­խար­նե­րի մոտ, իսկ կո­վը կա­պե­ցի բա­կում, հո­ղի մեջ խր­ված եր­կա­թե ցցից, հա­վե­րը թռց­րի թառ, եփած կար­տո­ֆի­լի ու գա­րու ալ­յու­րի խառ­նուր­դից մի դույլ լակ սար­քե­ցի և, լց­նե­լով տաշ­տա­կի մեջ, տվե­ցի խո­զե­րին, որ ար­դեն եր­կու ամիս է, ինչ գի­րաց­նում ենք, և նոր մի­այն վա­զե­ցի տուն՝ դա­սերս պատ­րաս­տե­լու£

Գնա­լով թանձ­րա­ցավ մու­թը, այն ձո­րե­րից դան­դա­ղո­րեն ելավ, մտավ գյուղ, և շու­տով փո­ղոց­ներն ու տնե­րը ընկղմ­վե­ցին մթու­թյան մեջ£ Ար­գի­նան հա­գավ իր երկ­նա­կա­պույտ նոր զգես­տը, որն այն­պես սա­զում է իրեն, և դուրս եկավ տնից®

Եվ հի­մա լու­սա­մու­տի առջև նս­տած, ես սպա­սում եմ Ար­գի­նա­յին£ Լու­սի­նը, նման սե­խի շղար­թի, ան­շարժ կախ­վել է Սառ­նա­տուն լե­ռան վրա£ Իսկ Ար­գի­նան չկա ու չկա£ Շու­տով լու­սի­նը նույն­պես, երևի, հոգ­նե­լով լեռ­նե­րի վրա այն­պես եր­կար մնա­լուց, գնում, ան­հե­տա­նում է սա­րե­րի ետևում և, կար­ծես դրան էր սպա­սում, մո­տիկ ան­տա­ռից աղի­ո­ղորմ կան­չում է բուն£ Ասես հրա­մա­նով՝ ծղ­րիդ­նե­րը անս­պա­սե­լի ընդ­հա­տում են իրենց ճտճ­տո­ցը, պար­զո­րոշ լս­վում է Բա­րակ ջրի մի­ա­հունչ վշ­շո­ցը՝ վըշ-շ-շ, վըշ-շ-շ®

— Մամ, ե՞րբ կգա Ար­գի­նան, -հարց­նում եմ ես£

— Երբ կգա՝ կգա, ին­չո՞ւ ես ան­հանգս­տա­նում, — զար­մա­ցած նա­յում է մայ­րի­կը£

— Ինչ­պե՞ս թե՝ ին­չու ես ան­հանգս­տա­նում, — հուզ­ված ասում եմ ես£- Վա­ղուց է, չէ՞, գնա­ցել£

— Զ­բոս­նում է երևի£

— Այս­քան ո՞ւշ£

Ինձ հան­կարծ պատ­կե­րա­նում է, թե ինչ­պես գիշ­ե­րա­յին ակա­նա­կուր խա­վա­րի մեջ, անաղ­մուկ, գաղ­տա­գո­ղի Ար­գի­նա­յին է մո­տե­նում կոշ­կա­կար Մե­րու­ժա­նը և, նրա բե­րա­նը ծած­կե­լով կաշ­վա­հոտ իր ափով, փախց­նում է սա­րե­րը£

— Լ­սիր, Աբիկ, -ա­սում է մայ­րի­կը, — դա վե­րա­բե­րո՞ւմ է քեզ£ Դու քո դա­սե­րով զբաղ­վիր£

Ես ոչինչ չեմ պա­տաս­խա­նում, իսկ մայ­րի­կը շա­րու­նա­կում է.

— Ար­գի­նան փոքր երե­խա չէ, որ­պես­զի իրա­վունք չու­նե­նա որևէ ինք­նու­րույ­նու­թյան£ Իսկ դու ոնց որ բան­տի վե­րա­կա­ցու, չես թող­նում, թե շունչ քաշ­ի խեղճ աղ­ջի­կը£

— Ի՞նչ եմ անում, — վի­րա­վոր­ված հարց­նում եմ ես£

— Ինչ եմ անում, ինչ եմ անում, — տնա­զում է մայ­րի­կը, — ի՞նչ պի­տի անես, հի­մար հար­ցեր ես տա­լիս£ Շուտ գնա քնե­լու, Ար­գի­նան քեզ­նից լավ գի­տի տան ճա­նա­պար­հը£

Ես գլ­խի­կոր քայ­լում եմ դե­պի իմ մահ­ճա­կա­լը՝ մտ­քում հաս­տատ որոշ­ե­լով սպա­սել մինչև Ար­գի­նա­յի գա­լը£

Սա­կայն չգի­տեմ ինչ­պես էր ստաց­վել, ես, այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, քնով էի ան­ցել£ Արթ­նա­ցա գիշ­եր­վա կե­սին՝ բվի կռն­չո­ցից£ Հիշ­ում եմ, տատս, երբ ողջ էր, ասում էր, որ բվի կռին­չը՝ տան բա­կում, վատ նշան է£ Ականջ եմ դնում£ Բվի կռին­չը մեր այ­գուց է գա­լիս£ Իսկ տա­նը լռու­թյուն է£ Ան­ձայն ել­նում եմ ան­կող­նուց, բա­ցում Ար­գի­նա­յի սեն­յա­կի դու­ռը£ Նա խոր քնած է, փոքր երե­խա­յի պես ձե­ռա­փը այ­տի տակ: Ես որոշ ժա­մա­նակ այդ­պես լուռ կանգ­նած նա­յում եմ նրան, հե­տո նո­րից զգուշ­ո­րեն ծած­կում եմ դու­ռը և անշ­շուկ, ոտ­քե­րիս ծայ­րե­րի վրա գնում դե­պի իմ մահ­ճա­կա­լը՝ քնե­լու£

Դր­սում, մթան մեջ, կր­կին չա­րա­գուշ­ակ կան­չում է անիծ­յալ բուն£

9

— Մինչև ար­ձա­կուրդ­նե­րը հաշ­ված օրեր են մնա­ցել, — ասում է Ար­գի­նան£- Շու­տով քեզ հետ կգ­նանք քա­ղաք£

— Ար­մե՞նն էլ է գա­լու մեզ հետ, -հարց­նում եմ ես£

— Ա­յո® Այ­սինքն՝ նա առանց այն էլ սե­սի­ոն քն­նու­թյուն­նե­րի է գնում£

— Նա Բաք­վո՞ւմ է սո­վո­րում£

— Ի­հար­կե£ Դու ինչ է, չգի­տե­ի՞ր այդ մա­սին£

— Ոչ:- Ես գլուխս տա­րու­բե­րում եմ բա­ցա­սա­բար£

— Մենք այն­տեղ երե­քով կշր­ջենք ծո­վա­փին, նա­վով կզ­բոս­նենք ծո­վում, կի­նո կգ­նանք£ Եթե, իհար­կե, դու դեմ չես, — ասում է նա ժպ­տա­լով£ Ձեռ է առ­նում: Իհար­կե դեմ չեմ:

Երե­կո­յան, երբ Ար­գի­նան հագ­նում է իր երկ­նա­կա­պույտ զգես­տը, ինձ իս­կույն պա­րու­րում է թախ­ծո­տու­թյու­նը, և ես, ինքս էլ չգի­տեմ ին­չու, հի­մա­րա­բար ու անվս­տահ հարց­նում եմ.

— Ե՞ս էլ եմ գա­լիս հետդ£

Ար­գի­նան անս­քող աղեր­սան­քով նա­յում է ինձ£ Ես, իհար­կե, հաս­կա­նում եմ, այն­քան էլ նրա սր­տո­վը չէ, որ ես քարշ եմ գա­լիս իր ետևից, բայց և չի ու­զում վի­րա­վո­րել£ Ես դա ուշ­ա­ցու­մով, բայց, այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, հաս­կա­նում եմ:

— Լավ, չեմ գա­լիս, — արագ ասում եմ ես£

— Ին­չո՞ւ, — հենց այն­պես հարց­նում է նա:

— Մ­տադ­րու­թյունս փո­խե­ցի, — թո­թո­վում եմ ես:- Ավե­լի լավ է Հո­վի­կին կան­չեմ ու մի­ա­սին շախ­մատ խա­ղանք£

Ար­գի­նան երախ­տա­գի­տու­թյամբ համ­բու­րում է այտս և արագ դուրս է գա­լիս տնից£

Իհար­կե, Հո­վի­կի մա­սին ես ստե­ցի, այ­սօր տրա­մադ­րու­թյուն չու­նեմ շախ­մատ խա­ղա­լու£ Հայ­րի­կը նույն­պես տա­նը չէ, կան­չել են Ստե­փա­նա­կերտ՝ անաս­նա­պահ­նե­րի մար­զա­յին հա­վա­քի, իսկ մայ­րիկն այ­սօր ամ­բողջ օրը հի­վան­դա­նո­ցից տուն չի եկել, որով­հետև հարևան գյու­ղից մի մար­դու ար­ջը ան­տա­ռում գզգ­զել է, և նրան հա­մար­յա ան­հու­սա­լի վի­ճա­կում առա­վոտ­յան բե­րել են հի­վան­դա­նոց£ Մայ­րի­կը, հա­վա­նա­բար, գիշ­ե­րը հեր­թա­պա­հի այն­տեղ£

Ես մե­նակ եմ մնա­ցել տա­նը, և կյան­քում առա­ջին ան­գամ զգում եմ, թե ինչ­քան ան­տա­նե­լի բան է մե­նա­կու­թյու­նը£ Իմ հո­գում այն­պի­սի տրտ­մու­թյուն է, որ քիչ է մնում պայ­թի սիրտս£ Չգի­տեմ, թե ինչ անեմ£ Դուրս եմ գա­լիս բակ£ Այս­տեղ նույն­պես հե­տաքր­քիր ոչինչ չկա, նույն դա­տար­կու­թյունն է£ Իմ քայ­լերն ակա­մա­բար ինձ հա­նում են փո­ղոց, տնա­մերձ այ­գի­նե­րի արան­քով ըն­կած նեղ­լիկ ճա­նա­պար­հով, որ­տե­ղով անձրևնե­րի ժա­մա­նակ վա­զում են գյու­ղա­մի­ջից իջ­նող պղ­տոր ջրե­րը, գնում եմ ձո­րի կող­մը£ Գի­տեմ, որ լավ բան չէ արածս, բայց ետ կանգ­նել իմ մտ­քից՝ ես ան­կա­րող եմ, ան­հաս­կա­նա­լի ինչ­-որ ուժ ասես առաջ է մղում ինձ£ Ես շա­րու­նա­կում եմ քայ­լել՝ եր­բեմն թաքն­վե­լով հաս­տա­բուն ծա­ռե­րի հետևում, եր­բեմն կռա­ցած, և սար­սա­փե­լով բռ­նում եմ ինձ այն մտ­քի վրա, որ շատ եմ ու­զում լսել, թե Ար­մենն ու Ար­գի­նան ին­չի մա­սին են խո­սում հի­մա այն­տեղ, ձո­րա­մերձ այ­գում, թե­պետ դարձ­յալ զգում եմ, որ դա ան­նե­րե­լի քայլ է իմ կող­մից, անազն­վու­թյուն՝ թա­քուն ականջ դնել ու­րիշ­ի խո­սակ­ցու­թյա­նը£

Լուսն­յա­կը մի­ան­գա­մից դուրս սա­հեց Թղ­կո­տա­սա­րի ետևից՝ իր ար­ծաթ շո­ղե­րով ներ­կե­լով արար աշ­խարհ£ Քիչ հեռ­վում, ծա­ռե­րի տակ կանգ­նած, երևում են Ար­մենն ու Ար­գի­նան£ Ես պարզ տես­նում եմ՝ Ար­մե­նը ինչ­-որ բան է պատ­մում Ար­գի­նա­յին, իսկ Ար­գի­նան, մեջ­քով հեն­ված այ­գու ինչ­-որ ծա­ռի, լուռ լսում է նրան, և մերթ ընդ մերթ նրա վա­րա­կիչ ծի­ծա­ղը, ինչ­պես ժայ­ռի կրծ­քից ծն­ված աղբ­յու­րի կար­կաչ, տա­րած­վում է լուս­նա­լույ­սով ողող­ված այ­գու վրա£ Ձգ­տե­լով ոչ մի ձայն չհա­նել, ես սո­ղե­սող, անն­կա­տե­լի­ո­րեն մո­տե­նում եմ նրանց և պառ­կե­լով հաս­տա­բուն ըն­կու­զե­նու տակ, մի փո­սո­րակ տեղ, նա­յում եմ նրանց£ Ար­գի­նան դարձ­յալ կանգ­նած է՝ մեջ­քով հեն­ված ծա­ռաբ­նին, դա պարզ երևում է լուս­նա­լույ­սի տակ, իսկ Ար­մե­նը քնք­շան­քով շո­յում է նրա ձեռ­քը՝ ար­մուն­կից քիչ բարձր, և խո­սում է կա­մա­ցուկ, ինձ հա­մար անլ­սե­լի£

Գար­նա­նա­յին մար­մանդ հո­վը թեթևակի օրո­րում է ծա­ռե­րի ճյու­ղե­րը՝ տա­րա­ծե­լով ծաղ­կած ծա­ղիկ­նե­րի ու պայ­թող բող­բոջ­նե­րի դե­ռափ­թիթ բուր­մուն­քը£ Օրոր­վում են ճյու­ղե­րը, մեղ­մո­րեն շնկշն­կում են տերևնե­րը, ասես ինչ­-որ բան են փսփ­սում իրար՝ ս-ս-ս, ս-ս-ս®

Հեղ­ձու­կը բռ­նում է կո­կորդս՝ չթող­նե­լով շն­չել£ Ես դեմքս հպում եմ գետ­նին, այդ­պես մնում եմ մի պահ՝ դան­դաղ շն­չե­լով կուժ­կոտ­րու­կի բույրն ու երե­սիս զգա­լով կա­նաչ խո­տե­րի սա­ռը հպու­մը£ Քիչ անց բարձ­րաց­նում եմ ար­ցուն­քա­թաց աչ­քերս: Ին­չո՞ւ եմ ար­տաս­վում, ին­չո՞ւ է սիրտս տագ­նա­պում այս­պես՝ հաս­կա­նալ, ըմբռ­նել չեմ կա­րո­ղա­նում… Ար­մե­նը, Ար­գի­նա­յին սեղ­մած կրծ­քին, ինչ­-որ խոս­քեր է ասում մա­րող շշու­կով և մի­ա­ժա­մա­նակ շո­յում է նրա մա­զե­րը£

Հար­կա­վոր է ան­հա­պաղ հե­ռա­նալ£ Բայց մար­մինս ասես կա­պա­րով է լց­ված, տե­ղից շարժ­վել չեմ կա­րո­ղա­նում, վա­խե­նում եմ նույ­նիսկ խոր շն­չել, ինձ թվում է՝ մի թեթև շար­ժում՝ մի ճյուղ կկոտր­վի հան­կարծ, և նրանք կն­կա­տեն ինձ£ Ես դարձ­յալ լսում եմ նրանց կա­մա­ցուկ ձայ­նը£

— Դու ու­րա՞խ ես, որ եկար մեր գյուղ£- Ար­մե­նի ձայնն է:

— Ա­յո, իհար­կե£ Ես եր­ջա­նիկ եմ, որ եկա£ Չէ՞ որ այս­տեղ ես հան­դի­պե­ցի քեզ£

— Ար­գի­նա® ես կխեն­թա­նամ®- շշն­ջում է Ար­մե­նը և, Ար­գի­նա­յին ամուր սեղ­մե­լով կրծ­քին, սկ­սում է համ­բու­րել նրան:

Ես սպա­սում եմ, որ ահա Ար­գի­նան բար­կա­ցած մի կողմ կհ­րի նրան և ար­ցունքն աչ­քին նե­ղա­ցած կվա­զի տուն£ Բայց ոչ, նա ամենևին չի բար­կա­նում, չի հրում Ար­մե­նին մի կողմ® Նա թույլ հա­ռա­չում է Ար­մե­նի գր­կում, լուս­նա­լույ­սի մեջ դեմ­քը կծ­կե­լով՝ ինչ­պես ցա­վից, մատ­նե­րով խճո­ղում է նրա մա­զե­րը՝ ավե­լի ու ավե­լի սեղմ­վե­լով նրան£

Եվ կր­կին օրոր­վում են ծա­ռե­րի ճյու­ղե­րը, մեղ­մո­րեն շնկշն­կում են տերևնե­րը, և կր­կին ասես ինչ­-որ բան են փսփ­սում իրար՝ ս-ս-ս, ս-ս-ս®

Ես պատ­րաստ եմ գե­տի­նը մտ­նել ոչ այն է ան­դա­դար հո­սող իմ ար­ցունք­նե­րի պատ­ճա­ռով, ոչ այն է ամո­թից, ան­տա­նե­լի­ո­րեն այր­վում է դեմքս, և ես չգի­տեմ, թե ուր կոր­չեմ£ Ու­զում եմ հոն­գուր-­հոն­գուր լալ, և, որ­պես­զի լաց չլի­նեմ, ու­ժեղ կծում եմ շուր­թերս£

Իմ ականջ­նե­րի մեջ ու իմ գլ­խում շա­րու­նակ ինչ­-որ տա­րօ­րի­նակ, մի վայրկ­յան ան­գամ չընդ­հատ­վող աղ­մուկ է£ Բայց թեթև քա­մուց իրար խփ­վող տերևնե­րի աղ­մուկ չէ դա, այլ ավե­լի շուտ՝ ջր­վե­ժի շա­ռաչ£ Եվ այդ աղ­մու­կի մի­ջից հան­կարծ լս­վում է գիշ­ե­րա­յին երկն­քով անց­նող արա­գիլ­նե­րի կան­չը£ Ար­գի­նան ու Ար­մե­նը մի պահ նա­յում են վեր, դե­պի եր­կինք£ Արա­գիլ­նե­րի թախ­ծա­կան կան­չը հետզ­հե­տե հե­ռա­նում, կոր­չում է սա­րե­րի ետևում£

— Երբ Թար­թա­ռի ձո­րում սկս­վեց Սար­սան­գի ջրամ­բա­րի կա­ռու­ցու­մը, մի­ա­ժա­մա­նակ որոշ­ում եղավ հա­տել ան­տա­ռի այն մա­սը, ուր ապա­գա լի­ճը պետք է լի­նի, — հա­յաց­քը դեռևս հե­ռա­վոր սա­րե­րին, ասում է Ար­մե­նը£- Դե հո ան­տա­ռը չէ­ին թող­նե­լու ջրի տակ£ Բայց ահա եղան մար­դիկ, որ, օգտ­վե­լով առի­թից, կտ­րե­ցին նաև շատ ծա­ռեր՝ լճի սահ­ման­նե­րից շատ հե­ռու£ Ամ­բար­տա­կի մոտ մի բար­դի կար՝ կա­տա­րին արա­գի­լի բույն£ Նրանք կտ­րե­ցին նաև այդ բար­դու ճյու­ղե­րը, բույնն ավեր­վեց£ Իսկ երբ եկավ գա­րու­նը, արա­գիլ­նե­րը վե­րա­դար­ձան£ Նրանք մո­տե­նում էին թևածե­լով, ու­րա­խու­թյան ճի­չեր ար­ձա­կե­լով£ Հաս­նե­լով ծա­նոթ բար­դուն, նրանք, երևի հաս­կա­ցան կա­տար­վա­ծը, տագ­նա­պա­լից կռինչ­ներ հա­նե­լով մի քա­նի ան­գամ պտտ­վե­ցին բար­դի­նե­րի շուր­ջը, իսկ հե­տո հե­ռա­ցան£ Այն գնալն էր, այլևս չվե­րա­դար­ձան…

— Նա­յիր, Ար­մեն, տես­նո՞ւմ ես, այն­տեղ, գյուղ մտ­նող ճա­նա­պար­հի վրա կանգ­նած մե­նա­վոր դեղ­ձե­նին, — ուշ­ա­ցու­մով ասում է Ար­գի­նան£- Դու հա­մա­ձա՞յն ես, որ այն դարձ­նենք մեր թա­լիս­մա­նը£

— Ի՞նչ թա­լիս­ման, — զար­մանք ար­տա­հայ­տող ձայ­նով հարց­նում է Ար­մե­նը£

Ար­գի­նան ան­համ­բե­րա­տար թա­փա­հա­րում է գլու­խը

— Մի­այն մի խոսք՝ այո կամ ոչ£

— Ա­յո£ Իհար­կե, այո… Բայց չեմ հաս­կա­նում, դա ի՞նչ է նշա­նա­կում£

— Քա­նի դեռ այդ ծա­ռը կանգ­նած է այն­տեղ՝ ողջ ու անվ­նաս, ինձ ոչինչ չի լի­նի կյան­քում՝ ոչ փոր­ձանք, ոչ վիշտ, իսկ եթե չլի­նի այդ ծա­ռը, որևէ մե­կը կտ­րի այն, կամ կոտր­վի ճյու­ղե­րից նույ­նիսկ մե­կը՝ մեծ դժ­բախ­տու­թյուն կպա­տա­հի մեզ£

Նա այդ բա­ռերն ար­տա­սա­նում է այն­պի­սի կր­քոտ հա­մոզ­վա­ծու­թյամբ ու այն­պես հա­մոզ­ված, որ սար­սա­փել կա­րե­լի է, և ես ակա­մա մտա­ծում եմ՝ նա խել­քը թռց­րել է, ինչ է£ Մի՞­թե նա չի հաս­կա­նում, որ ես տեղ­նու­տե­ղը կմեռ­նեմ, եթե նրան մի բան պա­տա­հի: Հա­վա­նա­բար նույնն է մտա­ծում նաև Ար­մե­նը, որով­հետև գր­կե­լով Ար­գի­նա­յի ու­սե­րը, նա վա­խե­ցած հարց­նում է.

— Ար­գի­նա, մտա­ծիր, տես ինչ ես ասում£

— Ես գի­տեմ, թե ինչ եմ ասում£ Ես հա­վա­տում եմ նա­խազ­գա­ցում­նե­րին® Ասա ինձ, դու չես թող­նի, չէ՞, որ­պես­զի որևէ մե­կը կտ­րի այն£

— Եր­բեք£ Ան­հոգ մնա£

— Դու ինձ հա­մար շատ ես թանկ, Ար­մեն®

Ար­մե­նը նրան քնք­շո­րեն սեղ­մում է իր կրծ­քին և մի որոշ ժա­մա­նակ նրանք իրար գր­կած լուռ կանգ­նում են այդ­պես£ Հե­տո Ար­մե­նը հարց­նում է կա­մա­ցուկ.

— Մինչև աշ­ուն ինչ­քա՞ն ժա­մա­նակ է մնա­ցել£

— Չ­գի­տեմ£ Չեմ հաշ­վել£

Ար­մե­նը մի եր­կու վայրկ­յան լռում, այ­նու­հետև ասում է.

— Ու­ղիղ չորս ամիս£

— Ար­մեն, սի­րե­լիս, պետք չէ այդ մա­սին խո­սել£

— Ին­չո՞ւ£

— Ինձ թվում է մինչ այդ ես չեմ դի­մա­նա… չեմ ապ­րի£

Ես կի­սա­բարձ­րա­նում եմ տե­ղից, ուշ­ա­դիր նա­յում Ար­գի­նա­յին£

— Մեր կող­մե­րում հար­սա­նիք­նե­րը մի­այն աշ­նանն են լի­նում, — ասում է Ար­մե­նը£- Այդ­պի­սին է սո­վո­րույ­թը£

— Ինչ­պի­սի հե­տամ­նա­ցու­թյուն, — ասում է Ար­գի­նան, բայց ես նրա ձայ­նից զգում եմ, որ նա կա­տա­կում է£- Մեր ժա­մա­նակ­նե­րում, երբ ան­հաշտ պայ­քար է մղ­վում իրենց դարն ապ­րած սո­վո­րույթ­նե­րի դեմ, դժ­բախ­տա­բար, դեռևս գտն­վում են մար­դիկ, ով­քեր պաշտ­պա­նում են հին սո­վո­րույթ­նե­րը£ Մի՞­թե, իրոք, չի կա­րե­լի գո­նե մի ան­գամ խախ­տել այդ սո­վո­րույ­թը£

Այդ խոս­քե­րից հե­տո նրանք ու­րախ ծի­ծա­ղում են£ Հե­տո Ար­գի­նան ասում է.

— Դե, ես գնամ, Ար­մեն, ուշ է ար­դեն£

— Ի¯նչ շուտ է անց­նում ժա­մա­նա­կը£ Ե՞րբ կհան­դի­պենք£

— Չ­գի­տեմ£

— Այս չորս ամիս­նե­րին ու­զում եմ ամեն օր հան­դի­պել քեզ£

— Իսկ հե­տո՞, -ա­սում է Ար­գի­նան£

— Իսկ հե­տո հան­դի­պել և այլևս չբա­ժան­վել եր­բեք£

Ես կա­մաց, առանց որևէ ձայ­նի, ետ­-ետ եմ սո­ղում և, քիչ այն կողմ, մթու­թյան մեջ ոտ­քի կանգ­նե­լով, վա­զում եմ տուն£ Ես վա­զում եմ արագ՝ եր­բեմն ետ­-ետ նա­յե­լով, ասես ինչ­-որ մե­կը հետևում է ինձ£

Տա­նը առաջ­վա պես ոչ ոք չկա£ Մեր Չալ­կան մի քա­նի ան­գամ ընկ­նում է ոտ­քե­րիս տակ, ցատ­կո­տում է այս ու այն կողմ, բայց ես նրան ուշ­ադ­րու­թյուն չեմ դարձ­նում, բարձ­րա­նում եմ տուն և, առանց լույ­սը մա­րե­լու, հապշ­տապ մտ­նում եմ ան­կո­ղին£

Ես եր­կար սպա­սում եմ Ար­գի­նա­յին, բայց նա չկա£

Ծանր, սևավուն ամ­պե­րը ծած­կում են լուսն­յա­կի երե­սը, դր­սում ամեն ինչ ընկղմ­վում է խա­վա­րի մեջ, և այդ ան­թա­փանց խա­վա­րի մեջ հս­տակ հն­չում է մեր Բա­րակ ջուր գե­տի մի­ա­լար վշ­շո­ցը£ Շունչս պա­հած ու ականջս ձայ­նի՝ սր­տատ­րոփ սպա­սում եմ£ Բա­կում ծա­նոթ ճռնչ­յու­նով բաց­վում է դար­պա­սի դու­ռը£ Ար­գի­նան է£ Նա անաղ­մուկ, թեթևաքայլ մտ­նում է տուն£ Ես ձևաց­նում եմ, թե քնած եմ, բայց գաղ­տուկ հետևում եմ նրան£

Ար­գի­նան մո­տե­նում է հա­յե­լուն, և ես հա­յե­լու մեջ տես­նում եմ նրա քիչ գու­նատ, բայց չք­նաղ դեմ­քը, նուրբ ռուն­գե­րով հմա­յիչ քի­թը, խոշ­որ, ար­տա­հայ­տիչ աչ­քերն ու լի­քը շուր­թե­րը® Նա, իր սո­վո­րու­թյան հա­մա­ձայն, գլ­խի վարժ շար­ժու­մով նե­տում է ճա­կա­տին ըն­կած մա­զե­րը և հան­կարծ ձեռ­քե­րով ծած­կում է դեմ­քը£ Մի՞­թե լաց է լի­նում® Սիրտս ալե­կոծ­վում է նրա հան­դեպ ու­նե­ցած ան­հուն սի­րուց ու խղ­ճա­հա­րու­թյու­նից£ Սա­կայն վա­խե­նում եմ ափ­սո­սան­քի մի բառ ան­գամ ար­տա­սա­նել. նա կա­րող է նե­ղա­նալ՝ նկա­տե­լով, որ հետևում եմ իրեն£ Դրա հա­մար էլ սկ­սում եմ թեթևակի խռմ­փաց­նել£

Ար­գի­նան դան­դաղ շրջ­վում է իմ կող­մը£ Ես լսում եմ նրա հուշ­իկ քայ­լե­րը… Նա մո­տե­նում է ինձ, զգուշ­ու­թյամբ նս­տում է իմ մահ­ճա­կա­լի ծայ­րին, և ես զգում եմ, թե ինչ­պես է խո­նարհ­վում ինձ վրա, ար­դեն զգում եմ նրա անուշ­իկ բուր­մուն­քը£ Ար­գի­նա­յի տաք շուր­թե­րը հպ­վում են իմ այ­տին£ Ես արա­գո­րեն բա­ցում եմ աչ­քերս, մի ձեռ­քով թեթևակի գր­կում եմ Ար­գի­նա­յին, ու­զում եմ համ­բու­րել նրան, սա­կայն չեմ հա­մար­ձակ­վում£

— Դու չէ­իր քնե­ել, չէ՞, Աբիկ, — հարց­նում է նա, առանց ետ քաշ­վե­լու£

— Ոչ, — պա­տաս­խա­նում եմ ես դող­դո­ջուն ձայ­նով£- Չէի քնել£ Դու այդ որ­տե՞ղ էիր այս­քան ժա­մա­նակ, — հարց­նում եմ ես՝ աչ­քերս դարձ­նե­լով մի կողմ£

Նա իմ հար­ցին չի պա­տաս­խա­նում£

— Ա­բիկ, — ասում է նա, — կա­րո՞ղ ես հաշ­վել՝ ինչ­քա՞ն է մնա­ցել մինչև աշ­ուն£

— Ի՞նչ մի դժ­վար բան է դա£ Ու­ղիղ չորս ամիս£

— Դու եր­ջա­նիկ ես, Աբիկ, քեզ հա­մար չորս ամի­սը պար­զա­պես չորս ամիս է, և վերջ£

— Իսկ քե՞զ հա­մար, — հարց­նում եմ ես, զգա­լով, թե ինչ­պես է թրթ­ռում սիրտս:

— Ինձ հա­մար®, — Ար­գի­նան մի պահ մտա­ծում է£- Ինձ հա­մար՝ մի ամ­բողջ հա­վի­տե­նա­կու­նու­թյուն£

10

Այդ գիշ­եր նա ուշ պառ­կեց£ Գրա­վոր­ներ էր ստու­գում, բայց պառ­կեց թե չէ՝ ան­մի­ջա­պես քնեց£ Ես միշտ էլ զար­մա­նում եմ վայրկ­յան­պես քնով անց­նե­լու նրա հմ­տու­թյան վրա£ Ես այդ­պես չեմ կա­րո­ղա­նում՝ մի կող­քից մյուսն եմ շրջ­վում, նո­րից ու նո­րից վեր­հիշ­ում եմ այն ամե­նը, ինչ տե­սա ու լսե­ցի այն­տեղ՝ ձո­րա­մերձ այ­գու ծա­ռե­րի տակ, սա­կայն, միևնույն է, քնել չեմ կա­րո­ղա­նում£ Իմ լու­սա­մու­տից երևում է երկն­քի մի ծայ­րը, բայց երկն­քի այդ մա­սը դեռևս պատ­ված է ամ­պե­րով և նա­յե­լու բան չկա այն­տեղ£ Սեն­յա­կը տոթ է, երևի անձրև է գա­լու£ Ես ու­զում եմ ել­նել, բա­ցել օդանց­քը, բայց վա­խե­նում եմ Ար­գի­նան արթ­նա­նա£ Ես կր­կին ամուր փա­կում եմ աչ­քերս՝ ձգ­տե­լով մի կերպ քնով անց­նել£ Եվ հան­կարծ այդ պա­հին կա­լա­տե­ղե­րից ինչ­-որ տագ­նա­պա­լից ձայն, փշ­րե­լով գար­նա­նա­յին խոր լռու­թյու­նը, տա­րած­վում է քնած գյու­ղի վրա£

— Է հե-­հե-­հե-­ե-­ե¯յ®

Այդ անակն­կալ աղա­ղա­կից ասես սառ­չում է ար­յունս, ես արագ նս­տում եմ ան­կող­նում և սար­սա­փով բռն­ված նա­յում շուրջս£

— Է­հե-­հե-­ե-­ե¯յ®- տղա­մար­դու ահա­սար­սուռ կան­չը կր­կին ար­ձա­գանք­վում, քա­ռա­պատկ­վում է լեռ­նե­րում ու անդն­դա­խոր մթին ձո­րե­րում£

Ես իջ­նում եմ մահ­ճա­կա­լից, վա­զում եմ Ար­գի­նա­յի մոտ և սկ­սում ցն­ցել նրա ու­սը.

— Ար­գի­նա, վեր կաց£

Ար­գի­նան բա­ցում է աչ­քե­րը և նա­յում ինձ՝ զար­մա­ցած, ոչինչ չհաս­կա­նա­լով£ Հե­տո, հան­կարծ ցած թռ­չե­լով մահ­ճա­կա­լից, նա նետ­վում է դե­պի պատշ­գամբ£ Ես մի­այն հի­մա եմ նկա­տում, որ չա­րա­գույժ հրա­ցոլ­քը դր­սում բռ­նել է ամ­բողջ եր­կին­քը£ Ար­գի­նան բազ­կա­թո­ռի վրա­յից հա­մար­յա պո­կում է իր զգես­տը, այն նույ­նը, երկ­նա­կա­պույ­տը, արա­գորեն հագ­նում է այն և ասում է շն­չա­բեկ ձայ­նով.

— Ա­բիկ, այն­տեղ, գյու­ղա­մի­ջում® այր­վում է հի­վան­դա­նո­ցը®

Նա տնից սրըն­թաց դուրս է վա­զում, իր ետևից շրխ­կո­ցով ծած­կե­լով դու­ռը£ Ես նույն­պես, հասց­նե­լով մի կերպ հագ­նել շալ­վարս, ան­մի­ջա­պես վա­զում եմ փո­ղոց, սլա­նում դե­պի հի­վան­դա­նոց, չէ որ մայ­րիկս նույն­պես այն­տեղ է: Բո­լոր թա­ղա­մա­սե­րից՝ հե­ռու և մո­տիկ, տագ­նա­պա­հույզ գոչ­յուն­նե­րով, ձեռ­քե­րին վառ­վող ջա­հեր՝ դե­պի գյու­ղա­մեջ են վա­զում մար­դիկ£ Իսկ հի­վան­դա­նո­ցը ճար­ճա­տում է բո­ցե­րի մեջ, կրա­կի լեզ­վակ­նե­րը լու­սա­մուտ­նե­րի փեղ­կե­րը լի­զե­լով սո­ղոս­կում են ներս£

— Ե­րե­խա­նե­րը, երե­խա­ներն այն­տեղ են, երկ­րորդ հար­կում, — լսում եմ ես ինչ­-որ մե­կի աղեկ­տուր ձայ­նը£

Հի­վան­դա­նո­ցի գլ­խա­վոր մուտ­քով ու առա­ջին հար­կի լու­սա­մուտ­նե­րից հապշ­տապ դուրս են բե­րում հի­վանդ­նե­րին՝ ան­թա­ցու­պե­րով, իրար հեն­ված£ Աղ­մուկ, իրա­րան­ցում է, լաց ու հա­ռա­չանք, այդ ձայ­նե­րից ու կրա­կի կա­տա­ղի ճայ­թյուն­նե­րից եր­կիր ու եր­կինք ցնց­վում են£ Իսկ ո՞ւր են Ար­գի­նան, մայ­րի­կը®

— Ե­րե­խա­նե­րը£ Նրանց հար­կա­վոր է դուրս բե­րել շեն­քից, — բարձ­րա­ճիչ բղա­վում է ինչ­-որ մի կին, և այդ ան­հա­մար ձայ­նե­րի ու աղ­մու­կի մեջ ես հա­զիվ եմ ճա­նա­չում իմ մայ­րի­կի ձայ­նը£ Մայ­րիկս ինչ­-որ մարդ­կանց հետ պատ­գա­րա­կի վրա դուրս է բե­րում մի մար­դու. երևի նրան, որին ար­ջը հոշ­ո­տել է£ Նա արագ սրս­կում­ներ է անում մար­դուն£

Եվ հան­կարծ ծխի ու կրա­կի մեջ ես նշ­մա­րում եմ Ար­գի­նա­յին£ Դա տևում է մի կարճ ակն­թարթ մի­այն, հա­ջորդ վայրկ­յա­նին նա չքա­նում է իմ տե­սա­դաշ­տից£

— Ա­բիկ, — ետևից կան­չում է ինչ­-որ մե­կը£

Այդ իրա­րանց­ման մեջ ես, այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, ճա­նա­չում եմ Ար­գի­նա­յի ձայ­նը£ Շրջ­վում և առա­ջին հար­կի դռ­նա­խոր­շում տես­նում եմ Ար­գի­նա­յին՝ գր­կին ինչ­-որ երե­խա£ Ձեռ­քե­րով պաշտ­պան­վե­լով կրա­կից ու ծխից շն­չա­հեղձ­վե­լով, ես վա­զում եմ Ար­գի­նա­յի կող­մը, նրա ձեռ­քից վերց­նում եմ երե­խան և վա­զում ետ£ Մի պա­ռավ կին իմ ձեռ­քից վերց­նում է երե­խան, և ես կր­կին վա­զում եմ դե­պի դռ­նա­խոր­շը£ Սա­կայն այս­տեղ ոչ ոք չկա£ Ես ու­զում եմ մտ­նել ներս, բայց այն­տե­ղից մի այն­պի­սի տա­քու­թյուն է հոր­դում, որ ակա­մա ետ եմ ցատ­կում£ Մար­դիկ ար­դեն տեղ են հա­սել, և իմ շուր­ջը ջրով լի դույ­լե­րով ու կու­ժե­րով դե­սու­դեն են նետ­վում նրանք՝ մեր թա­ղե­ցի­նե­րը, ու­րիշ թա­ղա­մա­սե­րից էլ կան, ցա­քուց­րիվ վազվ­զում են այս ու այն կողմ, գո­ռում, աղա­ղա­կում են՝ առանց իրար լսե­լու£

— Ջուր բե­րեք, շուտ£

— Հող լց­րեք£

— Բա­հե­րով, բա­հե­րով հող նե­տեք£

— Ջուր, դե­պի այս կող­մը, դե­պի դռ­նե­րը£

— Շու­տով կգա հր­շեջ մե­քե­նան, հող շպր­տեք£

— Շրջ­կե­նատ­րո­նից մինչև այս­տեղ քա­ռա­սուն կի­լո­մետր ճա­նա­պարհ է, մինչև կգա, և այն էլ մեր ճա­նա­պարհ­նե­րով, ամեն ինչ մո­խիր կդառ­նա£

Կրակն ավե­լի է բոր­բոք­վել, դռ­նա­խոր­շին մո­տե­նալ ար­դեն հնա­րա­վոր չէ£

Ես ան­թար­թափ նա­յում եմ այդ ուղ­ղու­թյամբ, բայց Ար­գի­նան չկա£ Ո՞ւր մնաց նա£ Հր­դե­հի կա­տա­ղի ճար­ճատ­յու­նը, մարդ­կանց բղա­վոց­ներն ու ոտ­քե­րի դոփ­յու­նը, ջրի մեծ չա­նե­րը թափ­քե­րում բեռ­նա­տար մե­քե­նա­նե­րի տագ­նա­պա­լից ազ­դան­շան­նե­րը` այս ամե­նը վե­րած­վել է ահա­վոր մի խառ­նաշ­փո­թու­թյան, որից, թվում է, հողն ին­քը տն­քում, երե­րում է ոտ­քե­րի տակ£ Ո՞ւր է Ար­գի­նան£ Ին­չո՞ւ նա այլևս չի երևում£ Սար­սա­փը պա­տում է ինձ£ Ես սկ­սում եմ լաց լի­նել£

Ծվ­վոց, ծկլ­թոց է ամե­նուր£ Եվ հան­կարծ ես տես­նում եմ Ար­մե­նին£ Մինչև գոտ­կա­տե­ղը չգի­տես ին­չու մերկ, մրից լի­ո­վին սևացած, նա հենց նոր հի­վան­դա­նո­ցից պա­տու­հա­նով դուրս է բե­րել հեր­թա­կան հի­վան­դին և հի­մա, այս ու այն կողմ ըն­կած, որո­նում է ինչ­-որ մե­կին®

— Ար­մեն, — ձայ­նում եմ ես£- Ար­մեն, այս կողմ, Ար­մեն®

Ես նրան ասում եմ, որ այն­տեղ, ներ­սում է Ար­գի­նան£

— Նա ներս մտավ այն­տեղ ու մինչև հի­մա չկա®

Ար­մենն առանց վայրկ­յան կորց­նե­լու, իրեն նե­տում է դե­պի դռ­նա­խոր­շը, որ­տե­ղից քու­լա-­քու­լա ել­նում է բո­ցա­խառն ծու­խը£ Սա­կայն նա հա­զիվ է չքա­նում այդ ծխի մեջ, երկ­րորդ հար­կի լու­սա­մու­տից կրա­կը մի­ան­գա­մից դուրս է ժայթ­քում՝ յոթ գլ­խա­նի վիշ­ա­պի պես լի­զե­լով լու­սա­մու­տի փեղ­կե­րը, որոնք իս­կույն բռնկ­վում, բո­ցա­վառ­վում են£ Եվս մի երկ­վայրկ­յան, ու հան­կարծ կայ­ծե­րի հս­կա­յա­մեծ խուր­ձը ծառս է լի­նում դե­պի եր­կինք, և ահ­ռե­լի թնդ­յու­նի մեջ մի պահ մա­րում են հա­վաք­ված­նե­րի սար­սա­փա­հար ձայ­ներն ու հա­ռա­չանք­նե­րը£

— Տա­նի­քը փլ­վեց, — կոլտն­տե­սու­թյան վար­չա­կան շեն­քի պատշ­գամ­բում կանգ­նած գո­ռում է նա­խա­գահ Գաբ­րի­ել Բա­լա­յա­նը£- Բո­լորդ հետ կա­ցեք, տա­նի­քի մի մա­սը փլ­վեց, հետ կա­ցեք, հի­մա լրիվ կփլ­վի, հետ®

Ես ակա­մա մի կողմ եմ ցատ­կում£ Ես իմ հո­գու խոր­քում դեռևս փայ­փա­յում եմ այն հույ­սը, թե Ար­մե­նը կհասց­նի փր­կել Ար­գի­նա­յին® Լաց լի­նե­լով վշ­տից ու ան­զո­րու­թյու­նից, ես ար­ձա­նա­ցած նա­յում եմ դռ­նա­խոր­շին£

Ար­մե­նը այն­տե­ղից ել­նում է ամ­բող­ջո­վին մրի մեջ կո­րած£ Նրա տա­բա­տը մխում է, բայց նա ուշք չի դարձ­նում դրան£ Կանգ առ­նե­լով, նա հա­յացքն ուղ­ղում է դե­պի եր­կինք, այդ­պես քա­րա­ցած նա­յում է մի պահ£ Ասես ան­ջատ­ված աշ­խար­հից, ես նույն­պես նա­յում եմ վերև. զար­մա­նա­լի է, բայց այս գիշ­եր կար­միր գույն ու­նի լու­սի­նը£

— Ար­գի­նա, — խռ­պոտ, գա­զա­նա­կան զար­հու­րե­լի ձայ­նով բղա­վում է Ար­մենն ու, ասես գլ­խին իջած կռա­նի ծանր հար­վա­ծից, նա երե­րա­լով առա­ջա­նում է մի եր­կու քայլ, հե­տո հան­կար­ծա­կի ծն­կի է իջ­նում գետ­նին՝ ձեռ­քե­րով ծած­կե­լով դեմ­քը®

ՎԵՐՋԵՐԳ

Եվ ահա նո­րից գա­րուն է մեր գյու­ղում£ Դեղ­ձե­նի­նե­րը ծաղ­կել են ամե­նուր, և նրանց ծա­ղիկ­նե­րը կար­միր են ու մա­նուշ­ա­կա­գույն£

Ես քայ­լում եմ ծա­նոթ կա­ծան­նե­րով ու քայ­լերն իմ ինձ ակա­մա տա­նում են դե­պի այն­տեղ, ուր տա­րին չորս բո­լոր ծա­ղիկ­ներ են, ու ար­տույտ­ներն անուշ գեղ­գե­ղում են այս ու այն­տեղ£

Իմ սր­տին մոտ ու հա­րա­զատ կա­ծան­ներ£ Ես քայ­լում եմ առաջ£ Ահա Բախ­չու­տի ձո­րը£ Ահա և գյու­ղի այ­ծա­պահ Ռո­ման՝ նս­տած բլ­րի վրա£ Նա նա­յում է գյու­ղի կող­մը£ Իսկ գյու­ղում գա­րուն է, և ձվա­ծան հա­վե­րը կչկ­չում են զիլ£

Բախ­չու­տի ձո­րից մի աղ­ջիկ է ել­նում՝ կուժն ու­սին£ Նա գնում է գյուղ տա­նող կա­ծա­նով, և պղն­ձե թաց կու­ժը փայլկ­տում է արևի տակ£ Ամեն ինչ նույնն է, ամեն ինչ ցա­վա­լի­ո­րեն ան­փո­փոխ£ Ահա և գյու­ղի հանգս­տա­րա­նը£ Գար­նան արևի շո­ղե­րում քա­մին տա­րու­բե­րում է բարձր խո­տը£ Իմ աչ­քե­րը սա­հում են ծա­նոթ քա­րե­րի վրա­յով, հա­յացքս ընկ­նում է մեծ ու սպի­տակ քա­րի վրա փո­րագր­ված ոս­կե­գույն տա­ռե­րին՝ Ար­գի­նա, դու ծա­ղիկ էիր սի­րում®Դու էլ ծա­ղիկ էիր ան­թա­ռամ®

Ես մո­տե­նում, ձեռքս դնում եմ սա­ռը քա­րին. գյու­ղա­կան սո­վո­րու­թյուն է, որ նշա­նա­կում է՝ բարև, սի­րե­լիս, ես քեզ չեմ մո­ռա­ցել®

Հեռ­վում, կա­կաչ­նե­րից հուրհ­րա­տին տա­լով, թեթևաշ­արժ ալիք­վում են ար­տե­րը, թախ­ծա­լուր կան­չում են մար­գար­տա­լո­րե­րը՝ կախ-­կը­ղա, շախ-­կը­ղա, շախ-­կը­ղա, կախ-­կը­ղա®

Ես եր­կար կանգ­նում եմ լռին և ինձ այն­պես է թվում, թե հե­ռա­վոր մի ձայն հա­զիվ լսե­լի շշն­ջում է. «Ես այս գյու­ղից ոչ մի տեղ չեմ գնա­լու: Ընդ­միշտ մնա­լու եմ ձեզ մոտ®»:

Խեղ­դե­լով հա­ռա­չան­քը, ես շրջ­վում, նա­յում եմ գյու­ղի կող­մը£ Ներքևում՝ ձո­րում, փայ­լում, իր հին ձայ­նով եր­գում է Բա­րակ ջուր գե­տը, երևում է գյուղ մտ­նող մեծ ճա­նա­պար­հի վրա խո­նարհ­ված մե­նա­վոր դեղ­ձե­նին, որի ճյու­ղը կոտր­վել, կորց­րել է իր գա­րու­նը£

Այդ ճյու­ղը չտե­սավ այս ծա­ղիկ­նե­րը, որ կան հի­մա և կլի­նեն ամեն տա­րի, երբ գա­րու­նը կգա, և դեղ­ձե­նի­նե­րը կծաղ­կեն նո­րից՝ կար­միր ու մա­նուշ­ա­կա­գույն…

Ւ Ր Ւ Կ Ն Ա Յ Ւ Ն Ա Ղ ՋԱ Մ ՈԻ ՂՋ

®Հե­տո սկ­սեց հալ­վել, ցր­տել տաք գիշ­ե­րը, այ­գու վրա­յով ան­ցավ վա­ղորդ­յան հո­վը, ծա­ռե­րը լսե­լի աղմ­կե­ցին£ Հե­տո բեկ­բե­կուն կան­չեց առա­ջին աքա­ղա­ղը, նրան մի­ան­գա­մից ձայ­նակ­ցե­ցին մեկ այս­տեղ, մեկ այն­տեղ՝ գյու­ղի մյուս ծայ­րին£ Հե­տո եր­կար, շատ եր­կար ժա­մա­նակ լռու­թյուն էր£ Սա­րե­րի վրա հետզ­հե­տե պարզ­վում էր եր­կին­քը, հե­տո ինչ­-որ տեղ, լու­սա­մու­տից այն կողմ, իրար ընդ­հա­տե­լով եր­գե­ցին գեղ­գե­ղիկ­նե­րը՝ ճընկ-­ճընկ, ճընկ-­ճընկ, ճընկ-­ճընկ, այ­նու­հետև՝ ֆյութհ-ֆ­յութհ-ֆ­յութհ®

Այն­տեղ, հնդ­կա­կան Սու­րաթ քա­ղա­քում, այս­տե­ղից հա­զա­րա­վոր կի­լո­մետր հե­ռու, չնա­յած դեկ­տեմ­բեր ամ­սի վեր­ջե­րին, ինչ­պես ուշ գա­րուն­քին՝ մեզ մոտ, կա­նաչ հա­գած պու­րա­կում եր­գում էին թռ­չուն­նե­րը՝ ճընկ-­ճընկ, ճընկ-­ճընկ, ճընկ-­ճընկ, այ­նու­հետև՝ ինչ­պես հի­մա այս­տեղ, նույն քաղց­րա­հունչ դայ­լայ­լը՝ ֆյութհ, ֆյութհ, ֆյութհ®

…Կա­մա­ցուկ, որ­պես­զի չարթ­նաց­նեմ Լու­սի­նե­ին, ել­նում եմ դուրս£ Հեռ­վում, մշուշ­ա­պատ ձո­րե­րից ու վեր­ձիգ սա­րե­րից ան­դին, երկն­քի կա­պույ­տի մեջ ճեր­մա­կին տվող Կա­չա­ղա­կա­բեր­դի վրա, մերկ՝ ինչ­պես հրաշ­ա­մա­նուկ, խն­դու­մնե­րես կանգ­նել է արևը, և նրա տես­քից ամ­բողջ եր­կին­քը շա­ռա­գու­նել, հուրհ­րում է£

Օդը նոսր է, եղ­յա­մի պես սա­ռը£ Բայց ես ցուրտ չեմ զգում. եր­բեք ու ոչ մի տեղ մարդ, երևի, իրեն այն­պես լավ չի կա­րող զգալ, ինչ­պես հայ­րե­նա­կան իր փոք­րիկ տան շե­մին£ Որով­հետև այն­տեղ են ան­ցել ման­կու­թյան ու պա­տա­նե­կու­թյան հրաշ­ունչ օրերդ, և այդ օրե­րը հա­վի­տե­նո­րեն ան­բա­ժան են քե­զա­նից՝ քո վա­ղան­ցուկ կյան­քի ար­շա­լույ­սից մինչև մայ­րա­մուտ£

Իմ հա­յացքն ակա­մա­յո­րեն ընկ­նում է ապա­կե­պատ եր­կա­րուկ պատշ­գամ­բին, ուր իր ան­շար­ժուն դիր­քով՝ ասես աշ­խար­հից տա­րան­ջատ, նս­տած է մեծ մայրս£ Նույն դիր­քով, ինչ­պես երե­կո­յան թո­ղե­ցինք նրան£ Ես դան­դաղ բարձ­րա­նում եմ պատշ­գամբ և, մո­տե­նա­լով նրան, նս­տում եմ թախ­տի ծայ­րին£

— Բա­րի լույս, Շա­հում այա, ո՞նց ես£

Ինքն իրեն անլ­սե­լի ինչ­-որ բան է մրմն­ջում£ Ձեռքս դնում եմ չոր­չո­րուկ ջղուտ ձեռ­քին, նա իմ մատ­ներն արագ առ­նում է տա­քուկ ափե­րի մեջ և, կար­ծես ի պա­տաս­խան իմ հար­ցի, թե­պետ, գի­տեմ, չի լսել ինձ, ասում է.

— Գ­լուխս, է¯, ղռ­ռում, դնգդն­գում է, հար­սա­նիք է, ինչ է, հաս­կա­նում չեմ®- ու շա­րու­նա­կում է՝ գլուխն օրո­րե­լով, մի տե­սակ ասես եր­գե­լով, — մար­դուս բա­ժին կյանքն էս աշ­խար­հում շատ է կարճ, այան քեզ մա­տաղ£ Ամեն ինչ հո­սում է, կյանքն էլ է հո­սում ոնց որ ջու­րը, բայց իմ ջուրն ար­դեն վերևից, է¯, ակուն­քից կտ­րած է, մնա­ցել է մի ծլ­լոկ, էն էլ որ­տեղ որ է՝ էսա կկտր­վի®

Դր­սից եկող պար­զու­նակ ձայ­նե­րին, թռ­չուն­նե­րի դայ­լայ­լին, առա­վոտ­վա անա­պակ լույ­սին, տերևնե­րի եր­գե­ցիկ սվս­վո­ցին, ամեն­-ա­մեն ին­չին ան­հա­ղորդ, հե­ռա­վոր մտ­քե­րին, վեր­հուշ­նե­րին տր­ված՝ տա­րու­բե­րում է գլու­խը, եր­բեմն նն­ջում՝ դեմքն իջեց­րած կրծ­քին, բայց մի կի­սա­վայրկ­յան մի­այն, կր­կին բաց­վում են աչ­քե­րը, նա­յում է դուրս, թե­պետ վա­ղուց, մի տա­րուց ավել է ար­դեն, ինչ զրկ­վել է տե­սո­ղու­թյու­նից էլ, լսո­ղու­թյու­նից էլ£ Լույսն ու խա­վարն է նշ­մա­րում սոսկ՝ մնա­ցա­ծը մշուշ է ու լռու­թյուն£

…Այդ լռու­թյան ու մշուշ­ի մեջ եր­բեմն առ եր­բեմն զար­կում են թմ­բուկ­ներ, զլում են զուռ­նա­ներ, համ­բարձ­ման տոն է, ջա­հել հարսն ու աղ­ջիկ­ներ՝ նոր շո­րեր հա­գած, ծփուն ծա­մե­րին գույնզ­գույն ժա­պա­վեն­ներ ու ակ­նե­րով սան­րեր, շուրջ­պա­րի եր­գում են, և նրանց մեջ ամե­նից գե­ղե­ցիկն ինքն է, և իր ձայնն էլ ամե­նից դու­րե­կանն է, մե­ներ­գը ինքն է եր­գում.

— Իմ ծաղիկս քաղա¯ծ է®

Խումբը, գարնան հովի հետ, թռցնում է երգը.

— Ջա¯ն գյուլում, ջա¯ն, ջա¯ն®

Նորից ինքը՝

— Բարձր սարին պահա¯ծ է®

Ու նորից խումբը՝

— Ջա¯ն, ծաղիկ, ջա¯ն, ջա¯ն®

Տո­նախմ­բու­թյու­նը դեռ երեկ էր սկս­վել, աղ­ջիկ­նե­րը, խմ­բե­րի բա­ժան­ված, հան­դե­րից գու­նեղ ծա­ղիկ­ներ են քա­ղել, կա­վե կճուճ­նե­րի մեջ աղբ­յուր­նե­րից հա­վա­քած ջուր լց­րել և, ծա­ղիկ­նե­րը դնե­լով այն­տեղ, տա­րել եկե­ղե­ցի, որ­պես­զի ժա­մեր­գու­թյա­նը օրհ­նի տեր­տե­րը£ Իսկ հե­տո, կճուճ­ներն առած, եր­գե­լով շր­ջել են տնե­տուն՝ օրհն­ված ծա­ղիկ­նե­րից դնե­լով խնո­ցու վրա, որ կա­րագն ան­պա­կաս լի­նի, կա­պել կո­վե­րի պո­զե­րին՝ որ կաթն առատ լի­նի, օրհ­նած ջրից ցո­ղել են դաշ­տե­րի վրա, որ շուտ հաս­նի ար­տը®

Երգն ար­ձա­գանք­վում, գյու­ղը երեք կող­մից շր­ջա­փակ­ված բարձ­րա­կա ժայ­ռե­րում բեկ­բեկ­վում է.

Իմ ծաղիկս քաղա¯ծ է,

Ջա¯ն գյուլում, ջա¯ն, ջա¯ն,

Բարձր սարին պահա¯ծ է,

Ջա¯ն ծաղիկ, ջա¯ն, ջա¯ն®

Շուրջ­պա­րի ժա­մա­նակ ինքն զգում էր ինչ­-որ մե­կի ուշ­ա­կալ հա­յացքն իր վրա, ու սիրտ չէր անում բարձ­րաց­նել աչ­քե­րը, թե­պետ ներ­քուստ զգում էր, գի­տեր, թե ով է£ Ինքը, իհար­կե, լսել էր նրա մա­սին, բայց երեկ, երկ­դաս­յա վար­ժա­րա­նից տուն վե­րա­դառ­նա­լիս առա­ջին ան­գամ տե­սավ մո­տի­կից. Դե­րունց թա­ղում էր դա, իրենց տնից ոչ այն­քան հե­ռու, քար­քա­րոտ նեղ կա­ծան էր, անհ­նա­րին էր, որ մե­կը մի կողմ չկանգ­ներ՝ մյու­սին ճա­նա­պարհ տա­լու£ Երևում էր, տղան վա­ղուց էր սպա­սում այս­տեղ, սա­կայն, իրեն տես­նե­լուն պես, չգի­տես ին­չու, ձևաց­րեց, թե իբր հենց այն­պես, արա­հետն ըն­կած գնում է դե­պի վար­ժա­րան£ Հա­սան իրար, և, տղան քիչ խռ­պոտ­ված, բայց հա­մար­ձակ ձայ­նով ասաց. «Մի րո­պե­ով կա­րե­լի՞ է, օրի­որդ, խոսք ու­նեմ ասե­լու»£ Ին­քը մի վայրկ­յան նա­յեց մի­այն, լոկ սև հոն­քե­րի տա­կից այ­րող նրա սև աչ­քե­րը տե­սավ և պա­տա­նե­կան խա­վա­մա­զով երիզ­ված շուր­թե­րը, որոնք թեթևակի ժպ­տում էին£ Աղ­ջիկն արագ փախց­րեց հա­յաց­քը ու մնաց կանգ­նած՝ ան­կա­րող մի քայլ անե­լու£ «Նե­րե­ցեք, խնդ­րում եմ, -ա­սաց տղան շփոթ­ված ժպ­տա­լով, — ես Գրի­գոր­յան Մու­խա­նի տղան եմ, անունս Նի­կո­լայ է, վա­ղուց է, ինչ գյու­ղում չեմ լի­նում, գու­ցեև չճա­նա­չեք ինձ® Բայց ես® Քա­նի օր է, ու­զում եմ խո­սել ձեզ հետ, չի հա­ջող­վում, ժա­մա­նակն էլ սուղ է, կարևոր գոր­ծով շտապ տեղ պի­տի գնամ®»: «Այդ բո­լորն ին­չո՞ւ է իրեն ասում. ին­քն առանց հեր մի աղ­քատ աղ­ջիկ, նա՝ հա­րուս­տի տղա»£ Նո­րից նա­յեց տղա­յին և զգաց, որ վերջ, ամ­բողջ կյան­քում չի մո­ռա­նա նրան£ Ու­զե­նա էլ՝ չի կա­րո­ղա­նա մո­ռա­նալ£ «Իմ ընտ­րած ու­ղին դժ­վար ու­ղի է, մի­այն դու և ու­րիշ ոչ ոք, մի­այն քեզ հետ կա­րող եմ անց­նել այդ ճա­նա­պար­հը»£ Շա­հու­մը, ոնց որ երա­զի մեջ, լսում ու ոչինչ չէր կա­րո­ղա­նում ըմբռ­նել նրա ասած­նե­րից£ «Այն օր­վա­նից, ինչ եկա վար­ժա­րա­նի վա­րիչ Հայկ Շա­քար­յա­նի մոտ, և այն­տեղ, մի­ջանց­քում, պա­տա­հա­բար տե­սա ձեզ, քուն ու հան­գիստ չու­նեմ, — նկա­տե­լի շփոթ­մուն­քով շա­րու­նա­կեց տղան£- Մի խոս­քով, ես ու­զում եմ մե­րոնց ու­ղար­կել ձեր տուն»£ Նի­կո­լա­յը ակա­մա փորձ արեց՝ բռ­նե­լու աղջ­կա ձեռ­քը, սա­կայն Շա­հու­մը, ասես մատ­նե­րը կրա­կի կպան, արագ ետ քաշ­եց ձեռ­քը ու փա­խավ դե­պի տուն՝ չհա­մար­ձակ­վե­լով (ախ, այն­քան էր ու­զում) գո­նե մի ան­գամ նա­յել ետ£

Տա­նը, ինչ­պես թռչ­նա­կը վան­դա­կում, նա պա­տե­պատ էր զարկ­վում, մեկ խն­դում, մեկ ար­տաս­վում էր՝ ան­հան­գիստ նա­յե­լով լու­սա­մու­տից, և նրան շա­րու­նակ թվում էր, թե օդը չի հե­րի­քում£ Երե­կո­յան ամեն ինչ պատ­մեց մո­րը՝ ավե­լաց­նե­լով, որ կամ նա, կամ էլ ոչ ոք£ Մայ­րը՝ Թա­գին, անօգ­նա­կան, մի տե­սակ ասես ան­տեղ­յակ, նա­յում էր աղջ­կան, չնա­յած, իհար­կե, զգաց­վում էր, որ գի­տեր ար­դեն այդ մա­սին, հարևան­ներն էին, երևի, իրենց մի­ա­սին տե­սել£ «Ախր, սար ու ձո­րի տար­բե­րու­թյուն կա ձեր մեջ, մենք՝ ով, նրանք՝ ով, — խո­սեց մայ­րը ընկճ­ված ձայ­նով, նրա տես­քը խեղճ ու ողոր­մե­լի էր, Շա­հու­մի սիր­տը մի­ան­գա­մից ճմլ­վեց կրծ­քի տակ£-Նի­կո­լա­յը, խոսք չու­նեմ, վատ տղա չի, ու­րիշ երկր­նե­րում էլ, ասում են, ու­սում է ստա­ցել, կրթ­ված, գրա­գետ, իզուր տե­ղը չի, որ նրան կար­միր պար­տի­զան են ասում£ Բայց ծնող­նե­րը, հատ­կա­պես մե­րը, չեն հա­մա­ձայն­վի® Դա գլուխ եկող բան չի, բա­լաս, գործ չու­նես, մտ­քիցդ հա­նիր նրան®»£ Եվ հի­մա տղա­նե­րի խմ­բում կանգ­նած, հեռ­վից հե­ռու նա­յում էր իրեն, և ին­քը գի­տեր, որ Նի­կո­լայն է, և սիր­տը թրթ­ռում էր ար­տա­սո­վոր ու տագ­նա­պիչ զգա­ցու­մից£ Իսկ խումբն ար­դեն ու­րիշ եր­գի էր ան­ցել.

Խաչենը փրփրում է,

Ափերը քրքրում է,

Ամեն քեզ տեսնելիս՝

Սիրտս թրթռում է®

Աստ­ված, գո­նե ու­րիշ կողմ թե­քեր հա­յաց­քը, ու­րիշ ուղ­ղու­թյամբ նա­յեր, ամ­բողջ գյու­ղի առջև ին­չո՞ւ է այդ­պես նա­յում, եղ­բայր­նե­րը՝ Սահակն ու Առուս­տա­մը, նույն­պես այն­տեղ են, ժո­ղովր­դի մեջ կանգ­նած նա­յում են իրենց, ի՞նչ կմ­տա­ծենն, եթե տես­նեն նրան՝ իրեն նա­յե­լիս£ Այ­լայլ­վել, դեմ­քը կրա­կի պես այր­վում էր, իսկ ըն­կե­րու­հի­ներն ար­մունկ­նե­րով թեթև հրում էին. «Աղ­ջի, Շա­հում, մի տես ոնց է հա­յիլ-­մա­յիլ նա­յում քեզ», ժպ­տա­հա­յաց ակ­նարկ­ներ էին նե­տում՝ մտք­նե­րում, երևի, նա­խան­ձե­լով նրա բախ­տին: Էհ, թե աղ­ջիկ­ներն իմա­նա­յին առջևում ինչ բախտ է սպա­սում իրենց ըն­կե­րու­հուն®

…Դեղ­ձա­նիկ­նե­րը շա­րու­նա­կում են ցայ­գա­լույ­սի իրենց եր­գը£ Ես հի­մա տես­նում եմ նրանց՝ ոս­կե­կա­նաչ փոք­րիկ եր­գիչ­նե­րին, թթե­նի­նե­րի վրա, եր­բեմն թաքն­վե­լով դեղ­նա­գոր­շա­գույն տերևնե­րի մեջ, եր­բեմն հա­նե­լով իրենց հե­տաքրք­րա­սեր կտուց­նե­րը, ու­րախ ոս­տոս­տում, ճախ­րում են ծա­ռերն ի վեր և անընդ­հատ հն­չեղ ու սա­հուն ծո­րում է նրանց եր­գը՝ ֆյութհ-ֆ­յութհ-ֆ­յութհ, ապա մի պահ ասես երգն ընդ­հատ­վում է, բայց մի կարճ պահ մի­այն, այն կր­կին հն­չում է՝ այս ան­գամ քն­քուշ ու նվա­ղուն՝ ֆյու­ու­ութհ®

Հե­ռու­նե­րից՝ ոչ այն է կոլտն­տե­սա­յին դաշ­տե­րից, ուր ալ­յակ­-ալ­յակ ծփում են դեղ­նած ար­տե­րը և ասես տա­քու­թյուն են բու­րում, ոչ այն է գյու­ղա­մի­ջով փախ­չող գե­տակն ի վար ձգ­ված ան­տա­ռից, զն­գուն ձայ­նակ­ցում են ար­տույտ­նե­րը£

— Ա­յա, ու­զո՞ւմ ես ու­տե­լու մի բան բե­րեմ£

Ասես հան­կար­ծա­կի­ի եկած՝ աչ­քե­րը թար­թում, իմ վրա­յով նա­յում է ինչ­-որ տեղ£

— Վու¯յ, քո անց­վո­րանց գե­րեզ­մա­նին լույս գա, բա ես բա՞ն եմ ու­տում® Ու­տեմ որ ի՞նչ. պա­ռա­վի կե­րա­ծը կո­րած է, այան քեզ մա­տաղ£- Քմ­ծի­ծա­ղում է, բա­րակ շուր­թե­րին երևում ու ան­մի­ջա­պես էլ հանգ­չում է թույլ ժպի­տը£- Իմ մա­սին ին­չի՞ ես մտա­ծում, մա­տաղ, իմն ար­դեն ան­ցել է, էսօր վեր­ջին օրն է, էգուց չեմ լի­նե­լու®Այան գլ­խովդ շոռ տա, Սամ­վե­լի­կիս գտիր, — նրա ձայ­նը դող­դո­ղաց, լա­ցա­խառն ասաց.- Գտիր, ան­պայ­ման գտիր, այան մա­տաղ£

— Գտ­նե­լու եմ, այա, — հա­ռա­չանքս խեղ­դած՝ հու­սադ­րե­ցի ես, -ան­պայ­ման գտ­նե­լու եմ£

— Գտ­նե­լու ես, բայց ես չեմ լի­նե­լու, անու­նին ու ձե­նին մա­տաղ նրա®

— Դու դեռ աղ­ջիկ­նե­րիս՝ Գո­հա­րի ու Լի­լի­թի հար­սա­նի­քին պար պի­տի գաս, էդ ին­չե՞ր ես խո­սում£

Նույն քմ­ծի­ծաղն ու հու­սա­կո­րույս ժպի­տը՝ շուր­թե­րի ծայ­րե­րին£

— Բա­րով կռիվ չլի­նի, խա­ղա­ղու­թյուն լի­նի, Սամ­վե­լի­կը տուն գա, դու էլ բա­րով երե­խե­քին տե­ղաց անես, հա­ցը բոլ լի­նի, սով չտես­նաք, — ինչ­պես օրհ­նանք մրմն­ջում է նա£- Աստ­ված ձեզ հա­զար ճող­նը շի­նի ու երես­ներդ լվա­ցած տե­ղը վարդ ու մա­նիշ­ակ բս­նի£- Նա խոսքն անս­պա­սե­լի­ո­րեն փո­խում է.- Այան մա­տաղ, ին­չի՞ ես էս­տեղ նս­տել, գնա, հան­դե­րը ման եկ, մարդ երե­խա ժա­մա­նակ ման եկած տե­ղե­րը շատ կկա­րո­տի£

Ես ել­նում, դուրս եմ գա­լիս բակ£ Գյուղն ար­դեն արթ­նա­ցել է, այս­տեղ­-այն­տեղ մար­դիկ ձայ­նում են իրար, եր­դիկ­նե­րից ծուխ է բարձ­րա­նում, եր­կար գա­լար­վում է տա­նիք­նե­րի վրա՝ մեկ կպ­չե­լով տա­նիք­նե­րին, մեկ քա­մու հետ մագլ­ցե­լով վեր: Ինչ­-որ տեղ, հա­վա­նա­բար, կա­լե­րում, մի­ան­գա­մից հռն­դաց տրակ­տորն ու լռեց£ Նա­յում եմ շր­ջա­կա լեռ­նե­րին ու ան­տառ­նե­րին, երեկ, երբ գյուղ հա­սանք, դրանք ծածկ­ված էին թանձր քաշ­աթխ­պով, իսկ հի­մա, ասես շա­ղով լվա­ցած, ցոլ­ց­լում են արե­գա­կի շո­ղե­րից£ Ներքևում, ձո­րում, խլա­ձայն աղմ­կում է գե­տը, որ գա­լիս է հեռ­վից, Վար­դա­նա­բե­րանց սա­րե­րից, և, գյու­ղը կի­սե­լով եր­կու մա­սի, թթայ­գի­նե­րով գնում, կոր­չում է Խա­չե­նա­գե­տի հով­տում£

Այդ այ­գի­նե­րում էին տե­ղի ու­նե­նում համ­բարձ­ման տո­նե­րը, ճեր­մա­կազ­գեստ փոք­րիկ աղ­ջիկ­նե­րը՝ երես­նե­րը ծած­կած ճեր­մակ շղար­շով, ձեռք­նե­րը զգույշ իջեց­նե­լով կճուճ­նե­րի մեջ, վի­ճակ էին հա­նում, իսկ մե­ծե­րը սր­տի թր­թի­ռով սպա­սում էին, թե ինչ­պի­սին դուրս կգա իրենց բախ­տը£

…Կար­միր պար­տի­զան Նի­կո­լա­յը, ծա­ռե­րի տակ, տղա­նե­րի մեջ կանգ­նած, շա­րու­նակ նա­յում էր Շա­հու­մին՝ իր կրա­կուն աչ­քե­րով հետևելով նրա յու­րա­քանչ­յուր շար­ժու­մին, իսկ երե­կո­յան հա­րա­զատ­նե­րի հետ եկավ նրանց տուն՝ խոսք առ­նե­լու£ Դա ան­չափ բախ­տա­վոր օր էր Շա­հու­մի հա­մար, հնար լի­ներ՝ թև կառ­ներ, կթռ­չեր եր­ջան­կու­թյու­նից£ Բայց ին­չո՞ւ և ո՞ւր թռ­չեր, երբ այս­տեղ է նրա եր­ջան­կու­թյու­նը, ահա նս­տած է նա պատշ­գամ­բում, ցած­րա­ձայն զրու­ցում է, և ինքն՝ ասես հիպ­նո­սա­ցած, ոչ մի կերպ չի կա­րո­ղա­նում ըմբռ­նել նրա ասած­նե­րի իմաս­տը, չի հա­մար­ձակ­վում գո­նե մի ան­գամ նա­յել նրան£ Մի­այն մի բան հաս­կա­ցավ Շա­հու­մը, և դա վե­րա­բե­րում էր հար­սա­նի­քին. Նի­կո­լա­յը վա­ղը գնում է, ամ­սի վեր­ջին կգա, հար­սա­նիք կա­նեն, և իրենք կճա­նա­պարհ­վեն Բա­քու£ Աստ­ված, ե՞րբ կգա ամ­սի վեր­ջը, մի­թե՞ չեն հաս­կա­նում, որ իր սիր­տը չի դի­մա­նա այդ ան­ջատ­մա­նը£ Շա­հու­մը նույ­նիսկ զար­մա­նում էր՝ այդ ինչ­պե՞ս էր պա­տա­հել, որ ին­քը մինչ այդ կա­րո­ղա­ցել էր ապ­րել առանց նրա գո­յու­թյան, ու­րեմն անի­մա՞ստ է եղել իր կյան­քը մինչև հի­մա® Ստաց­վում է, որ, այո, անի­մաստ ու անար­ժեք էր եղել, այ­լա­պես սիր­տը կրա­կի մեջ չէր այր­վի այս­պես, կա­րո­տից հալ ու մաշ չէր լի­նի® Լավ էր, որ ամե­նա­մոտ ըն­կե­րու­հին՝ Մար­գա­րի­տը, շա­րու­նակ կող­քին էր, ծի­ծա­ղում, սիրտ էր տա­լիս, բայց մեկ էր, տագ­նա­պա­լից էր սպա­սու­մը մինչև հար­սա­նիք, իսկ հար­սա­նի­քին մի օր մնա­ցած՝ ուղ­ղա­կի քիչ էր մնում սիր­տը կանգ­ներ ան­համ­բե­րու­թյու­նից® կարգ կար այդ­պի­սի այն հե­ռու ժա­մա­նակ­նե­րում. հար­սա­նի­քի օրը, մինչև եկե­ղե­ցի գնալն ու եկե­ղե­ցուց հե­տո՝ մինչև հար­սա­նի­քի վեր­ջը, աղ­ջիկն իրա­վունք չու­ներ տես­նե­լու իր նշա­նա­ծին, խո­սե­լու նրա հետ£ Ծաղ­կա­վոր մե­տաք­սից կար­ված զանդ­րու­կը հագց­րած գլ­խին, զուռ­նա-դ­հո­լի ու­ղեկ­ցու­թյամբ, հրա­ցան­նե­րի հա­մա­զար­կով, ու­րախ բա­ցա­կան­չու­թյուն­նե­րով նրանց տա­րան գյու­ղա­մեջ, Սուրբ Աստ­վա­ծա­ծին եկե­ղե­ցին£ Դե­մառ­դեմ ու ձեռք-­ձեռ­քի կանգ­նել էին նրանք տեր Վար­դա­նի առջև, ին­քը ոչինչ չէր տես­նում ան­թա­փանց շղար­շի տա­կից, հա­յաց­քը գետ­նին, տրո­փող սր­տով լսեց տեր­տե­րի օրհ­նան­քը. «Տե­սէք որ­դե­ակք, աս­տու­ա­ծա­յին հրա­մանւն՝ և կա­նո­նիւք սուրբ հայ­րա­պա­տաւյն եկե­ալ էք ի սուրբ եկե­ղե­ցիս, պսա­կիլ օրի­նօք ի սուրբ ամուս­նու­թիւն£ Ապա տե­սէք, որ յաշ­խար­հիս վե­րայ պէս­պէս փոր­ձու­թինք կան. թե հի­վան­դու­թիւն, և թե աղ­քա­տու­թիւն, և թե այլ ինչ նե­ղու­թիւն. Աս­տու­ած զձեզ յա­մե­նայն փոր­ձու­թե­նէ հե­ռի պա­հես­ցէ, մի­ա­բան սի­րով պա­հես­ցէ, ի խոր ծե­րու­թիւն հա­սուս­ցէ, և ան­թա­ռամ պսա­կին ար­ժա­նա­ցուս­ցէ®»£ Եվ տեր հոր հար­ցին, որ կրկն­վեց երեք ան­գամ. „Որդ­յակ իմ, և դու մինչև ի մահ հնա­զա՞նդ ես“, ար­ձա­գան­քեց շշու­կով ու շիկ­նան­քով, և կրկ­նեց դա երեք ան­գամ. „Այո, հայր սուրբ, հնա­զանդ եմ հրա­մանւն Աս­տու­ծոյ“£ Հե­տո նրանց դուրս բե­րե­ցին բակ, դարձ­յալ նույն նվագն էր, ցն­ծուն բա­ցա­կան­չու­թյուն­ներն էին, եկե­ղե­ցու զան­գե­րը ախոր­ժա­լուր ղո­ղան­ջում էին, այս ու այն­տեղ եր­կար ձո­ղե­րին ամ­րաց­րած ջա­հե­րի վրա կրա­կում էին հրա­ցան­նե­րից, աղ­ջիկ­ներն ինչ­-որ ծի­ծա­ղե­լի պատ­մու­թյուն­ներ էին անում, իսկ ինքն ասես երա­զի մեջ լի­ներ, ոչինչ չէր կա­րո­ղա­նում ըմբռ­նել, ինչ­-որ ան­հայտ ու տագ­նա­պա­լի բա­նից սիր­տը տա­րօ­րի­նակ կեր­պով խփում էր, իսկ թե ին­չից էր դա, հաս­կա­նալ չէր կա­րո­ղա­նում£ Մե­նակ Մար­գա­րիտն էր, որ, չգի­տես ին­չու, մի տե­սակ տխուր էր և հա­յաց­քը շա­րու­նակ փախց­նում էր՝ կար­ծես թե չու­զե­նա­լով ու­ղիղ նա­յել ըն­կե­րու­հուն£ „“­Մի­թե նա­խան­ձում է, — Շա­հու­մը նույ­նիսկ վի­րա­վոր­վեց ներ­քուստ£- Իսկ գու­ցե մի բան գի­տի ու չի՞ ասում իրեն£ Բայց ի՞նչ պի­տի իմա­նա»£ Իսկ տագ­նա­պը չէր անց­նում, այդ տագ­նա­պը չէր լքում նրան նույ­նիսկ հար­սան­քի ժա­մա­նակ, իր հա­մար առանձ­նաց­րած սեն­յա­կում նս­տած, ական­ջում հար­սան­քա­վոր­նե­րի խն­դուն աղ­մու­կը, նա սպա­սում էր, որ ահա ուր որ է մե­կը ներս կմտ­նի և ան­պայ­ման մի վատ բան կհա­ղոր­դի նրան Նի­կո­լա­յի մա­սին£ «Հայր մեր, որ յեր­կինս ես, սուրբ եղի­ցի անուն քո… Եվ մի տա­նիր զմեզ ի փոր­ձու­թյուն, այլ փր­կե­ա զմեզ չա­րէ», — անընդ­հատ ու անլ­սե­լի շշն­ջում էին նրա տո­չոր շուր­թե­րը£ Եղավ մի պահ, երբ ըն­կե­րու­հի­նե­րը մի­ան­գա­մից ելան և, մեկ-­մեկ գր­կե­լով ու համ­բու­րե­լով նրան, ճռ­վո­ղե­լով դուրս եկան£ Նա հաս­կա­ցավ, որ հի­մա Նի­կո­լա­յը ներս կմտ­նի£ Սիրտն սկ­սեց ավե­լի արագ խփել՝ ասես ցան­կա­նա­լով դուրս թռ­չել կրծ­քից£ Դռան ձայ­նից նա շտապ դար­ձավ դե­պի լու­սա­մու­տը՝ սիրտ չա­նե­լով շրջ­վել նրա կող­մը£ Թույլ չրխ­կաց դռան մղ­լա­կը: Շա­հու­մի շունչն ասես կանգ առավ£

— Շա­հո՞ւմ£

Ոնց որ օձ խայ­թի՝ Շա­հումն արա­գո­րեն շրջ­վեց ձայ­նի վրա և, տես­նե­լով Նի­կո­լա­յի եղ­բո­րը՝ Աղա­բե­կին, թի­կուն­քով սեղմ­վեց լու­սա­մու­տա­գո­գին£ Աղա­բե­կը՝ դեմ­քի մի մա­սը, աչ­քի ու շր­թուն­քի հետ մի­ա­սին, ման­կուց այր­ված, սար­սա­փազ­դու տես­քով, ծանր շն­չե­լով նա­յում էր նրան£

— Նի­կո­լա­յին բա՞ն է պա­տա­հել, — ար­տա­սա­նեց Շա­հու­մը՝ հա­զիվ կա­րո­ղա­նա­լով շուն­չը ետ բե­րել£- Աստ­ված իմ, դու ինչ­-որ բան ես թաքց­նում ինձ­նից£ Ին­չո՞ւ ես լռում, — ահագ­նա­ցող վա­խով շա­րու­նա­կեց նա, — ես հո կույր չեմ՝ նրան վատ բան է պա­տա­հել. ես դա զգում էի£

— Ոչ£- Աղա­բե­կը թա­փա­հա­րեց գլու­խը և մի­ան­գա­մից, կար­ծես ծանր բե­ռից ազատ­վե­լով, ասաց.- Քեզ նրա հա­մար չենք բե­րել, Շա­հում£ Քեզ ինձ հա­մար ենք բե­րել®

Շա­հու­մը քա­րա­ցած նա­յում էր ձայ­նի ուղ­ղու­թյամբ՝ առանց խո­սակ­ցին տես­նե­լու£

— Նի­կո­լա­յի հա­մար ինչ կա, — ինչ­պես խոր ան­դուն­դից՝ գա­լիս էր Աղա­բե­կի ձայ­նը£- Նա ինձ նման ան­բախտ չի, ում էլ ասես՝ կառ­նի® Իմ բանն ու­րիշ է, ինքդ էլ տես­նում ես, թե ինչ օրի եմ® Եղ­բորդ՝ Առուս­տա­մի հետ էդ­պես որոշ­ե­ցինք, սկզ­բում դեմ կանգ­նեց, բայց դե, ին­չի՞ պի­տի դեմ կանգ­նի, հա­մա­ձայ­նեց£ Մի մտա­ծիր, իմա­ցած եղիր, որ ես քեզ Նի­կո­լա­յից պա­կաս չեմ պա­հե­լու, լավ եմ պա­հե­լու®

— Ոչ, ոչ, չեմ ու­զում, ոչ, — բե­րա­նով օդ որ­սա­լով՝ շն­չաս­պառ ու գու­նա­թափ՝ ան­կա­րող ան­գամ ցա­վից ճչա­լու՝ Շա­հու­մը գլ­խապ­տույտ զգաց և ուշ­ա­կո­րույս փռ­վեց հա­տա­կին®

…Ես շրջ­վում, կր­կին նա­յում եմ ետ` պատշ­գամ­բին, ուր արևի գու­նեղ շո­ղերն ար­դեն լու­սա­մուտ­նե­րից ներս են մտել և բա­կի ծա­ռե­րի մեղ­միկ շար­ժու­մից վետ­վե­տում են սևացած պա­տե­րին£ Այն­տեղ, պատշ­գամ­բում, իր հնա­մե­նի թախ­տին նս­տած, մեծ մայրս ինքն իրեն խո­սում է, կամ­կար շար­ժում ձեռ­քե­րը, ասես ինչ­-որ բան է ու­զում ապա­ցու­ցել երևակա­յա­կան զրու­ցակ­ցին£ Հնա­րա­վո՞ր է գի­տե­նալ՝ ի՞նչ է մտա­ծում մարդ ահա այս պա­հին, երբ ար­դեն հա­սել է կյան­քի վերջ­նագ­ծին և բո­լո­րը գի­տեն ու ինքն էլ գի­տի, որ դա այդ­պես է, ավարտ­ված է կյան­քը, վերջ՝ ինքն այս մեծ ու կա­նաչ աշ­խար­հում չի լի­նե­լու այլևս£ Ի՞նչ է հիշ­ում հի­մա իր ան­ցած օրե­րից և առ­հա­սա­րակ որևէ բան հիշ­ո՞ւմ է, թե ամեն ինչ այն­տեղ, հո­գու խոր­քում իրար է խճճ­ված®

Շատ տա­րի­ներ առաջ, երբ մայրս բե­րեց ինձ գյուղ և, թող­նե­լով պա­ռավ սկես­րոջ խնամ­քին, գնաց քա­ղաք՝ վա­յե­լե­լու իր եր­ջան­կու­թյու­նը նոր ամուս­նու հետ, հիշ­ում եմ, մեծ մայրս հե­քի­աթ­ներ էր պատ­մում, ըստ երևույ­թին, ու­զում էր սփո­փել ինձ, որ շատ չտխ­րեմ առանց մորս£ Իսկ ես չէի էլ տխ­րում, թե­պետ եր­բեմն առ եր­բեմն ես ինձ զգում էի մե­նակ, ար­հա­մար­ված ու լք­ված բո­լո­րից£ Բայց դա սկզբ­նա­կան շր­ջա­նում էր, հե­տո ես սր­տա­կից ըն­կեր­ներ ու­նե­ցա, ման­կա­կան մի­ա­միտ ու մա­քուր սի­րով սի­րե­ցի և° նրանց, և° գյու­ղը, և°, իհար­կե, Շա­հում մեծ մորս, առանց որի ես իմ կյան­քը չէի պատ­կե­րաց­նում այլևս£ Նա ձեռքս բռ­նած ինձ առա­ջին դա­սա­րան տա­րավ, իսկ երբ ավար­տե­ցի դպ­րո­ցը, հա­սու­նու­թյան ատես­տա­տը կրծ­քին սեղ­մած եր­կար լաց էր լի­նում, և ես չէի կա­րո­ղա­նում մխի­թա­րան­քի խոս­քեր գտ­նել նրան ասե­լու£

Մեծ մորս պատ­մած բա­զում հե­քի­աթ­նե­րից մեկն իր մա­սին էր. «Ե­ղել է, չի եղել, մի սի­րուն աղ­ջիկ է եղել£ Աչ­քե­րը ՝ ոնց գիշ­եր՝ սև են եղել, բե­րա­նը պո­ղի նման կար­միր, մեջ­քը ճապ­կի պես նուրբ ու բա­րակ է եղել՝ ու ինքն էլ տասն­չորս տա­րե­կան: Կուժն՝ ու­սին երբ ջուրն է գնա­ցել, երբ սա­րե­րից քշել է իրենց ու­լե­րը, կամ եղ­բայր­նե­րին հաց է տա­րել հանդ ու թեթևաքայլ տուն է եկել, ամ­բողջ գյու­ղը կանգ­նել, հեռ­վից հե­ռու զմայլ­ված նա­յել է նրան՝ մտ­քում երա­նի տա­լով էն բախ­տա­վոր տղին, որ կառ­նի նրան®»

Պատ­մում էր նա, և նրա ձայ­նը, ոնց որ քա­մու հետ եկող ջրի խո­խոջ, մեկ հան­կարծ իջ­նում, մեկ կր­կին բարձ­րա­նում էր, ես մտո­վի տես­նում էի կար­միր պար­տի­զան տղա­յին, որ «­բարձ­րա­հա­սակ էր, ինչ­պես չի­նա­րի, սև աչք­-ուն­քով էր ու խո­սե­լիս հմա­յում էր քեզ իր անուշ ձե­նով»£ Մեծ մորս ձայ­նը դո­ղում, կտր­վող լա­րի պես թրթ­ռում էր, երբ հե­քի­ա­թը հաս­նում էր վեր­ջին՝ ավե­տե­լով այն մա­սին, թե մե­ծերն ինչ­քան դա­ժա­նո­րեն խա­բե­ցին ջա­հել սի­րա­հար­նե­րին£ Բայց այն, որ այդ հե­քի­ա­թում իր կյանքն էր պատ­կեր­ված, ես շատ տա­րի­ներ հե­տո մի­այն հաս­կա­ցա£ Ես նրան հարց­րի.

— Ա­յա, իսկ ի՞նչ դա­ռավ կար­միր պար­տի­զան Նի­կո­լա­յը, նա որ­տե՞ղ մնաց£

Նա և° զար­մա­ցած էր, որ ես վեր­ջա­պես գլ­խի եմ ըն­կել, թե ում մա­սին է հե­քի­ա­թը, և° մի տե­սակ սր­տովն էլ էր, որ ես իմա­նամ այդ պատ­մու­թյու­նը£ Վաղն­ջա­կան գե­ղեց­կու­թյու­նը կորց­րած դեմ­քին թեթևակի ժպիտ մարմ­րեց£ Քմ­ծի­ծա­ղեց, ինչ­պես սո­վոր էր, և թա­ռան­չան­քով ասաց.

— Գ­նաց ու էն գնալն էր, էլ չե­կավ, խռո­վեց բո­լո­րից էլ, աշ­խար­հից էլ ու էլ չե­կավ. Հե­տո լսե­ցինք, որ Բաք­վի պաշտ­պա­նու­թյան ժա­մա­նակ սպան­վել է և, որ­պես հե­րոս, թաղ­ված է էն­տե­ղի հա­յոց ամե­նա­մեծ եկե­ղե­ցու բա­կում, հա­զար ողոր­մի, ջա­հել-­ջի­վան գնաց կո­րավ…

…Իս­կա­պես, տես­նես որևէ բան հիշ­վում է, թե ամեն ինչ վա­ղուց մո­ռա­ցու­թյան է տր­վել£ Մի՞­թե մարդ­կա­յին կյանքն այն­քան եր­կա­րատև է, որ մարդ վեր­ջին ժա­մին չկա­րո­ղա­նա հիշ­ել իր գլ­խովն ան­ցա­ծը£ Եվ հնա­րա­վո՞ր է մո­ռա­նալ£ Այն նույն աղ­ջիկ­նե­րով, որոնց հետ ոչ հե­ռու ժա­մա­նակ­նե­րում վի­ճա­կա­խա­ղի ցն­ծուն եր­գեր էին եր­գում համ­բարձ­ման տո­նե­րին, այժմ սուգ էին ասում գե­րեզ­մա­նա­տա­նը£ Դժ­վար, անա­սե­լի դժ­վար ժա­մա­նակ­ներ էին, գյու­ղում տի­ֆի հա­մա­ճա­րակ էր տա­րած­վել, չկար մի օր, որ հինգ վեց մարդ չմեռ­ներ£ Հն­ձի ժա­մա­նակ էր, տղա­մար­դիկ վա­խե­նա­լով, թե կա­րող են վա­րակ­վել, սա­րե­րից տուն չէ­ին վե­րա­դառ­նում£ Գյու­ղում մնա­ցած­ներն էլ չա­փար­նե­րի տա­կով կու­զե­կուզ էին գնում£ Աղա­բե­կը նույն­պես սա­րե­րում էր, Մեղ­րա­քեր­ծից այն կողմ՝ Խա­սին խու­թում գտն­վող իրենց հան­դե­րում, և Շա­հու­մին ծա­նոթ հին տագ­նա­պը հան­գիստ չէր տա­լիս նրան£ Ներս ու դուրս էր անոմ, վախ­վո­րած նա­յում երե­խան­նե­րին, որոնք՝ մոր տես­քից իրենք ևս սսկ­ված, կուչ էին եկել£ Նրա աչ­քե­րի ար­ցուն­քը չէր չո­րա­ցել դեռ. տար­վա սկզ­բին եղ­բայ­րը՝ Առուս­տա­մը, սայ­լի տակ ըն­կավ, մա­հա­ցավ, իսկ գար­նան վեր­ջե­րին, գիշ­ե­րը ժայ­ռից մի վիթ­խա­րի բե­կոր պոկ­վեց և քրոջ ըն­տա­նի­քը՝ քրոջ, նրա ամուս­նու և տասն­չորս տա­րե­կան որ­դու՝ Միշ­ա­յի հետ մի­ա­սին, թո­ղեց տա­կը£ Դրա­նից եր­կու շա­բաթ չան­ցած՝ կայ­ծա­կից բռնկ­վեց բա­կի կաղ­նին, կաղ­նուց էլ խո­տով լի­քը մա­րագն ու տու­նը, թե­պետ ողջ գյու­ղը հա­վաք­վել էր, ձայ­նե­րից զրն­գում էր շուր­ջը, սա­կայն ոչինչ փր­կել հնա­րա­վոր չե­ղավ. տու­նը մինչև վերջ այր­վեց, մո­խիր դար­ձավ£ «Դե­րունց Տա­նի­ե­լի աղջ­կա ոտ­քը կոտր­վեր՝ տունս չմտ­ներ, այ ժո­ղո­վուրդ, — ծն­կա­նը խփե­լով անի­ծեց սկե­սու­րը£- Ամե­նա­զոր աստ­ված, էս ի՞նչ պա­տու­հաս էր, որ դա բե­րեց մեր գլ­խին»£ Շա­հու­մը բարձ­րա­ձայն լաց եղավ£ «Աղ­ջի, ամոթ է, — այս ու այն կող­մից ասա­ցին մե­ծա­հա­սակ կա­նայք, — խեղճն ի՞նչ անի, ո՞վ կու­զե­նա, որ իր քոր­փե­քը դռ­նե­դուռ ընկ­նեն»£ Մու­խանն ու կի­նը փո­խադր­վե­ցին անե­րոջ ներք­նա­հար­կը, որ­տեղ շատ չան­ցած, Մո­ւխա­նը կաթ­վա­ծա­հար եղավ, մա­հա­ցավ, իսկ Շա­հու­մը՝ Աղա­բե­կի ու երե­խա­նե­րի հետ, ժա­մա­նա­կա­վոր եկան մոր մոտ, միչև աշ­նա­նը նոր տան հոգս կա­նե­ին, կամ կվե­րա­նո­րո­գե­ին հո­րա­կան տու­նը£ Սկես­րոջ խոս­քե­րը գա­լիս, իրեն էին հաս­նում, եր­բեմն էլ որևէ տեղ պա­տա­հե­լիս, սկե­սու­րը ցու­ցադ­րա­բար երե­սը շր­ջում, թե­քում էր ճամ­փան£ Շա­հու­մը մտա­մո­լոր քայ­լում էր դե­պի տուն՝ իր թի­կուն­քին զգա­լով նրա չա­րա­գույժ հա­յացք­նե­րը£ Սկե­սու­րը աչ­քով աչք չու­ներ իրեն տես­նե­լու, — դա պարզ էր, բայց, ախր, ինքն ին­չո՞վ է մե­ղա­վոր, ո՞րն է իր մեղ­քը և մի՞­թե իր՝ Շա­հու­մի հա­մար հեշտ է£ Մայ­րը նրան սիրտ տվեց. «Ջրին ասել են՝ ին­չի՞ ես էդ­քան վշվ­շում, ասել է՝ ըն­կերս քարն է£ Նրա կյան­քը պա­լատ­նե­րում է ան­ցել, սիր­տը չի դի­մա­նում, հեր­սոտ­վել է, ուշ­ադ­րու­թյուն մի դարձ­րու»£ Այդ­պես էլ կար՝ չդի­մա­ցավ. շու­տով մա­հա­ցավ սր­տի հի­վան­դու­թյու­նից£ Իբր այս­քա­նը քիչ էր, թուր­քերն էլ մի կող­մից էին նե­ղում£ Խա­չե­նի էն կող­մում ու Շուշ­վա մո­տեր­քում, ասում էին, մի քա­նի գյու­ղեր են վա­ռել, մարդ­կանց անխ­նա կո­տո­րել£ Քա­նի ան­գամ երե­խո­ցով թո­ղե­ցին գյու­ղը, պահ­վե­ցին Վար­դա­նա­բե­րանց սա­րե­րում, մինչև որ Հա­յաս­տա­նից դաշ­նակ­նե­րը լեռ­նե­րով օգ­նու­թյան եկան£ Իբր դա էլ էր քիչ, հի­մա էլ այդ ան­տեր հի­վան­դու­թյունն էր տա­րած­վել և աջ ու ձախ հն­ձում էր մարդ­կանց£

Ծանր մտա­տան­ջու­թյան մեջ՝ Շա­հու­մը հան­կար­ծա­կի լար­վեց՝ լսե­լով ինչ­-որ մե­կի ձայ­նը£ Նա արագ ելավ բակ և մնաց քա­րա­ցած. ամու­սի­նը կանգ­նած էր տնից ոչ այն­քան հե­ռու, ցան­կա­պա­տից այն կողմ և սար­սա­փից ավե­լի այ­լան­դակ­ված, լայ­նա­ցած աչ­քե­րով նա­յում էր իր կող­մը£ Նա քայլ արեց՝ առաջ գնա­լու, սա­կայն ամու­սի­նը ձեռ­քով նշան արեց չմո­տե­նալ£

— Էդ զու­լումն ինձ էլ կպավ, Շա­հում®- Նրա այ­տամ­կան­նե­րը ձգ­վել էին, և նա ու­ժով էր պա­հում իրեն, որ չհե­կե­կա£- Ասա­ցի չեմ հասց­նե­լու վեր­ջին ան­գամ տես­նեմ քեզ, լսեմ ձենդ® Տուն չեմ ու­զում մտ­նել, կա­րող եմ վա­րա­կել, դու էլ մի մո­տե­ցիր£ Նա­մարդ դուրս եկա, երե­խե­քը թո­ղե­ցի վզիդ® Էսօր հի­սուն խորթն եմ հն­ձել®, — այդ­պես խոս­քը կի­սատ՝ ասես թի­կուն­քից կրա­կե­ցին, նա մի­ան­գա­մից չո­քեց, կծկ­վեց ու ըն­կավ գետ­նին£

Շա­հու­մը աղեկ­տուր ճչաց, տնից դուրս թափ­վե­ցին երե­խա­նե­րը£ Մայ­րը գար­նա­նից ան­կո­ղին էր ըն­կել, տա­նը պառ­կած էր, աղջ­կա ձայ­նից ցնց­վեց, մի քա­նի ան­գամ կան­չեց, բայց նրան լսող չկար£ Վա­զե­լով եկան հարևանու­հի­նե­րը՝ Մա­րի­ա­մը, Բա­ջին, քիչ անց վա­զե­վազ եկավ նաև Մար­գա­րի­տը£ Եվ Շա­հու­մը հան­կարծ սար­սա­փով մտա­ծեց այն մա­սին, որ ամու­սինն ըն­կած էր այն նույն տե­ղը, ուր Նի­կո­լայն այն ժա­մա­նակ խոս­տո­վա­նեց իր սե­րը® Հարևանու­հի­նե­րի հետ մի­ա­սին հենց այդ­պես շո­րե­րով, հին, քրքր­ված կար­պե­տի մեջ փա­թա­թած, ամուս­նուն քարշ տա­լով տա­րան գե­րեզ­մա­նա­տուն, հանձ­նե­ցին հո­ղին, իսկ մթ­նա­լու­սին, դեռ լույ­սը չծա­գած, փոք­րե­րին՝ Արա­մին, Վա­ղար­շա­կին, Հով­հան­նե­սին ու Մար­գո­յին թող­նե­լով հի­վանդ մոր մոտ, Սա­հա­կին ու Գրիշ­ա­յին, որոնք ար­դեն տա­սը-­տաս­ներ­կու տե­րե­կան մեծ տղա­ներ էին, վերց­րած գնաց Խա­սին խու­թի սա­րե­րը՝ իրեց կի­սատ ար­տը հն­ձե­լու£

Լուսն­յա­կը մայր էր մտել, բայց աստ­ղե­րը դեռևս լու­սա­վո­րում էին արար աշ­խարհ: Ուր որ է՝լույ­սը կբաց­վի: Շա­հու­մը ման­գա­ղով արագ­-ա­րագ հն­ձում էր ար­տը, ար­ցունք­նե­րը հո­սում էին այ­տերն ի վար, սա­կայն նա կծում էր շուր­թե­րը, զս­պում իրեն, որ­պես­զի երե­խա­նե­րը չն­կա­տեն£ Ինչ­-որ մե­կը հե­ռու հան­դում, լու­սա­բա­ցի շա­ման­դա­ղում ծո­րուն եր­գեց, և այդ երգն Շա­հու­մի սր­տով էր, ասես նրա հո­գու խոր­քից բխած.

Գնա¯մ, գնա¯մ, հեռանամ,

Էլ ուժ չունեմ՝ դիմանամ,

Մեռնե¯մ, մտնեմ գերեզման,

Գուցե դարդս մոռանամ®

…Կանգ­նեց ար­տում, ականջ դրեց, հեղ­ձու­կը դեմ առավ կո­կոր­դում, շն­չե­լը դար­ձավ դժ­վար£ Այս ու այն­տեղ եր­գում էին թռ­չուն­նե­րը, մո­տիկ ու հե­ռու հան­դե­րից մարդ­կանց ձայ­ներ էին լս­վում, Շա­հու­մը նա­յեց որ­դի­նե­րին, որոնք, խո­զա­նի մեջ հա­զիվ երևալով, քրտն­քի մեջ աշ­խա­տում էին՝ մոր հն­ձա­ծը խր­ձեր անե­լով ու դա­սա­վո­րե­լով իրար վրա£ Հույ­սի հե­ռա­վոր մի շող առ­կայ­ծեց Շա­հու­մի հո­գում, նա ինքն էլ սկ­սեց հա­վա­տալ, որ կկա­րո­ղա­նա մե­ծաց­նել իր որ­բե­րին£ «Առս­տա­մը ողջ լի­ներ, կօգ­ներ, հե­նա­րան կկանգ­ներ, — մտա­ծում էր Շա­հու­մը, — այդ­պես էլ մենք իրա­րից խռով՝ գնաց այս աշ­խար­հից, չի­մա­նա­լով, որ վա­ղուց նե­րել էի նրան՝ ինձ այս­պի­սի ճա­կա­տագ­րի ար­ժա­նաց­նե­լու հա­մար£ Ով գի­տի, գու­ցե իմ լավն է ու­զե­ցել£ Սա­հա­կը ևս, թե չգ­նար հե­ռու քա­ղաք­ներ՝ մի կտոր հաց վաս­տա­կե­լու, հի­մա այս­տեղ կլի­ներ£ Նա ևս չէր թող­նի, որ իր ան­բախտ քույ­րը մե­նակ տանջ­վի»£ Այո, կկա­րո­ղա­նա մե­ծաց­նել, մտո­րում էր Շա­հու­մը, շա­րու­նա­կե­լով հն­ձել, աշ­խարհն այս­պես չի մնա, Ճամ­փան ինչ­քան էլ որ եր­կար լի­նի, մեկ է, էլի վերջ ու­նի®

Կա­լե­րում կր­կին հռն­դաց տրակ­տո­րը, տրակ­տո­րը չէր երևում, ծու­խը գա­լար­վեց այն­տեղ, մեր­վեց երկն­քի կա­պույ­տին£ Արևն ահա­գին բարձ­րա­ցել էր, բայց օդը սառ­ցա­սառն էր£ Ցան­կա­պա­տի տակ սար­դը ոս­տայն էր հյու­սել, սար­դոս­տայ­նից կախ­ված ցո­ղի ադա­մանդ­յա կա­թիլ­նե­րը շող­շո­ղում էին արևի ճա­ռա­գայթ­նե­րից£ Դուրս գա­լով բա­կից, ես իջա դե­պի ձո­րը, այ­նու­հետև ձորն ի վեր, գե­տի հա­կա­ռակ ուղ­ղու­թյամբ, քայ­լե­ցի սա­րե­րի կող­մը£

Ի¯նչ քաղցր ու միևնույն ժա­մա­նակ ինչ­քա¯ն տխուր է հան­դի­պու­մը ան­ցած օրե­րի հետ. ինչ­-որ ան­հայտ վշ­տից, թե անձ­կու­թյու­նից սիրտս սեղմ­վում է£ Քիչ ներքև, ինչ­պես իմ ման­կութ օրե­րին, չի եր­գում այլևս ինձ ծա­նոթ առուն® Իմ հե­ռու-­հե­ռա­վոր հիշ­ո­ղու­թյան մեջ զն­գում է այդ առուն, մեղ­միկ խո­խո­ջում՝ ող­ջու­նե­լով ինձ, թի­թեռ­նիկ­նե­րին, հավ­քե­րին պես-­պես և ծա­ղիկ­նե­րին՝ սյու­քից օրոր­վող®

Դու իմ ման­կու­թյան սի­րե­լի առու, որ զրն­գա­լով, խն­դուն խայ­տա­լով, վա­զում էիր ցած՝ քեզ հետ տա­նե­լով երազ­ներն իմ ջինջ, ո՞ւր ես դու հի­մի, ո՞ր­տեղ է մա­րել ձայնդ եր­գե­ցիկ£ Հե­ռու-­հե­ռա­վոր հուշ­ե­րի խոր­քից ետ եկ, իմ առու, անան­մո­ռա­նա­լի սի­րե­լի ըն­կեր, ետ բեր օրերն իմ ան­հոգ ու ազատ ու­րախ ման­կու­թյան, ետ բեր օրերն իմ, իմ ըն­կեր­նե­րին, թող կյան­քը լց­վի նրանց ձայ­նե­րով՝ ան­հոգ, եր­ջա­նիկ®

Այս ու այն­տեղ, երփ­նե­րանգ թևերը խա­ղաց­նե­լով արևի տակ, մի շամ­բու­տից մյուսն է անց­նում չար­դը՝ ծղր­տո­ցով կտ­րե­լով կա­նաչ մար­գա­գե­տի­նը, պոչ­խա­ղուկ­նե­րը թռ­չում են ջրի վրա­յով և, նս­տե­լով քա­րե­րի վրա, գլուխ­նե­րը թե­քած նա­յում են փրփ­րած գե­տին ու տա­րու­բե­րում են եր­կա­րուկ պո­չե­րը:

Ես զուր չարթ­նաց­րի Լու­սի­նե­ին, հե­տո պի­տի նե­ղա­նա, որ իրեն չեմ վերց­րել հետս£ Ծա­ռե­րի արան­քից երևում է խոր եր­կին­քը£ Եր­կին­քը շատ է հե­ռու երևում, և կա­պույ­տը նույն­պես չա­փից դուրս շատ է, կար­ծես լե­ղա­կած է եր­կին­քը£ Ասես ոչինչ չի փոխ­վել իմ ման­կու­թյան ժա­մա­նակ­նե­րից ի վեր£ Ահա այս­տեղ կրակ են արել, կրա­կի տե­ղը խո­տը այր­ված է, դա­տարկ ծխա­խո­տա­տուփ կա ըն­կած, լուց­կու վա­ռած հա­տիկ­ներ կան, այս­տեղ, ահա ինչ­-որ մե­կը պառ­կել է, խո­տը շրջ­ված, կպած է գետ­նին£ Թվում է երեկ այս­տեղ էի, այս կրակն էլ ես եմ արել թվում է, ծխա­խո­տի դա­տարկ տուփն ու լուց­կու հա­տիկ­ներն էլ իմն են. նույնն է, սիրտ ցա­վաց­նե­լու չափ ամեն ինչ նույնն է, ան­ցած օրերն են, որ չկան այլևս£

Ձո­րեզ­րին մե­կը արա­ծաց­նում էր կո­վը և կա­մա­ցուկ ինչ­-որ եղա­նակ էր սու­լում£ Նա­յե­ցի նրան£ Մեր հարևան Մխի­թարն էր, բարձ­րաց­րի ձեռքս՝ ող­ջու­նե­լու£ Մխի­թա­րը նման է հո­րը՝ կար­ճա­հա­սակ ու հաստ­լիկ, ոնց որ լց­րած պարկ£ Զար­մա­նա­լի է, մար­դիկ ծե­րա­նա­լով ավե­լի են նման­վում իրեց ծնող­նե­րին£ Մխի­թա­րը թե­պետ կա­ղա­լով, բայց արագ, գայ­թուն քայ­լե­րով սկ­սեց մո­տե­նալ, ես նույն­պես ըն­դա­ռաջ գնա­ցի, բարևեցինք£

— Էն ով է, ասում է՝ մի հիշ­իր դու վայ­րե­րը գե­ղե­ցիկ պա­տա­նե­կու­թյան. ո°չ վայ­րերն են հի­մի գե­ղե­ցիկ, և ո°չ էլ դու ես էն պա­տա­նին£- Մխի­թա­րը մի պահ ժպ­տում, հե­տո, մի­ան­գա­մից լուրջ դեմք ըն­դու­նե­լով, ասում է.- Դե, պա­ռա­վի հա­մար ես եկել, պարզ է£ Ո՞նց է հի­մի£

— Լավ չի£ Ասում է՝ էսօր վեր­ջին օրս է, վա­ղը չեմ լի­նե­լու£

— Վա¯հ, մի տես է£-Մ­խի­թա­րը զար­մա­ցած օրո­րեց ճեր­մակ գլու­խը£- Մի տես ոնց է իմա­նում է® Լավ կնիկ էր, էդ­պի­սի­նե­րը հար­յուր տա­րին մի ան­գամ են աշ­խարհ գա­լիս£ Քեզ պա­հեց, մե­ծաց­րեց, գնա­ցիր քա­ղաք՝ սո­վո­րե­լու, ու մնա­ցիր էն­տեղ, հե­տո հո­րա­քույրդ` Մար­գուշ­ան, ամուս­նուց բա­ժան­վեց, ասում են մի ավա­զակ շան տղա էր, բա­ժան­վեց, երե­խին բե­րեց, թո­ղեց պա­ռա­վի գլ­խին ու էն գնալն էր, որ գնաց® Նրա հույսն ու մխի­թա­րան­քը քե­զա­նից հե­տո Սամ­վե­լի­կը դա­ռավ, նա էլ Աֆ­ղանս­տա­նի կռիվ­նե­րում զոհ­վեց, թե կո­րավ՝ էդ­պես էլ մնաց ան­հայտ® Մի հարց­նող չե­ղավ՝ էդ զոր­քերն ին­չի՞ մտց­րին Աֆ­ղանս­տան£ Մեր էս փոք­րիկ Ղա­րա­բա­ղում գյուղ չկար, որ զոհ չու­նե­նար էդ կռ­վում£ Դա­գաղ­ներն էլ իրա­վունք չկար բա­ցե­լու, պլոմ­բած բե­րում էին, պլոմ­բած՝ թա­ղում£ Էդ­պես էր£ Հարց­նող չե­ղավ, բայց դե շա­հագր­գիռ մար­դիկ կա­յին, այ­լա­պես էսօր­վա օրը ամեն մե­կը մի քա­նի հեկ­տար զավ­թած՝ գե­նե­րալ­նե­րը դղ­յակ­ներ չէ­ին կա­ռու­ցի Մոսկ­վա­յի մոտ ու երկ­րի ամե­նա­լավ տե­ղե­րում՝ Սո­չի­ում, Կիս­լո­վոդս­կում, Ղրի­մում® Մեծ մերդ հա­վա­տա­ցած էր, որ ողջ է թո­ռը, ասում էր` գե­րի է, ու­զում է, բայց չի կա­րո­ղա­նում գալ£ Քո հոր՝ Գրիշ­ա­յի նման, որ պա­տե­րազ­մից տաս տա­րի հե­տո հայտն­վեց մի­այն® Գյուղն ու­րա­խա­ցավ, շատ ու­րա­խա­ցավ, բայց դե, կարճ տևեց էդ ու­րա­խու­թյու­նը, Մար­տու­նու մոտ, Կու­րո­պատ­կի­նո­յում, գա­րի բեռ­նած ավ­տո­մե­քե­նա­յով վթա­րի են­թարկ­վեց խեղ­ճը£ Հերդ գեր­մա­նա­կան մի քա­նի լա­գեր­նե­րում էր եղել՝ Մայ­դա­նեկ, Բու­խեն­վալդ, բայց, ասում էր, ան­մարդ­կա­յին, գա­զա­նա­յին էն դա­ժա­նու­թյու­նը, որ սո­վե­տա­կան լա­գեր­նե­րի քն­նիչ­ներն ու առ­հա­սա­րակ էդ լա­գեր­նե­րի ղե­կա­վար անձ­նա­կազմն էր ցու­ցա­բե­րում մարդ­կանց նկատ­մամբ, գեր­մա­նա­կան ոչ մի լա­գե­րում չի տե­սել£ Քն­նիչ­նե­րի ու բան­տա­պահ­նե­րի վար­վե­ցո­ղու­թյու­նը բան­տարկ­յալ­նե­րի հետ, ասում էր, այն­պի­սին էր, որ նրան­ցից շա­տերն ինք­նաս­պան էին լի­նում կամ խե­լա­գար­վում: Գեր­մա­նա­կան լա­գեր­նե­րից փա­խավ, ըն­կավ սո­վե­տի լա­գեր­նե­րը£ Տաս տա­րի ծառ կտ­րել տվե­ցին Սի­բի­րի ու Վոր­կու­տա­յի սառ­նա­մա­նիք­նե­րում, եկավ իր տան-դ­ռա­նը զոհ­վեց£ Էհ, էդ­պես եղավ£ Ում բախ­տը ծռ­վեց, նրա ձին ախո­ռում էշ կդառ­նա: Գո­նե ճա­նա­չե՞ց քեզ£

— Ի­հար­կե£

— Հիշ­ում եմ, մի մատ երե­խա էիր, որ բե­րե­ցին մո­տը£ Ձեռ­քիցդ բռ­նած գնում էր հանդ, իրի­կու­նը հե­տը բե­րում£ Եթե ճիշ­տը կու­զե­նաս, — Մխի­թա­րը մի տե­սակ մե­ղա­վոր ժպ­տաց, — նա քեզ և° հե­րու­թյուն է արել, և° մե­րու­թյուն£ Բա ոնց, մե­նակ պա­հեց, կր­թու­թյուն տվեց£ Կնիկ կա՝ օխ­տը տղա­մարդ ար­ժի£ Քու տատ էդ­պի­սի կնիկ էր£ Ամեն մար­դու բան չի է, որ­բին ջան ասող շատ կլի­նի, հաց տվող չի լի­նի£ Գոր­ծերդ խմ­բագ­րու­թյու­նում ինչ­պես են, լա՞վ են£

— Ո­չինչ£

— Մեկ-­մեկ կար­դում ենք գրած­ներդ® Դե որ գյու­ղում ապ­րե­իր, իհար­կե, իր հա­մար լավ կլի­ներ, չորս պա­տի արան­քում մե­նակ ապ­րե­լը ծանր բան է£- Մխի­թա­րը մտա­սույզ նա­յեց ինձ, փո­խեց խոս­քը£- Էհ, ինչ եմ ասում, մե­նակ հո դու չես, բո­լո­րը հի­մի փախ­չում են գյու­ղե­րից£ Կար ժա­մա­նակ էս շե­նը մարդ­կան­ցով լիքն էր՝ ջա­հել տղա­ներ, աղ­ջիկ­ներ, դպ­րո­ցում մոտ հինգ հար­յուր աշ­ա­կերտ էր սո­վո­րում£ Բայց երեք կարևոր բան կա, որ գյու­ղի մեջ­քը կոտ­րե­ցին£ Ասեմ. մե­կը պա­տե­րազմն էր, եր­կու­հար­յուր հի­սուն հո­գի մաս­նակ­ցե­ցին կռ­վին, որից տասն­մե­կը աղ­ջիկ­ներ, ի¯նչ ջա­հել-­ջի­վան տղերք գնա­ցին ու ետ չե­կան, մյու­սը ֆե­զոն էր, երևի չի­մա­նաս, պա­տե­րազ­մից հե­տո, հի­սու­նա­կան թվա­կան­նե­րի սկզբ­նե­րին գյու­ղե­րից քա­ղաք՝ Բա­քու, Սում­գա­յիթ, աշ­խա­տուժ էին հա­վա­քագ­րում՝ գյու­ղի հա­մար­յա կե­սը գնաց£ Մեկն էլ էս խո­պա­նը. մար­տի սկզբ­նե­րին ամ­բողջ գյու­ղը՝ մեծ ու պու­ճուր, ոնց որ չվող թռ­չուն­ներ, ճա­նա­պարհ­վում են Ռու­սաս­տա­նի խոր­քե­րը, նո­յեմ­բե­րի վեր­ջե­րին, ձյու­նը դրած, գա­լիս են£ Ափ­սոս, հա­զար ափ­սոս, ավեր­վեց էս դրախտ գյու­ղը, մի նա­յիր է, բա էս ձևի տեղ կա՞ աշ­խար­հում®

Կո­վը մտել էր ար­տը, Մխի­թա­րը վի­րա­վոր ոտ­քը քարշ տա­լով, գնաց՝ թող­նե­լով ինձ ձո­րա­փին կանգ­նած£

Ձորն ի վեր բարձ­րա­ցող նեղ­լիկ արա­հե­տով շա­րու­նա­կե­ցի ճա­նա­պարհս£ Վերևից, սա­ղարթ­նե­րի արան­քից, մերթ ընդ մերթ ցոլ­ցո­լում է արևը, մոշ­ա­հա­վե­րը պն­դու­կի ծա­ռե­րի վրա­յից շատ ցածր, հա­մար­յա գետ­նին քս­վե­լով թռ­չում, կոր­չում են ան­տա­ռի մեջ£ Այս արա­հե­տով, որ մի ժա­մա­նակ բա­նուկ ճա­նա­պարհ էր և հի­մա ոտ­քի կա­րո­տից է այս­պես բա­րա­կել, մաշ­վել ու ծածկ­վել մաս­րե­նու ճյու­ղե­րով, Շա­հում Մեծ մորս հետ ինչ­քան ենք բարձ­րա­ցել սա­րե­րը՝ խոտ բե­րե­լու, հասկ հա­վա­քե­լու, կար­տո­ֆիլ հա­նե­լու. «Ան­ցած օրին օր չի հաս­նի», — մի ան­գամ ասաց Մեծ մայրս£ Այդ բա­ռե­րի իմաս­տը ես լոկ հի­մա եմ հաս­կա­նում, երբ այն­քան ջրեր են հո­սել այն օրե­րից ի վեր£ Ան­տա­ռա­յին լռու­թյուն է, ոչ մի ձայն, ծպ­տուն՝ բա­ցի սե­րի­նոս­նե­րի սր­տա­ցունց եր­գից® Հին ըն­կեր­նե­րից գո­նե մե­կը լի­ներ® Այս օդը, այս չք­նաղ վայ­րե­րը թո­ղած նրանք բո­լորն էլ քա­ղաք­նե­րում են, գյուղ են գա­լիս եր­կու-երեք տա­րին մի ան­գամ, կարևոր-­կարևոր քայ­լում են գյու­ղի փո­ղոց­նե­րով, ժա­մե­րով նս­տում են գյու­ղա­կան ակում­բի առջև՝ մինչև կլ­րա­նա աշ­խա­տան­քա­յին ար­ձա­կուր­դը, ու թող­նում, գնում են®Էհ, իսկ մի՞­թե նրան­ցից մեկն էլ ես չեմ£

Իսկ այս­տեղ շա­րու­նա­կում են բու­րել ծա­ղիկ­նե­րը, արևը ծա­ռե­րի արան­քից ընկ­նում է բա­ցատ­նե­րի վրա և, չնա­յած եղ­յամ է դնում ար­դեն սա­րե­րին, մյուս բո­լոր ծա­ղիկ­նե­րը չնա­յած վա­ղուց են խամ­րել, բա­ցատ­նե­րում բաց­վում է վար­դը՝ բա­րակ թեր­թե­րով, բա­րակ ոտ­քի վրա կանգ­նած կար­միր վար­դը£

Ամառ է, տաք է, մեծ, դեղ­նա­կար­միր ճան­ճե­րը՝ կլոր աչ­քե­րով, ան­շարժ կանգ­նել են ոս­կե­փայլ օդում, նրանք իմ ոտ­նա­ձայ­նե­րին ուշ­ադ­րու­թյուն չեն դարձ­նում, բազ­մե­րանգ թի­թեռ­նե­րը պար­սե­րով իջ­նում են անա­սուն­նե­րի ոտ­նա­հետ­քե­րում հա­վաք­ված անձրևաջ­րե­րի վրա, պար­սե­րով բարձ­րա­նում են ջրե­րի վրա­յից, մի տե­սակ թեք ճախ­րե­լով գնում, պտտ­վում, կր­կին վե­րա­դառ­նում են նույն փո­սե­րի վրա£

Հիշ­ում եմ, ամ­ռան մի շոգ օր Սամ­վե­լի­կին վերց­րի ինձ հետ, եկանք այս­տեղ£ Աղբ­յու­րի մոտ զով էր, նս­տե­ցինք՝ ջրի քչք­չո­ցը մեր ական­ջում, իսկ շուր­ջը՝ հավ­քի դայ­լայլ, մեղ­վի գվ­վոց, կկ­վի կանչ, հեռ­վում, ծա­ռե­րի արան­քից երևում էր գյու­ղը՝ փռ­ված ժայ­ռե­ղեն ձո­րա­լան­ջե­րին, երե­րուն մղե­ղի մեջ՝ գա­ռան մա­յուն, խրխն­ջոց, ինչ­-որ ծի­ծաղ, զան­գի ղո­ղանջ, շնա­հաչ, քա­մու թևին՝ գյու­ղից եկող բեկ­բե­կուն ձայ­ներ® Ու­թե­րորդ դա­սա­րան էր փո­խադր­վել Սամ­վե­լիկն ար­դեն, աղջ­կա մի լու­սան­կար ցույց տվեց£ «Լա­վիկն է, չէ՞», -ա­մա­չե­լով ու նաև կար­ծես թե պար­ծե­նա­լով, հարց­րեց նա£ Սի­րու­նա­տես աղ­ջիկ էր, մա­զե­րը կարճ կտ­րած, հրա­ցայտ խաժ աչ­քե­րով£ «Լա­վիկն է, — հաս­տա­տե­ցի ես, — ո՞ւմ աղ­ջիկն է»£ «Մեր ուս­մաս­վա­րի, — ինքն էլ մի պահ ակ­նա­ծան­քով դի­տե­լով նկա­րը, ասաց նա£- Ըն­կեր Թել­յա­նի աղ­ջիկն է: Յո­թե­րոր­դում է սո­վո­րում, անունն էլ Ագ­նե­սա£ Լավ անուն է, չէ՞»£ Ես ժպ­տա­ցի£ Լու­սան­կա­րը, որ նա երևի հա­տուկ վերց­րել էր՝ ինձ ցույց տա­լու հա­մար, խնամ­քով դրեց գր­պա­նը£ Պարզ երևում էր՝ սր­տովն էր, որ գո­վե­ցի իր ընտ­րու­թյու­նը£

Ես ծն­կի եմ իջ­նում քա­րե գու­ռին՝ ջուր խմե­լու, գու­ռի հա­տա­կին ջու­րը փոս է փո­րել և ման­րիկ ավազ­նե­րը ծփան­քի մի­ջից դո­ղում են£ Այն հե­ռու ժա­մա­նակ­նե­րում, ետ­մի­ջօ­րե­ին, սա­րե­րից տուն վե­րա­դառ­նա­լիս, այս­տեղ կանգ առան հոգ­նած, ու­ժաս­պառ եղած ջա­հել մայրն ու եր­կու որ­դին՝ Սա­հակն ու Գրիշ­ան£

Ամառ էր ու շոգ էր, ման­րիկ, սև մժեղ­նե­րը կախ­վում էին նո­վի բոր­բոս­նող ջրի վրա, հե­տո բարձ­րա­նում, պտտ­վում էին թե­ղու ստ­վե­րում, սյու­նաձև փայ­լում£ Որ­դի­նե­րի տես­քից՝ այդ­պես ընկճ­ված, հնա­մաշ շո­րե­րին՝ կար­կա­տան­ներ, ոտա­բո­բիկ, — Շա­հու­մի սիր­տը ճմլ­վում էր£ Շա­հու­մը վար­ժա­րա­նում սեր­տած մի ոտա­նա­վոր հիշ­եց, որ ասես իր մա­սին էր գր­ված, այդ օր­վա իր կյան­քի մա­սին£

Լուսնյակը դուրս է եկել,

Աչքերիս լույս է եկել£

Լուսնի լույսով մանեմ ես,

Սիպտակ ոստեր անեմ ես,

Աղքատ օրով ու լացով

Որբեր պահեմ մանածով®

«Հա, ամեն ինչ կա­նեմ, — ասես ի պա­տաս­խան այդ ոտա­նա­վո­րի, ար­տա­սա­նեց նա, — գիշ­ե­րը ցե­րեկ կա­նեմ, ճա­խա­րա­կով կպա­հեմ ձեզ, բայց չեմ թող­նի, որ ու­րիշ­ի դռան վիզ ծռեք»£ Բերքն այդ տա­րի լավ էր, Սա­հա­կի ու Գրիշ­ա­յի օգ­նու­թյամբ հն­ձեց ար­տը, կալ­սեց, երե­սուն փութ ցո­րեն ստա­ցավ£ Եր­կու փութ տա­րավ ջրա­ղաց, մի շա­բաթ նս­տեց Թու­լունց ջրա­ղաց­նե­րում, մեծ հերթ էր, կես փութ աղաց և շա­լա­կած վե­րա­դար­ձավ£ Երե­խա­նե­րը, տան մոտ, խա­ղով տար­ված, հան­կար­ծա­կի նկա­տե­ցին մո­րը և վե­ցը մի­ա­սին աղ­մուկ­-ա­ղա­ղա­կով, ճռ­վող­յու­նով եկան£ Ան­կա­րող լա­ցը զս­պե­լու, Շա­հու­մը ալ­յու­րը շա­լա­կին, կանգ­նել, սր­տի ան­դի­մադ­րե­լի մղու­մով նա­յում էր նրանց£ Ամե­նա­փոքր որ­դին՝ Հով­հան­նե­սը, ինչ­-որ բա­նով ըն­կավ, թա­վալ­վեց գետ­նին, բայց իս­կույն վեր կա­ցավ, վա­զե­լով եկան, փա­թաթ­վե­ցին թու­լա­ցած ոտ­քե­րին, և Հով­հան­նե­սը, պինդ գր­կե­լով ոտ­քե­րը, ասաց. «Մա­մա, քե­զա­նից սպի­տակ հա­ցի հոտ է գա­լիս»£ Իսկ Մար­գուշ­ան, ցե­խոտ դեմ­քով, գետ­նին նսած նա­յում էր£ Եվ այդ­տեղ նույն­պես Շա­հու­մը մրմն­ջաց. «Մե­ծաց­նեմ, տեղ հասց­նեմ ձեզ ու էլ դարդ չու­նեմ»£ Սա­հակն ու Գրիշ­ան ար­դեն դպ­րոց էին գնում, ամ­բողջ մի տա­րի տեր Վար­դա­նի հա­մար ձրի հաց էր թխում, որ­պես­զի սա պա­րա­պեր որ­դի­նե­րի հետ, իսկ ձմ­ռան եր­կար գիշ­եր­նե­րը նս­տած գորգ էր գոր­ծում£ Գար­նան վեր­ջե­րին, ճամ­փա­նե­րը բաց­վե­լուն պես, Խա­չե­նա­գե­տի էն կող­մից, Բա­լու­ջա գյու­ղից եկան գորգ առ­նե­լու£ Տրա­մադ­րու­թյու­նը լավ էր, մտա­ծում էր էդ փո­ղով Շուշ­ի քա­ղա­քից շո­րեր բե­րել տալ, երե­խե­քը տկ­լոր են£ Զուր պատ­րանք­ներ՝ փո­ղը փոխ­վել էր, և դրանք ար­ժե­քազրկ­ված փո­ղեր էին. խա­բել էին նրան£ «Դե, եթե ինձ նման ան­բախտ մար­դուն էլ են խա­բում, ինչ ասեմ, — լաց եղավ նա, — թող նրանց կա­նայք իմ օրը չընկ­նեն, թող նրանց արածն իմի նման ջու­րը չտա­նի»£

…Կռունկ­նե­րի երա­մը անուշ կան­չով ան­ցավ ան­տառ­նե­րի վրա­յով£ Ես բարձ­րաց­րի հա­յացքս, սա­կայն ոչինչ տես­նել չկա­րո­ղա­ցա£ Ծա­ռե­րը ծած­կել էին եր­կին­քը£ Ինչ­-որ տեղ վայ­րի աղավ­նի­նե­րը ղու­նղու­նում էին, փայտ­փո­րի­կը, կրծ­քով չոր կեղևին կպած, տկտ­կաց­նում հա տկտ­կաց­նում էր£ Չէր երևում և կկուն, որ հա­ճար­կե­նու կա­տա­րին բազ­մած ան­դադ­րում կան­չում էր, և նրա կան­չը՝ նման սր­տի զար­կե­րի, թախ­ծա­կան էր կու­սա­կան ան­տա­ռի հա­մա­տա­րած ան­դոր­րի մեջ£

Հուշ­ե­րի մեջ խո­րա­սույզ՝ կա­պույտ ստ­վեր­նե­րով շղարշ­ված ճա­նա­պար­հով ես քայ­լե­ցի դե­պի մո­տիկ բլ­րա­կը, մտա­ծե­լով այն մա­սին, որ այս վայ­րե­րի հետ ինձ կա­պող շատ քիչ բան է մնա­ցել£ Այս­տե­ղից, բլ­րա­կի վրա­յից, ինչ­պես ափի մեջ, երևում է ձո­րի զա­ռի­վեր ափերն ի վար սփռ­ված գյու­ղը£ Գյու­ղագլ­խին, ուղ­ղա­կի ժայ­ռին թա­ռած, պա­հա­կում է հին գե­րեզ­մա­նա­տու­նը£ Ու­թե­րոր­դում, հին աշ­խար­հի պատ­մու­թյան դա­սին, ամ­բողջ դա­սա­րա­նով գնա­ցինք այն­տեղ՝ պե­ղում­ներ կա­տա­րե­լու£ Մամ­ռա­կա­լած քա­րե­րից մե­կին, որ ըն­կած էր աղբ­յու­րի մոտ՝ կի­սով չափ խր­ված հո­ղի մեջ, մեծ ճի­գե­րով կա­րո­ղա­ցանք կար­դալ՝ «Թիւն ՅԼ էր£ Ես նու­աստ վար­պետ Ներ­սէս շի­նե­ցի զաղ­բիւրս£ Յա­ղութս յիշ­ե­ցեք»£ Իսկ թե դա ինչ էր նշա­նա­կում՝ այն ժա­մա­նակ ոչ մենք, ոչ էլ ըն­կեր Ղուլ­յա­նը՝ մեր դա­սա­տուն, կար­գին վեր­ծա­նել չկա­րո­ղա­ցանք£ Կոլ­խո­զի ստեղծ­ման առա­ջին տա­րի­նե­րի նա­խա­գահ Մնա­ցա­կան դա­յին՝ Մխի­թա­րի հայ­րը, էշը նս­տած գնում էր սար՝ խոտ հա­րե­լու£ Մեզ­նից ով էր՝ կան­չեց նրան£ Նա էշի գլու­խը շուռ տվեց մեր կող­մը և դեռ հեռ­վից սկ­սեց. «Էս­տեղ ի՞նչ եք անում, ո՞վ է իրա­վունք տվել, ես ձեր տի­րու­մե­րը»£ Աղ­ջիկ­նե­րը փռթ­կաց­րին, ըն­կեր Ղուլ­յա­նը մինչև ականջ­նե­րը կարմ­րեց, իսկ մենք ծի­ծա­ղե­ցինք և, աշ­ա­կեր­տա­կան տետ­րում ար­տագ­րած մա­կագ­րու­թյու­նը ցույց տա­լով նրան, ասա­ցինք. «Մնա­ցա­կան դա­յի, ոչ ոք չի հաս­կա­նում, գու­ցե դու իմա­նաս»£ Չնա­յած շո­գին, Մնա­ցա­կան դա­յին ական­ջա­վոր գլ­խար­կով էր, գլ­խար­կի մի ական­ջը կախ­ված էր, մյու­սը վեր տնկ­ված, եր­կար քու­ղե­րը ծա­ծան­վում էին խո­սե­լիս£ Ըն­կեր Ղուլ­յանն այ­տը ծռած, խորհր­դա­վոր կի­սաժ­պի­տով նա­յում էր նրան՝ իբր, մարդ եք գտել բան հարց­նե­լու£ Մնա­ցա­կան դա­յին որ­սաց այդ հա­յաց­քը, սղա­լեց եր­կար բե­ղերն ու ասաց. «Ես ձեր տի­րու­մե­րը®Հա­յոց ՅԼ-ն դա մեր ութ­հար­յուր ու­թա­նա­սուն­մեկ թվա­կանն է£ Աս­ված է, որ էս աղբ­յու­րը շի­նե­ցի ես, վար­պետ Ներ­սեսս, ձեր աղոթք­նե­րի մեջ հիշ­ե­ցեք ինձ£ — Մնա­ցա­կան դա­յին աչ­քի մե­կը կկո­ցած նա­յեց ըն­կեր Ղուլ­յա­նին, քրք­ռա­լով ծի­ծա­ղեց ու հենց այն­պես, ծի­ծա­ղի մի­ջից ասաց.- Ղուլ­յան Վա­հան, բա քեզ դպ­րո­ցում ին­չի՞ հա­մար են ռո­ճիկ տա­լիս, ես քու տի­րու­մե­րը® Խելք բա­ժա­նե­լիս էս­տեղ ես եղել է, էս­տեղ» էշի քա­մա­կին խփե­լով, դարձ­յալ ծի­ծա­ղեց նա£ Մենք քիչ էր մնում կո­տոր­վե­ինք հրճ­վան­քից, իսկ ըն­կեր Ղուլ­յա­նը, կր­կին մինչև ականջ­նե­րը կարմ­րած, շփոթ­ված՝ չգի­տեր նրա՞ն նա­խա­տեր, թե՞ մեզ վրա բար­կա­նար£

Հին գե­րեզ­մա­նատ­նից ձախ՝ ներքևում, նոր գե­րեզ­մա­նա­տունն էր£ Շա­հում մեծ մորս հետ (նա աջ ձեռ­քում գա­վա­զա­նը, ձա­խով իմ ձեռ­քը բռ­նած) ՝ դան­դաղ, այս­տեղ­-այն­տեղ կանգ առ­նե­լով, որ­պես­զի հանգս­տա­նար, գնում էինք այն­տեղ£ Չորս բո­լո­րը կա­նաչ խոտ, տե­սակ-­տե­սակ ծա­ղիկ­ներ, թռ­չուն­նե­րի երգ£ Մեծ մայրս գու­նատ­վում էր, շուր­թե­րը սկ­սում էին դո­ղալ£ «Գնա էն կող­մը ծա­ղիկ քա­ղիր, բեր դիր քա­րե­րին», -պատ­վի­րում էր ինձ£ Ես գնում էի ծա­ղիկ քա­ղե­լու, իսկ ին­քը գետ­նին չո­քած եր­գով լա­լիս էր եր­կար՝ մի քա­րից անց­նե­լով մյու­սին£ Իրավ, ոչինչ չի փոխ­վել ասես£ Մեղ­րա­քեր­ծի իր բնից մի քա­րար­ծիվ պոկ­վեց և սրա­տես հա­յաց­քը ներքև, դան­դա­ղա­սահ և վե­հա­փա­ռո­րեն սկ­սեց պտտ­վել կիր­ճի վրա£ Սալ­կու­հո­տից գյուղ իջ­նող սանդ­ղան­ման քար­քա­րոտ ճա­նա­պար­հով, ուշք չդարձ­նե­լով ո°չ արծ­վին և ո°չ էլ մերթ ընդ մերթ հն­չող նրա կռինչ­նե­րին, մի եր­կու տղա բարձր վի­ճե­լով քշում էին իրենց ու­լե­րը£ Հեռ­վում, Խա­չե­նա­գե­տի կող­մե­րից բեռ­նա­տար մի մե­քե­նա էր բարձ­րա­նում դե­պի գյուղ, փոշ­ին, որ ասես թափ­քից է թափ­վում, եր­կար մնում է կանգ­նած ճա­նա­պար­հի վրա£ Քիչ այն կողմ, ճա­նա­պար­հի եզ­րին, ձի կար կա­պած, ձին պա­րա­նի եր­կա­րու­թյամբ արա­ծել է շուր­ջը և հեռ­վից այն­պես է թվում, թե ձի­ու չորս բո­լոր­քը գե­րան­դի­ով հն­ձած է՝ մա­քուր-­հա­վա­սա­րա­չափ£ Ամեն ինչ նույնն է, եր­կար տա­րի­ներ չեն ան­ցել ասես£

Գյու­ղում կչկ­չում են հա­վե­րը£ Հավ թուխս դնե­լիս, մեծ մայրս կան­չում էր ինձ£ «Արի, արի, ասում էր, ինքդ դեռ ան­մեղ, ձեռքդ ար­դար, ձուն դիր հա­վի տակ»£ Ձյու­նաս­պի­տակ սա­ռը ձվե­րը ես զգուշ­ո­րեն տե­ղա­վո­րում էի թխս­կա­նի տաք թևերի տակ, իսկ մեծ մայրս, դե­ղին մի ձու վերց­րած, երեք ան­գամ դան­դաղ պտ­տում էր բնի վրա՝ հետն էլ կա­մա­ցուկ եր­գե­լով. «Օձը գա իր ճտե­րո­վը, լո­կը գա իր ճտե­րո­վը. ամեն անա­սունք գա իր ճտե­րո­վը, դու էլ գաս քո ճտե­րովդ, լոխ սաղ, մե­կը՝ լակ»£ Ասում էր, ձուն դնում հա­վի տակ£

Ինձ­նից մի քա­նի քայ­լի վրա եր­գեց ար­տույ­տը£ Ես շրջ­վե­ցի ձայ­նի կող­մը£ Փոք­րիկ ու շա­կա­նա­կա­գույն՝ մուգ պու­տե­րով ու խա­լե­րով՝ ար­տույ­տը թեթև վա­զեց, շա­րու­նակ ետ նա­յե­լով և, քիչ անց ալո­ճե­նու թփուտ­նե­րի ետևից կր­կին լս­վեց նրա զրն­գուն եր­գը£

Ես եր­կար նս­տե­ցի բլ­րա­կին, հե­տո իջա գյուղ և, տնա­մերձ բան­ջա­րա­նոց­նե­րի արան­քով ըն­կած նեղ­լիկ ճա­նա­պար­հով, որ մի ժա­մա­նակ առ­վի դեր էր կա­տա­րում, գնա­ցի տուն£

Լու­սի­նեն դր­սում, թթե­նու տակ, կրա­կը վա­ռել, կաթ էր տա­քաց­նում£ Գո­հարն ու Լի­լի­թը չկա­յին, նրանց ձայ­նը այ­գուց էր գա­լիս£ Մեծ մայրս նս­տած էր նույն դիր­քում£

— Ո­չինչ չի՞ կե­րել£

— Չի ու­զում ու­տել, — դժ­գո­հեց Լու­սի­նեն£- Ինքդ փոր­ձիր, գու­ցե հա­մա­ձայ­նի£

Այն­տեղ, կա­լե­րում, մինչև հի­մա չէ­ին կա­րո­ղա­նում գոր­ծի գցել տրակ­տո­րը£ Այն մեկ հռն­դում, մեկ որոշ ժա­մա­նակ մի­ա­լար աշ­խա­տե­լուց հե­տո՝ թրկ-թրկ-թրկ, լռում էր£ Կա­լե­րից եկող այն հռնդ­յու­նը մեծ մորս երևի տա­նում էր մի ու­րիշ աշ­խարհ£ Ինչ­քան հուշ­եր կա­յին՝ կապ­ված այդ կա­լե­րի հետ£ Տա­րի­ներ են գա­լիս ու անց­նում, բայց ամա­ռա­յին էն սև օրը, չէ, մո­ռա­նալ չի լի­նում£

…Ան­տա­նե­լի, հեղ­ձա­ցու­ցիչ տոթ էր, հա­տիկ­նե­րի ծան­րու­թյու­նից ճկ­ված չոր, տաք խր­ձե­րը ըն­կե­րու­հի­նե­րի հետ մի­ա­սին երկ­շարք փռե­ցին կա­լում, որ­պես­զի ընդ­մի­ջու­մից հե­տո բե­րե­ին եզ­ներն ու սկ­սե­ին կամ­նով կալ­սել£ Շա­հու­մը ման­գա­ղով կտ­րում էր կե­մե­րը՝ խր­ձե­րը բա­ցում£ Նա ինքն էլ չգի­տեր, թե ին­չու մի տե­սակ ըն­կած էր տրա­մադ­րու­թյու­նը£ Հին ժա­մա­նակ­նե­րի ծա­նոթ տագ­նա­պը առա­վոտ­վա­նից սո­ղոս­կել էր նրա ներ­սը ու հան­գիստ չէր տա­լիս£ Եվ ին­չի՞ց էր դա՝ հաս­կա­նալ չէր կա­րո­ղա­նում£ Որ­պես օղա­կա­վար՝ գոր­ծե­րը ոնց որ վատ չեն գնում, առա­վոտ­վա­նից կալ­սում էին առանց դա­դա­րի, շեղ­ջը նկա­տե­լի իջել էր, կալ­սա­ծի մի մա­սը էրա­նել էին, մի մասն էլ՝ սպա­սում էին իրիկ­վա դեմ քա­մին բարձ­րա­նա£ Ամեն ինչ կար­գին է, բերքն էլ, փառք աստ­ծո, վատ չի, և° պե­տա­կան պլան­նե­րը կտան, և° աշ­խօ­րին ահա­գին կբա­ժա­նեն£ Բայց, միևնույն է, սիրտն ինչ­-որ վախ էր ըն­կել£ Որ­տե­ղից­-որ­տեղ մի­ան­գա­մայն անս­պա­սե­լի հիշ­եց վա­ղուց ան­ցած-գ­նա­ցած այն օրը, երբ ին­քը կես փութ ալ­յուր շա­լա­կած եկավ տուն, և երե­խա­նե­րը, հեռ­վից տես­նե­լով իրեն, վա­զե­վազ եկան, փա­թաթ­վե­ցին իրեն, Հով­հան­նե­սը, մոր ծնկ­նե­րը պինդ գր­կած, ասաց. «Մա­մա, քեզ­նից սպի­տակ հա­ցի հոտ է գա­լիս»£ Աստ­ված, տա­րի­ներն այս ինչ արա­գու­թյամբ են թռ­չում, քա­րի փոք­րը չի մե­ծա­նում, երե­խի փոք­րը մե­ծա­նում է, հրեն, աստ­ված թող շատ չհա­մա­րի, երե­խե­քը մե­ծա­ցել են ար­դեն£ Քիչ է մնա­ցել, շու­տով բա­նա­կից կվե­րա­դառ­նան Սա­հակն ու Գրիշ­ան£ Ոնց որ գյու­ղից դուրս են եկել, մինչև հի­մա էլ մի­ա­սին են ծա­ռա­յում՝ Մինսկ քա­ղա­քում£ Իր մտ­քով չէր էլ անց­նում, թե Գրիշ­ան կա­րող է գնալ£ Նա, ախր, շրջ­կենտ­րոն՝ եղ­բո­րը ճա­նա­պար­հե­լու էր գնա­ցել£ Հե­տո էն­տեղ, զին­կո­մում խնդ­րել է իրեն էլ եղ­բոր հետ ու­ղար­կել, որով­հետև, մեկ է, հա­ջորդ տա­րին էլ ինքն է գնա­լու, ավե­լի լավ է եղ­բոր հետ գնա ու եղ­բոր հետ էլ հետ գա£ Հար­գել էին խնդ­րան­քը, թույ­լատ­րել£ Սկզ­բում Շա­հու­մին շատ վշ­տաց­րեց այդ դեպ­քը, եր­կու օր շա­րու­նակ տե­ղը տեղ չէր տա­լիս, մի գլուխ լաց էր լի­նում, բայց այս ու այն­տե­ղից սիրտ տվին, թե ավե­լի լա­վը դա է, շուտ գնա­ցել է, շուտ էլ տուն կգա£ Ոչինչ, նրանք կգան, հե­տո էլ Արամն ու Վա­ղար­շա­կը կգ­նան՝ հայ­րե­նի­քին իրենց պարտ­քը կա­տա­րե­լու£ Մնում է Հով­հան­նե­սը£ Դե, Հով­հան­նե­սի բա­նը հեշտ է, դպ­րո­ցի աչքն է, հի­մա էլ բարձր դա­սա­րան­նե­րի աշ­ա­կերտ­նե­րից ար­տադ­րա­կան բրի­գադ է կազ­մել, օգ­նում է կոլտն­տե­սու­թյա­նը£ Էն առա­ջին օրը դի­րեկ­տորն ասաց. «Պր­ծավ թե չէ՝ ժա­մեր եմ տա­լու, թող դաս տա£ Հով­հան­նե­սը հա­մալ­սա­րան պի­տի ավար­տի, նրա­նը գի­տու­թյունն է»£ Քա­նի ձեռ­քու­մը ուժ կա, կօգ­նի որ­դի­ներն էլ կօգ­նեն, բա ո՞ր օր­վա եղ­բայր­ներ են£ Հրեն Վա­ղար­շա­կը ֆեր­մա­յում է աշ­խա­տում, ավե­լի շատ աշ­խօր է վաս­տա­կում, քան ինքն ու Արա­մը մի­ա­սին վերց­րած£ Չէ, դժ­վա­րը մնա­ցել է ետևում£ Կգան որ­դի­նե­րը, երկ­հար­կա­նի տուն կկա­ռու­ցեն՝ մի քա­նի սեն­յակ­նե­րից բաղ­կա­ցած£ Ահա­գին շի­նան­յութ են կու­տա­կել£ Իսկ հե­տո կա­մուս­նաց­նի նրանց, կօգ­նի հարս­նե­րին, ին­չով կա­րող է, ին­չո՞ւ չպի­տի օգ­նի®

Ամպ­րո­պի խուլ ու հե­ռա­վոր ձայն լս­վեց£ Աչ­քե­րը արևից կկո­ցած՝ Շա­հու­մը նա­յեց երկն­քին£

— Էս տե­րը մե­ռա­ծը հան­կարծ անձրև չա­նի£- Մար­գա­րի­տը նույն­պես, ձեռ­քը հո­վա­նի անե­լով ճա­կա­տին, նա­յեց վեր£

Ինչ­պես փոք­րիկ սառ­ցակ­տոր­նե­րը ջրում, առ­նե­տի ճեր­մա­կու­թյան ամ­պա­մա­լանչ­նե­րը դան­դաղ լո­ղում էին երկն­քում£

— Չէ, անձրև չի լի­նե­լու, — մտա­ցիր ար­ձա­գան­քեց Շա­հու­մը£- Չե՞ս տես­նում՝ քա­մի չկա, — և դառ­նա­լով հին օրե­րի ըն­կե­րու­հուն, անս­պա­սե­լի ասաց.¬ Լսիր, քեզ հետ էլ է պա­տա­հու՞մ՝ մեկ էլ տե­սար ան­հաս­կա­նա­լի ինչ որ բա­նից սիրտս սկ­սեց թրթ­ռալ, մի­ան­գա­մից և օդն է պա­կա­սում, և ոտ­քերս են մի տե­սակ թու­լա­նում£ Էդ ին­չի՞ց է£ Թար­սի պես էլ, — շա­րու­նա­կեց նա, — մորս երա­զում տե­սել եմ£ Ամեն ան­գամ մորս երա­զում տե­սա թե չէ, մի բան պի­տի պա­տա­հի£ Լույ­սը բաց­վե­լու վրա աչքս փա­կե­ցի և իս­կույն տե­սա. կանգ­նել ու մի տե­սակ վա­խե­ցած նա­յում էր£ Կար­ծես թե ինչ­-որ բան էր ու­զում ասել ու սիրտ չէր անում£ Էդ էր, էլ աչ­քիս քուն չե­կավ£

— Լու­սա­հո­գի մերդ սր­բի պես կնիկ էր£- Մար­գա­րի­տը հոգ­նած շտ­կեց մեջ­քը£- Լսել եմ, ասում են, երա­զում ավե­լի լավ է՝ վատ մարդ­կանց տես­նես, քան լավ£

— Ին­չո՞ւ, — էն կող­մից հարց­րեց Վար­դա­նուշ­ը£

— Ի՞նչ իմա­նամ£ Իբր թե՝ երա­զում լավ մարդ տես­նե­լիս՝ էդ օրը ան­պայ­ման մի վատ բան է կա­տար­վում£- Մար­գա­րի­տը նա­յեց Շա­հու­մին, փո­խեց խոս­քը£ — Էն ո՞վ է հի­մի երազ­նե­րին հա­վա­տում, բա­նիդ կաց£

— Հա­կա­ռա­կի պես լե­զուս կսկ­ծում է- դարձ­յալ շա­րու­նա­կեց Շա­հու­մը£ — Բաք­վից եղ­բորս՝ Սա­հա­կի սպա­նու­թյան լու­րը ստա­նա­լու օրն էլ էդ­պես էր, առա­վոտ­վա­նից լե­զուս կսկ­ծում էր, իսկ իրի­կու­նը լու­րը եկավ հա­սավ® Աստ­ված, մի բան չպա­տա­հի երե­խոցս£

Բրի­գա­դա­վար Մնա­ցա­կա­նը գիշ­երն իր կո­վի հա­մար խոտ էր հն­ձել Բուր­ջա­լում, և հի­մա մա­րա­գի ստ­վե­րում պառ­կած, կոտ­րում էր աչ­քի քու­նը£ Նա շրջ­վեց կա­նանց կող­մը£

— Ի՞նչ եք լե­զու­նե­րիդ տա­լիս, — դժ­գոհ փնթփն­թաց նա պառ­կած տե­ղից£ -Որ ամեն երազ ճիշտ լի­ներ, է¯, հա­զար ան­գամ մեր էս Մար­գա­րի­տին դուրս արած կլի­նե­ի ու Սի­րա­նին բե­րած մեր տուն£

— Որ­տե­ղի¯ց ինձ էդ­պի­սի բախ­տը, — կեղծ ափ­սո­սան­քով գլուխն օրո­րեց Սի­րա­նը£

— Հող­վես դու, մի սրան նա­յիր, — խա­ղի մեջ մտավ Մար­գա­րի­տը£- Ուր է, թե մի էդ­պի­սի բան անե­իր՝ հո­գիս ազատ­վեր£ Երե­խա­նե­րի խա­թեր մնում եմ, սա էլ կար­ծում է, թե մի բա­նի պետք է£

Սրանց կռիվն ամե­նօր­յա կռիվ էր՝ սո­վո­րա­կան դար­ձած, մի քա­նի­սը ծի­ծա­ղե­ցին, բայց Մնա­ցա­կա­նը խոս­քի տակ մնա­ցո­ղը չէր, ասաց.

— Այ աղ­չի, հա­զար մա­նե­թով ձեռք բե­րած մար­դուդ մի մա­նե­թով ին­չի՞ ես ծա­խում£

Սա­կայն Մար­գա­րի­տը չհասց­րեց պա­տաս­խա­նել, շր­ջան­ցե­լով մա­րագ­նե­րը, գյուղ­խորհր­դի նա­խա­գահ Աս­ծա­տու­րի մոխ­րա­գույն Հրե­ղե­նը քա­ռատ­րոփ գա­լիս էր դե­պի կա­լե­րը£

— Ոնց որ թե էս­տեղ է գա­լիս, — ասաց ինչ­-որ մե­կը£ Կա­նան­ցից նրանք, ով­քեր նս­տել էին շեղ­ջի ստ­վե­րում՝ քիչ հանգս­տա­նա­լու, վեր կա­ցան£ Շա­հու­մը, ինչ­-որ վատ բա­նի կան­խազ­գա­ցու­մից թրթ­ռա­ցող սր­տով մնաց կանգ­նած, Մար­գա­րի­տը, ձեռ­քը հեր­թա­կան խր­ձին՝ սպա­սեց® Մնա­ցա­կա­նը նույն­պես ելավ տե­ղից և, չգի­տես ին­չու, մի տե­սակ ան­համ­բե­րու­թյամբ, սկ­սեց նա­յել ճա­նա­պար­հին£ Ձին կո­րած էր քափ ու քր­տին­քի մեջ, լկա­մը կր­ծե­լով վար­գով ան­ցավ կա­լե­րի մի­ջով, բայց հեծ­յա­լը՝ կա­տա­րա­ծու Աբ­գա­րը կա­րո­ղա­ցավ ձգել, պա­հել սան­ձը, կա­տա­ղած հո­վա­տա­կը, շուռ գա­լով մարդ­կանց կող­մը, կանգ առավ՝ ղրճ­տաց­նե­լով դարչ­նա­գույն ատամ­ներն ու ան­հան­գիստ դո­փե­լով տե­ղում£ Աբ­գա­րը, առանց ձի­ուց իջ­նե­լու, խզ­ված ձայ­նով ասաց.

— Դե, ինչ ասեմ, այ ժո­ղո­վուրդ, մեծ կռիվ է սկս­վել, գեր­մա­նա­ցի զոր­քե­րը հար­ձակ­վել են մեր զոր­քե­րի վրա£

Հա­վաք­ված­նե­րի վրա ասես կրակ մաղ­վեց£

— Վույ, լե­զուդ լալկ­վի, Աբ­գար, — ձեռ­քե­րը ծնկ­նե­րին խփե­լով անի­ծեց Մար­գա­րի­տը£- Էս ինչ խա­բար բե­րե­ցիր£

— Աբ­գարն ինչ անի, այ քույ­րիկ, — խեղ­ճա­ցած ար­դա­րա­ցավ կա­տա­րա­ծուն£- Հրեն շր­ջա­նից հե­ռա­խոս­նե­րը կոտ­րա­տում են£ Աս­ծա­տու­րին հրա­մա­յել են մի մետր ան­գամ չհե­ռա­նալ գյուղ­խորհր­դից£ Ինձ էլ ու­ղար­կեց բրի­գա­դիր­նե­րին հայտ­նեմ, որ իրի­կունս մի­տինգ է, բո­լո­րը պի­տի ներ­կա լի­նեն£

Մի քա­նի­սը սկ­սե­ցին բա­րակ ձայ­նով լաց լի­նել£

— Դե, ես գնամ մյուս բրի­գադ­նե­րին էլ ասեմ, — ասաց Աբ­գա­րը և ձին վար­գով դուրս բե­րեց եր­րորդ բրի­գա­դի կա­լե­րից£ Շա­հումն ասես քա­րա­ցել էր, ասես ոչինչ չէր լսում, և այն, ինչ աս­վեց այս­տեղ, նրա գի­տակ­ցու­թյա­նը չէր հաս­նում դեռ£ Նա մտա­մո­լոր, ոչինչ չտես­նող հա­յաց­քով նա­յում էր շուր­ջը£

Մնա­ցա­կա­նը լրագ­րից հաստ գլա­նակ սար­քեց, դող­դոջ մատ­նե­րով վա­ռեց, բայց ծխել չհասց­րեց, խեղ­դող հա­զը մի­ան­գա­մից բռ­նեց£ Լե­զուն խո­ղո­վա­կի պես դուրս հա­նած, եր­կար հա­զում էր, և գլ­խար­կի քու­ղե­րը շարժ­վում էին հա­զի ցն­ցում­նե­րից£ Նրա որ­դին՝ Մխի­թա­րը, նույն­պես բա­նա­կում էր, և նա մի տե­սակ վախ զգաց նա­յել կնո­ջը, ասես ինչ­-որ բա­նում ին­քը մեղք ու­ներ£ Մխի­թա­րը սահ­մա­նից հե­ռու է, Ու­րա­լից էն կողմ՝ Բառ­նա­ուլ քա­ղա­քում է ծա­ռա­յում, բայց, դե, դա ի՞նչ նշա­նա­կու­թյուն ու­նի, իր որ­դին ռազ­մա­ճա­կա­տից հե­ռու է, մյուս­նե­րի որ­դի­նե­րը հո էն­տեղ են£ Նա սիրտ չա­րեց նա­յել նաև Շա­հու­մին, որի որ­դի­նե­րը՝ Սա­հակն ու Գրիշ­ան, սահ­մա­նա­յին զո­րա­մա­սում են ծա­ռա­յում հի­մա, ամե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ, կռ­վի առա­ջին գծում են, կրակ­նե­րի տակ£ Մնա­ցա­կա­նը բարձ­րաց­րեց աչ­քերն ու վա­խե­ցավ՝ տես­նե­լով Շա­հու­մի՝ հո­ղի գույն ստա­ցած դեմքն ու անար­յուն շուր­թե­րը, որ շարժ­վում էին, սա­կայն որևէ բան ար­տա­բե­րել ան­կա­րող էին£ Մար­գա­րի­տը քիչ դե­նը, գետ­նին չո­քած լա­լիս էր՝ ձեռ­քե­րով ծած­կած դեմ­քը£

— Աղ­ջի, հա­վա­քեք ձեզ, ամոթ է, ճշ­մար­տու­թյու­նը դեռ ոչ ոք չգի­տի, ինչ իմա­նաս, կա­րող է նույ­նիսկ պրո­վո­կա­ցի­ա է, — քիչ անց մի կերպ ար­տա­բե­րեց Մնա­ցա­կա­նը՝ ինքն էլ չհա­վա­տա­լով իր խոս­քե­րին£- Ես դրանց, էդ գեր­մա­նա­ցի­նե­րին տասն­վեց թվա­կա­նից եմ ճա­նա­չում® Մի բան ասեմ ձեզ®- սա­կայն բրի­գա­դա­վա­րի խոս­քը մնաց օդում կախ­ված, կա­նան­ցից մի քա­նի հո­գի, ու­ղիղ կտ­րե­լով կար­տո­ֆի­լի դաշ­տը, վա­զե­վազ իջ­նում էին դե­պի գյուղ£

Ամե­նից վեր­ջում, ան­դա­դար հո­սող աղի ար­ցունք­նե­րը լի­զե­լով ու հա­զիվ շար­ժե­լով թու­լա­ցած ոտ­քե­րը, գնում էր Շա­հու­մը£ Մնա­ցա­կա­նը եր­կար նա­յեց հե­ռա­ցող կա­նանց ետևից, հե­տո մտա­խոհ թափ տվեց ձեռ­քը և, կա­լում մնա­ցած կա­նանց հա­վա­քե­լով, գնա­ցին հա­ցա­հա­տիկն էրա­նե­լու£ Օդի նվա­զա­գույն շար­ժում ան­գամ չէր զգաց­վում£ Մնա­ցա­կա­նը բաց արեց մա­րագ­նե­րի դար­պաս­նե­րը, մի­ջան­ցիկ քա­մի փչեց, և այդ քա­մու տակ էլ սկ­սե­ցին էրա­նել£

— Շուտ արեք, ձեզ մա­տաղ, — շա­րու­նակ կրկ­նում էր Մնա­ցա­կա­նը՝ ձեռ­քը ճա­կա­տին հո­վա­նի արած ստեպ-ս­տեպ նա­յե­լով գյու­ղի կող­մը£- Շուտ արեք վեր­ջաց­նենք, գնանք տես­նենք ինչ է գա­լիս գլուխ­ներս, ես դրանց տի­րու­մե­րը®

…Լու­սի­նեն հա­վա­քեց սե­ղա­նը ու մեծ մայրս այդ­պես էլ ոչինչ չկե­րավ, չխ­մեց£ Ձեռ­քե­րը տե­ղաշ­ո­րին, գլու­խը հա­կած կրծ­քին, լուռ, ան­շարժ նս­տած էր նա՝ ասես իրոք ան­հա­ղորդ դր­սի բո­լոր ձայ­նե­րին£

Տան ետևում, ճա­նա­պար­հին, մար­դա­տար մե­քե­նա­յի հռնդ­յուն լս­վեց£ Ես շրջ­վե­ցի ետ՝ նե­րըմբռ­նո­ղա­բար զգա­լով, որ մայրս է եկել£ Զար­մա­նա­լի ու նաև ան­նե­րե­լի է՝ ոչ մի զգաց­մունք չու­նեմ նրա հան­դեպ՝ ո°չ սեր, ո°չ ատե­լու­թյուն£ Ին­չո՞ւ է այդ­պես՝ հաս­կա­նալ, առա­վե­լին՝ բա­ցատ­րել, չեմ կա­րո­ղա­նում£ Գու­ցե ման­կութ օրե­րի ինչ­-որ վի­րա­վո­րանք պահ մտած ապ­րում է իմ մեջ£ Բայց չէ՞ որ նրան մե­ղադ­րե­լու հիմք նույն­պես չու­նեմ£ Մի ան­գամ Շա­հում մեծ մորս ասա­ցի. «Ես նրան որ­պես հա­րա­զատ ըն­դու­նել չեմ կա­րո­ղա­նում, չգի­տեմ ին­չու, բայց դա այդ­պես է£ Նա ինձ հա­մար միշտ էլ օտար է եղել£ Եվ եթե մե­կը կա, որ ինձ հա­րա­զատ է՝ դու ես»£ Նրա հա­մար, իհար­կե, հա­ճե­լի էր իմ խոս­տո­վա­նու­թյու­նը, բայց ցույց չտ­վեց, ասաց. «Այան քե մա­տաղ, գու­ցե նա մե­ղա­վոր չի, կյան­քում միշտ չի, որ մարդ կա­րող է անել էն, ինչ սիրտն է ու­զում, պա­տա­հում է, որ ամեն ինչ հա­կա­ռակ մար­դու ու­զա­ծի է դա­սա­վոր­վում»£ «Բայց չէ՞ որ նա մեզ լքեց, — առար­կե­ցի ես, — և° ինձ, և° քեզ»£ Մեծ մայրս տա­րու­բե­րեց գլու­խը, դա­ռը քմ­ծի­ծաղ տվեց, ասաց. «Վայ էն մար­դուն, որի կնի­կը նախ­շուն կլի­նի»£ Նրա ասածն ինձ ան­հաս­կա­նա­լի էր, թե­պետ վե­ցե­րորդ դա­սա­րա­նի աշ­ա­կերտ էի ար­դեն£ Այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ ասա­ցի. «Հե­տո՞ ինչ»£ Մեծ մայս ժպ­տաց£ Բայց անու­րախ ժպիտ էր դա£ «Էն, որ նախ­շուն կնի­կը կար­միր խն­ձոր է, քա­րով տվող շատ կլի­նի, — ուշ­ա­ցու­մով ար­ձա­գան­քեց նա£- Մերդ գի­տե՞ս ինչ­պի­սին էր, երբ հորդ հետ եկան գե­րու­թյու­նից£ Նա առա­ջին ռուսն էր մեր գյու­ղում, բո­լո­րը ապ­շած նա­յում էին£ Բո­յը բարձր, մա­զե­րը շեկ, ծի­ծա­ղը բե­րա­նին£ Որ խո­սում էր, ոնց որ թե երգ էր ասում՝ էն­քան դու­րա­լի էր ձե­նը, չնա­յած լե­զուն չէ­ինք հաս­կա­նում£ Բայց դե շու­տով ինքն ար­դեն մեզ­նից ավե­լի լավ էր խո­սում հա­յե­րեն£ Հա, շատ էր սի­րուն, սաղ գյու­ղի բե­րա­նը մնա­ցել էր բաց®- Նա մի պահ մտա­ծեց և ասաց.- Իսկ հե­տո էն­պես ստաց­վեց, որ կապ­վեց քա­ղա­քից եկած էդ երկ­րա­բա­նի հետ»£ «Իսկ դու ասում ես, թե գու­ցե մե­ղա­վոր չի», — դարձ­յալ առար­կե­ցի ես£ «Մե­ղա­վոր է, թե մե­ղա­վոր չի, հի­մի ար­դեն ան­ցած է, — տխուր ասաց նա, — բայց էն ժա­մա­նակ շատ ծանր ազ­դեց ինձ վրա£ Գյու­ղի հի­վան­դա­նո­ցում բուժ­քույր էր, էդ երկ­րա­բանն ան­տա­ռում ծա­ռի տակ էր ըն­կել, թե ինչ՝ ոտ­քը վնաս­ված բե­րել էին հի­վան­դա­նոց£ Էն­տեղ էլ կապ­վե­ցին£ Լսե­ցի ու ոնց որ եռա­ցած ջուր թա­փեն գլ­խիս£ Ու­ղիղ գնա­ցի աշ­խա­տան­քի տե­ղը£ „Տկ­լո­րը բարձ­րա­ցավ սա­րը, սա­րի անու­նը խայ­տա­ռակ արեց, ասա­ցի£ Գնա որ­տեղ ու­զում ես, ես հար­յուր տա­րի նա­մուս չեմ պա­հել, որ դու եր­կու օրում ցե­խո­տես“£ Էդ­պես եղավ, էդ երկ­րա­բա­նի հետ գնա­ցին քա­ղաք£ Որոշ ժա­մա­նակ անց քեզ բե­րեց, թո­ղեց ինձ մոտ»£

Իրոք, ին­չո՞ւ է այս­պես, ին­չո՞ւ ան­կողմ­նա­կալ չեմ կա­րող վե­րա­բեր­վել մորս£ Ո՞րն է նրա մեղ­քը£ Իսկ գու­ցե կան­խա­կալ սառ­նու­թյու­նը պայ­մա­նա­վոր­ված է այն բա­նով, որ մեծ մորս գո­նե մի ան­գամ չտա­րավ իր մոտ, չպա­հեց£ Բայց այս ին­չի՞ մա­սին եմ մտա­ծում£ Մի՞­թե նա քա­ղա­քում մնա­ցող է£ Վեր­ջին ան­գամ ինչ­քան հոր­դո­րե­ցի, ինչ­քան խնդ­րե­ցի՝ մինչև կա­րո­ղա­ցա մի քա­նի շաբ­թով տա­նել Բա­քու՝ ինձ մոտ£ Տա­րա թե չէ, մի եր­կու օր չան­ցած սկ­սեց. «Ինձ տար գյուղ, այան անու­նիդ մա­տաղ, սիրտս դի­մա­նում չի»£ Առա­վոտ­վա­նից իրի­կուն նույ­նը. «Թե ու­զում ես եր­կու օր շատ ապ­րեմ, ինձ տար իմ տուն, քեզ­նից էլ եմ գոհ, երե­խա­նե­րիցդ էլ, կն­կա­նիցդ էլ եմ շատ գոհ, բայց մնալ չեմ կա­րա, տար, թե չէ մեռ­նե­լու եմ, գլ­խիդ հոգս դառ­նամ»£ «Կմեռ­նես, քա­ղա­քում կթա­ղենք», — գր­կե­լով ու­սե­րը, կա­տա­կով ասա­ցի ես£ «Չէ, չէ, չէ, տար, այան մա­տաղ, թե ինձ հար­գում ես, տար», — ասաց նա և մեղ­մա­ձայն մրմն­ջաց.

Որ մեռնեմ, տարեք Արչաձոր թաղեք,

Թող մոտս լինեն իմ լեռ ու սարս,

Էհ, ի¯նչ արած, թե տար չունի քարս

Էնտեղ են թաղված ախպերս, մարըս®

Նրա սիրտն, այո, նրան քաշ­ում էր գյուղ, այն­տեղ ամեն մի քար, ամեն մի ծառ հիշ­եց­նում էր որ­դի­նե­րին£ Նա ու­զում էր այն­տեղ լի­նել, մի­այն այն­տեղ, հուշ­ե­րի հա­րա­զատ աշ­խար­հում®

…Վեր­ջին ան­գամ® Վեր­ջին ան­գամ որ­դի­նե­րին՝ Վա­ղար­շա­կին ու Արա­մին, ռազ­մա­ճա­կատ ճա­նա­պար­հե­լուց հե­տո գնա­ցին կա­լեր, կալ­սե­ցին մինչև ուշ, Հով­հան­նեսն էլ իր հետ էր, Հով­հան­նե­սը եզ­ներն ար­ձա­կեց կամ­նե­րից, Մնա­ցա­կա­նը եզ­նե­րը քշեց հանդ, իսկ ին­քը կա­նանց հետ քայ­լեց դե­պի տուն՝ շա­րու­նակ նա­յե­լով դե­պի ետ, դե­պի Խա­չե­նա­գետն ի վար իջ­նող ճա­նա­պար­հը, որը հեռ­վից, աստ­ղա­լույ­սի տակ, սպի­տա­կին էր տա­լիս և ասես գետ լի­ներ, ուր հո­սում էր Խա­չե­նին զու­գա­հեռ և ոլոր-­մո­լոր գնում, կոր­չում էր մթին ձո­րե­րում£

Այդ ճա­նա­պար­հով գնա­ցին իր որ­դի­նե­րը, և որ­տե՞ղ են տես­նես հի­մա նրանք. մեկ­նե՞լ են ար­դեն, թե դեռևս այն­տեղ, շրջ­կենտ­րո­նում են£

Կա­նայք այդ օրը շատ էին աղի ար­ցունք հե­ղել, հիշ­ե­լով կռիվ մեկ­նած իրենց հա­րա­զատ­նե­րին, շատ էին խո­սել, հու­սադ­րել, սիրտ տվել իրար, այժմ լուռ քայ­լում էին, և նա գի­տեր՝ նրան­ցից յու­րա­քանչ­յու­րին հի­մա նույն միտքն էր մտա­տան­ջում՝ շուտ կվեր­ջա­նա՞, արդ­յոք, պա­տե­րազ­մը£ Նա նույն­պես քայ­լում էր լուռ, գլ­խա­հակ, ինչ­պես ծանր բե­ռան տակ՝ քիչ առաջ թեք­ված, և հա­կընդ­դեմ, տագ­նա­պա­հույզ մտ­քե­րը հան­գիստ չէ­ին տա­լիս նրան£ «Որ­տե՞ղ են, տես­նես, Գրիշ­ան, Սա­հա­կը, — շվար մտա­ծում էր նա, — էս հանդ ու սա­րե­րին, ազա­տու­թյան սո­վոր խեղճ երե­խեքս ի՞նչ են անում հի­մի էն­տեղ՝ կրա­կի ու մահ­վան բե­րա­նում£- Աչ­քե­րը լց­վե­ցին, ճա­նա­պար­հը մշուշ­ի մեջ երե­րաց£- Իսկ Արամս ու Վա­ղար­շակս, — մտո­վի շա­րու­նա­կեց, — նրան­ցից ի¯նչ կռ­վող, երեկ­վա ան­մեղ, էս աշ­խար­հի շառ ու խե­րին ան­տեղ­յակ մի­ա­միտ երե­խեք են, նրանք ի՞նչ գի­տեն, թե ինչ ասել է կռիվ ու մահ»£

Շա­հու­մը նա­յեց առջևից քայ­լող որ­դուն, և այն մտ­քից, որ նրան նույն­պես կա­րող են տա­նել ճա­կատ, սարս­ռաց£ «Հով­հան­նե­սին դեռ չեն տա­նի», — ինքն իրեն սիրտ տվեց, իսկ մինչ էդ՝ մյուս­ներն էլ կգան£ Արամն ասաց, լեզ­վիդ մա­տաղ, բա­լաս, ասաց, որ կա­րող է պա­տա­հի դեռ ճա­կատ չհա­սած՝ պա­տե­րազ­մը վեր­ջա­նա, և իրենք ետ գան տուն£ Չէ, Հով­հան­նե­սին չեն տա­նի£ Ժա­մա­նակն ի՞նչ շուտ է անց­նում£ Էն ե՞րբ էր, գա­րու­նը նոր-­նոր բաց­վել էր, տան պա­տի տակ, տաք արևի մեջ նս­տած, զն­գուն ձե­նով ոտա­նա­վոր էր սո­վո­րում.

Արագիլ, բարով եկար,

Հայ, արագիլ, բարով եկար£

Դու մեզ գարնան նշան բերիր,

Մեր սրտերը ուրախ արիր®

Հա, էդ մե­կը որ ճիշտ էր, ու­րախ սր­տով, եր­ջա­նիկ ապ­րում էին՝ իրենք էլ չի­մա­նա­լով, որ եր­ջան­կու­թյունն էլ հենց էն է, որ սո­ված լի­նես, թե կուշտ՝ մի­այն թե երե­խեքդ ող­ջա­ռողջ մոտդ լի­նեն£

Հով­հան­նե­սին հետևելով՝ անն­կա­տե­լի ան­գիր էր արել այդ ոտա­նա­վո­րը, մտ­քում շա­րու­նակ ար­տա­սա­նում էր՝ ինքն իրեն ժպ­տա­լով£ Ակա­մա մտա­բե­րեց գար­նա­նա­յին այդ անուշ օրը. Էմ­ման՝ աշ­խույժ, ուղ­ղա­կի կրա­կի կտոր, իրենց բա­կում, ծա­ռի ետևում կանգ­նած, հա­յե­լու կտո­րով արևի շող­քը գցում էր Հով­հան­նե­սի աչ­քե­րին, ծի­ծա­ղում£ Այն ժա­մա­նակ ժպ­տաց՝ եր­կար դի­տե­լով նրանց ան­հոգ խաղն ու ներ­քուստ ու­րա­խա­նա­լով, որ ըն­կե­րու­հու՝ Մար­գա­րի­տի աղ­ջի­կը, դուր է գա­լիս իր որ­դուն£ «Բա­րով իրար ար­ժա­նա­նան ու բախ­տա­վոր լի­նեն», — շշն­ջաց նա այն ժա­մա­նակ£

Հիշ­ե­լով այդ օրը, Շա­հու­մը հա­ռա­չեց, օրո­րեց գլու­խը£ Իրոք, էդ ե՞րբ էր, ասես տաս տա­րի առաջ էր, այ­նինչ շատ-­շատ՝ երեք-­չորս տա­րի է ան­ցել£ Չէ, ժա­մա­նա­կը կար­ծես չի գնում, փախ­չում է£ Ձենն էլ է փոխ­վել՝ մտա­ծեց նա կրտ­սեր որ­դու մա­սին. տես­նողն էլ կկար­ծի տղա­մարդ է, բայց ի՞նչ տղա­մարդ, երեկ չէ էն մյուս օր­վա երե­խան է, պար­զա­պես հեր չու­նի, իսկ առանց հեր երե­խե­քը շուտ են հա­սու­նա­նում£

Առջևում, ծա­ռե­րի արան­քից, երևաց գյու­ղը՝ անհ­յու­րըն­կալ ու լք­ված£ Ճա­նա­պար­հի եր­կու կող­մին, ճա­նա­պար­հի ամ­բողջ եր­կա­րու­թյամբ, առանց հոգ­նե­լու, մի­ա­լար ճռճ­ռում էին ծղ­րիդ­նե­րը, խո­տե­րի կամ թփե­րի մեջ կա­նա­չա­վուն լույ­սով փայլկ­տում էին կայ­ծո­ռիկ­նե­րը՝ թար­թե­լով իրենց կա­խար­դա­կան լապ­տե­րիկ­նե­րը£

Շա­հու­մը կր­կին շրջ­վեց, մի պահ նա­յեց ետ, ուր ամեն ինչ սուզ­վել, կո­րել էր խա­վա­րի մեջ, բա­ցի հե­ռա­վոր Կա­չա­ղա­կա­բեր­դից, որ իր ան­հաս­կա­նա­լի բար­ձուն­քից հս­կում էր գիշ­ե­րա­յին տագ­նա­պա­լից ան­դոր­րը£

Հով­հան­նե­սին, չէ, չեն տա­նի՝ մրմն­ջում էր Շա­հու­մը® Նա չգի­տեր, որ շու­տով, շատ շու­տով այս մե­կին էլ կտա­նեն, և ին­քը կմ­նա մե­նակ, մեն-­մե­նակ դա­տարկ տան մեջ՝ կա­րոտ աչքն իր հինգ որ­դի­նե­րի ճա­նա­պար­հին®

…Այ­գուց դուրս նետ­վե­լով ու ճա­նա­պար­հին, կռա­տուկ­նե­րի տակ կուչ եկած նն­ջան հա­վե­րին թռց­նե­լով, վա­զե­վազ եկան Գո­հարն ու Լի­լի­թը, և, ուշ­ադ­րու­թյուն չդարձ­նե­լով ինձ վրա, գնա­ցին դե­պի տան ետևը, որ­տե­ղից գա­լիս էր ար­դեն մորս ձայ­նը£ Ես նույն­պես քայ­լե­ցի ճա­նա­պար­հի կող­մը£ Այն­տեղ, ճա­նա­պար­հի եզ­րին, մե­քե­նա­յի մոտ զրու­ցում էին Մխի­թարն ու իմ երկ­րա­բան հե­րա­ցուն£ Առանց երե­խա­նե­րի էին եկել£ Մայրս գա­լիս էր աղ­ջիկ­նե­րիս թևան­ցուկ, նրանք, իրար ընդ­հա­տե­լով, ինչ­-որ բան էին պատ­մում նրան և մայրս, գլ­խով անե­լով, ժպ­տում էր£ Մի քայլ ետ՝ նրանց ետևից գա­լիս էր Մխի­թա­րի կի­նը՝ Սա­թե­նի­կը£ Սա­թի­կը փոս­տում հե­ռա­խո­սա­վա­րու­հի է, նրանց, հա­վա­նա­բար, նա է հայտ­նել մեծ մորս մա­սին£

— Մի տես ինչ գե­ղեց­կու­հի­ներ են, — ասում է մայրս՝ գո­րո­վան­քով մե­կընդ­մեջ նա­յե­լով Գո­հա­րին ու Լի­լի­թին£- Զգույշ կաց քա­ղա­քում չփախց­նեն£- Ինչ­պե՞ս ես, որ­դիս£

— Ո­չինչ, — պա­տաս­խա­նում եմ£- Դու ինչ­պե՞ս ես£

— Ինչ­պես տես­նում ես£- Ժպի­տը, ինչ­պես հո­վի ալի­քից ծն­ված ծփան­քը՝ ծո­վում, տա­րած­վում է դեմ­քին£- Գի­տես, վեր­ջերս մի գիրք եմ կար­դա­ցել, այն­տեղ հան­դի­պե­ցի այս­պի­սի մի մտ­քի. ոչ ոք չի զգում, թե ինչ­պես է անց­նում ջա­հե­լու­թյու­նը, սա­կայն ամեն ոք զգում է, երբ ար­դեն այն ան­ցել է£ Բայց տա­րի­քի, ինչ­պես նաև երաժշ­տու­թյան մա­սին, ասում են, չպետք է բարձր խո­սել, ճի՞շտ է դա£

— Երևի, — անո­րոշ թոթ­վում եմ ու­սերս£

— Լ­սել եմ, ասում են՝ հա­սել ես մինչև Հնդ­կաս­տան, հա­ջող­վե՞ց մի բան իմա­նալ Սամ­վե­լի մա­սին£

— Ոչ, — կարճ պա­տաս­խա­նե­ցի ես£

Մայրս թեթևակի օրո­րեց գլու­խը, ասաց.

— Մարդ­կու­թյան ողջ իմաս­տու­թյու­նը պար­փակ­ված է եր­կու բա­ռի մեջ ՝սպա­սել և հու­սալ:

Լու­սի­նեն կարճ շր­ջազ­գես­տով, թեթևաքայլ գա­լիս է մեր կող­մը, և մորս ժպի­տը հի­մա նրան է ուղղ­ված£ Ես քայ­լում եմ տղա­մարդ­կանց ըն­դա­ռաջ£

Մխի­թա­րը հե­րա­ցու­իս կող­քից քայ­լե­լով, ոգևոր­ված ինչ­-որ բան էր պատ­մում նրան, նա էլ ան­տար­բեր գլ­խով էր անում՝ մեկ նա­յե­լով դի­մա­ցի լեռ­նե­րին, մեկ շրջ­վե­լով ետ, եր­կար դի­տե­լով սա­րերն ի վար գլոր­վող ճա­նա­պար­հը£

Հաս­նե­լով նրանց, լուռ սեղ­մե­ցի հե­րա­ցու­իս ձեռ­քը, սպա­սե­լով Մխի­թա­րի պատ­մու­թյան ավար­տին£

— Ձուկն ինչ է, ձուկն իր ձուկ տե­ղով լո­ղում է մի մատ­նա­չափ խո­րու­թյուն ու­նե­ցող գե­տում, փո­րը հա­տա­կին քսե­լով, կող­քե­րը քա­րե­րին տա­լով լո­ղում է ու չկա մի ուժ, որ կա­րո­ղա­նա ետ շր­ջել նրան դե­պի ծով£ Որով­հետև ձկն­կի­թից նա այն­տեղ է ծն­վել և պետք է, որ այն­տեղ էլ լույս աշ­խարհ գա նրա սե­րուն­դը£ Քո մա­սին եմ, է, պատ­մում, — շրջ­վե­լով իմ կող­մը, անս­պա­սե­լի ասաց Մխի­թա­րը կարմ­րե­լով£- Տե­սա, թե ինչ­պես էիր առա­վո­տը գնում դե­պի սա­րե­րը ու մտա­ծե­ցի՝ ուր էլ լի­նի, որ­տեղ էլ որ ապ­րի, էս հանդ ու ձո­րե­րը նա իր սր­տից հա­նո­ղը չի£

— Երկ­րա­բա­նա­կան մեր ար­շա­վախմ­բի հետ այս սա­րե­րում շատ եմ ման եկել, և դա ոնց որ երեկ եղած լի­ներ, — նա­յե­լով սլաց­քի մեջ քա­րա­ցած հե­ռա­վոր լեռ­նե­րի կող­մը, ասաց հե­րա­ցուս£ Նա լռեց, լռեց, ասաց.- Էհ, իչ­քան մե­ծա­նում ենք, էն­քան ժա­մա­նակն ավե­լի արագ է թռ­չում, ու մենք ավե­լի հա­ճա­խա­կի ենք մտա­ծում ան­ցած օրե­րի, ջա­հե­լու­թյան մա­սին£

Մխի­թա­րը օրո­րեց գլու­խը, քմ­ծի­ծա­ղով ասաց.

— Ո­ղոր­մա­ծիկ հերս ասում էր, որ ծե­րու­թյան ող­բեր­գու­թյու­նը մե­նակ էն չի, որ մարդ ծե­րա­նում է, այլև էն, որ հո­գով մնում է ջա­հել, նա ասում էր նաև, որ երբ մարդ հա­սակն առ­նում է, աչ­քե­րը ճա­կա­տից տե­ղա­փոխ­վում են ծոծ­րա­կի վրա, և նա սկ­սում է ետ նա­յել ու ոչինչ չտես­նել, այ­սինքս՝ ու­զում է ասել, որ գա­լիս է ժա­մա­նակ, երբ մարդ դա­դա­րում է հույ­սե­րով ապ­րե­լուց և ապ­րում է մի­այն հուշ­ե­րով£

— Հա, երևի էդ­պես է, — անո­րոշ ար­ձա­գան­քեց հե­րա­ցուս և, շրջ­վե­լով դե­պի Մխի­թա­րը, հարց­րեց.

— Մ­խի­թար, էլի բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն-­բան գրո՞ւմ ես, թե՞ թո­ղե­ցիր£

— Մեկ-­մեկ գրում եմ, շր­ջա­նա­յին թեր­թը տպում է£ Ոչ մի բառ չեն փո­խում, ոնց որ գրում եմ՝ էն­պես էլ տպում են£ Բայց դե փող քիչ են տա­լիս£

— Այ մարդ, հար­յուր տար­վա պա­հես­տա­պետ ես, կոլտն­տե­սու­թյան ամ­բողջ ու­նեց­ված­քը ձեռ­քիդ, փողն ին­չի՞դ է պետք£

— Կար­ծում ես մի շատ ու­րա՞խ եմ, որ պա­հես­տա­պետ եմ, — Մխի­թա­րը շուր­թե­րը ծռմ­ռեց£- Ես գործ անող մարդ եմ, գոր­ծից չեմ վա­խե­նում: Ամենևին: Գործ անո­ղի հա­մար ամե­նա­ծանր բա­նը ան­գործ մնալն է£ Ոտքս վի­րա­վոր չլի­ներ, վա­ղուց թո­ղել էի պա­հես­տը£ Ի՞նչ եմ ստա­նում, կգ­նա­յի ֆեր­մա, էն­տեղ շատ են ստա­նում£

Հե­րա­ցուս աչ­քով արեց ինձ, ասաց.

— Մ­խի­թար, էդ ճի՞շտ է, որ ասում են, իբր թե, մար­դիկ են եղել, որ կռ­վի թունդ ժա­մա­նակ թա­քուն կրա­կել են իրենց ձեռ­քին կամ ոտ­քին£

Մխի­թարը, իբր, եր­կար մտա­ծում էր£

— Թշ­նա­մու խոսք է, — ի վեր­ջո ասաց նա£- Չի կա­րող պա­տա­հի£ Ախր, ո՞վ կհա­վա­տա£ Մեկն էլ դու, կհա­վա­տա՞ս£

— Ե՞ս® Ին­չո՞ւ չեմ հա­վա­տա, — խնդմն­դաց հե­րա­ցուս, և, Մխի­թա­րի հետ իր գործն ավար­տած հա­մա­րե­լով, դար­ձավ ինձ.- պա­ռա­վը ո՞նց է, ո՞ղջ է, թե ար­դեն գոր­ծուղ­ման է մեկ­նել£- Դարձ­յալ ծի­ծա­ղեց՝ այս ան­գամ իր ան­համ սրա­խո­սու­թյան վրա, իսկ հե­տո լր­ջա­նա­լով ասաց.- Ի¯նչ աստ­վա­ծա­յին կնիկ էր® Նա մեռ­նե­լուց չպի­տի վա­խե­նա, դժոխքն էս կյան­քում տե­սել է ար­դեն£

— Ի­մաս­տու­նի հետ քար քաշ­իր, հի­մա­րի հետ փլավ մի կեր, — հե­րա­ցու­իս հե­ռա­նա­լուց հե­տո դժ­գոհ փնթփն­թաց Մխի­թա­րը£- Հի­մար մար­դը լավ կա­նի, որ չխո­սա, բայց, դե, եթե էդ­քանն ընբռ­նի, էլ ին­չի պի­տի խո­սա: Խե­լոք մար­դը եր­կու բան գի­տի՝ շատ մտա­ծել, քիչ խո­սել£ Մարդ պի­տի ինքն իրեն հար­գի, որ ու­րիշ­ներն էլ հար­գեն£ Էդ­պես է, մարդ որ հի­մար ծն­վեց, հի­մար էլ կմ­նա, մե­կը չի էլ հաս­կա­նում, թե վարդն ին­չու է բու­րում, մյու­սը խոտ ու ծաղ­կից դեղ է սար­քում, բու­ժում մարդ­կանց£ Աչ­քե­րը բռ­նի հորս արա­ծը£ Դա որ ան­տա­ռում ըն­կել էր ծա­ռի տակ, ոտ­քը փշ­րել, ո՞վ է բե­րել հի­վան­դա­նոց£ Հերս է բե­րել սայ­լով£ Բա¯® Մարդ կա, մի կո­պե­կի լա­վու­թյուն անես, մինչև կյան­քի վեր­ջը կհիշ­ի, մյու­սին կյանքդ էլ տաս՝ չի գնա­հա­տի£ Աշ­խարհն էդ­պես է ստեղծ­ված, ոչինչ չես փո­խի® Խելք բա­ժա­նե­լիս բա­ցա­կա է եղել£ Հի­մար-հի­մար խո­սում է: Մեկն ասի՝ տե­սե՞լ ես կրա­կե­լիս® Բայց մի բա­նում ճիշտ էր, — ամե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ՝ խո­սակ­ցու­թյան թե­ման փո­խե­լու նպա­տա­կով, ավե­լաց­րեց.- Ձեր Շա­հում աքան էս կյան­քում իր բա­ժին դժոխքն իրոք տե­սել է ար­դեն, էն աշ­խար­հում վա­խե­նա­լու բան չու­նի£ Բա ոնց, տե­սել է£ Գյու­ղում Հայ­րե­նա­կան Մեծ պա­տե­րազ­մում զոհ­ված­նե­րի հիշ­ա­տա­կին նվիր­ված աղբ­յուր-­հուշ­ար­ձան էր կանգ­նեց­վել, շր­ջա­նա­յին «Բա­րե­կա­մու­թյուն» թեր­թում գրել եմ էդ մա­սին, էն որ վերևում, դպ­րո­ցի մոտ կանգ­նած է, էդ հուշ­ար­ձա­նը£ Ու­րեմս, հուշ­ար­ձա­նը բաց­վեց շատ շու­քով, Շա­հում աքան, որ մարդ­կանց մեջ մինչև էդ լուռ, շուր­թե­րը սեղ­մած գու­նատ­ված կանգ­նած էր, հան­կարծ չո­քե­չոք, ինչ­պես առաջ­նե­րը գնում էին սր­բի դու­ռը, էդ­պես չո­քե­չոք մո­տե­ցավ հուշ­ար­ձա­նին, գլու­խը դրեց պատ­վան­դա­նին ու դա­ռը լաց եղավ£ Իսկ հուշ­ար­ձա­նին, տե­սել ես, պա­տե­րազ­մում զոհ­ված նրա չորս որ­դի­նե­րի անուն­ներն էին՝ Աբ­րա­համ­յան Սա­հակ, Աբ­րա­համ­յան Արամ, Աբ­րա­համ­յան Վա­ղար­շակ, Աբ­րա­համ­յան Հով­հան­նես® Հով­հան­նե­սի մա­սին հրա­մա­նա­տա­րու­թյու­նից պաշ­տո­նա­կան նա­մակ կար, շր­ջա­նա­յին զին­կո­մը կար­դաց նա­մա­կը, ուր գր­ված էր, որ մար­տա­կան առա­ջադ­րանք­նե­րի կա­տար­ման ժա­մա­նակ 1945-ի մա­յի­սի 7-ին հե­րո­սա­բար զոհ­վեց գվար­դի­ա­յի ավագ լեյ­տե­նանտ, տան­կի հրա­մա­նա­տար Հով­հան­նես Աղա­բե­կի Աբ­րա­համ­յա­նը£ Գր­ված էր նաև, որ նրան տր­ված Կար­միր դրոշ­ի շքան­շա­նը, Կար­միր աստ­ղի շքան­շա­նը և մի շարք մե­դալ­ներ հետ­մա­հու ու­ղարկ­վել է Մար­տա­կեր­տի զին­կո­մի­սա­րի­ատ: Վեր­ջում հրա­մա­նա­տա­րու­թյու­նը հայտ­նում էր, որ ծնող­նե­րը պետք է հպար­տա­նան այդ­պի­սի խի­զախ որ­դի դաս­տի­ա­րա­կե­լու հա­մար£ Բա, էդ­պես էր® Շա­հում աքան ամեն օր, պատ­կե­րաց­նո՞ւմ ես, ամեն օր լու­սը-­լու­սին գա­լիս էր հուշ­ար­ձա­նի մոտ, ավ­լում, սր­բում էր շուր­ջը, թաց շո­րով մաք­րում հուշ­ար­ձա­նի փոշ­ին£ «Իմ տունն էս­տեղ է, ասում էր, իմ երե­խեքն էս­տեղ են»£ Հե­տո քա­րի մոտ նս­տած գուլ­պա էր գոր­ծում, ինչ­պես որ անում էր Հայ­րե­նա­կան Մեծ պա­տե­րազ­մի օրե­րին և ծա­րավ ան­ցորդ­նե­րին ջուր էր տա­լիս իր հին մեծ փար­չով, որով խմում էին որ­դի­նե­րը® Հե­տո Սամ­վե­լի­կին բե­րե­ցին, մի մատ երե­խա էր, դպ­րոց էլ չէր գնում դեռ, վիշ­տը ոնց որ մի քիչ մեղ­մա­ցավ, կյան­քը կար­ծես թե նոր իմաստ ստա­ցավ, սկ­սեց թո­ռան հետ մի­ա­սին ապ­րել, ասես նո­րից ջա­հե­լա­ցել էր, բայց դե, աստ­ված էդ էլ երևի շատ հա­մա­րեց® Է¯հ, կյանք ասո­ղի հերն անի­ծեմ£ Գյու­ղում գի­տե՞ս ինչ են ասում£

— Ի՞նչ են ասում£

— Ես խոս­քը մար­դու ճա­կա­տին ասող եմ, դրա հա­մար շա­տե­րը չեն սի­րում ինձ: Ասում են, որ ու­զե­նա­յիր՝ կա­զա­տե­իր բա­նա­կից, չէ­իր թող­նի, որ տա­նե­ին Աֆ­ղանս­տան£ Մեծ-­մեծ մարդ­կանց հետ ես նս­տում-­վեր­կե­նում, նրանց մի խոս­քը բա­վա­կան էր, որ նրան Աֆ­ղանս­տան չու­ղար­կե­ին£

…Այն­տեղ, Սու­րա­թում, երբ Փեշ­ա­վա­րից հե­տո կար­ծես թե հա­ջող­վել էր գտ­նել Սամ­վե­լի հետ­քը, ես շա­րու­նակ այդ մա­սին էի մտա­ծում£ Գու­ցե հենց դա էր հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը՝ սե­փա­կան մեղ­սա­գի­տակ­ցու­թյան զգա­ցու­մը, որ իս­կույն հա­մա­ձայ­նե­ցի կա­տա­րել Շա­հում մեծ մորս խնդ­րան­քը՝ գնալ ու փնտ­րել Սամ­վե­լի­կին£ «Գետ­նից մինչև եր­կինք շնոր­հա­կալ կլի­նեմ, — ասաց նա, — գնա գտիր, սիրտս ասում է, որ գնաս՝ գտ­նե­լու ես»£ Չգի­տեմ ին­չու, ես նույն­պես հա­վա­տա­ցած էի, որ ողջ է նա, որով­հետև լու­րեր էին պտտ­վում, որ ինչ­-որ տեղ, աֆ­ղա­նա­կան Շին­դանդ գա­վա­ռի ղշ­լաղ­նե­րից մե­կում տես­նող է եղել, թե ինչ­պես են մո­ջա­հեդ­նե­րը նրան՝ ծանր վի­րա­վոր, գե­րի վերց­րել£ Այդ հա­վատն ինձ Աֆ­ղանս­տա­նի վրա­յով տա­րավ մինչև Փեշ­ա­վար՝ սո­վե­տա­կան հյու­պա­տո­սու­թյուն, ուր հյու­պա­տո­սու­թյան զին­վո­րա­կան կցոր­դը՝ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­գուս­տով, ան­չափ բա­րի ռուս մի մարդ, հաս­տա­տեց, որ, հա­մա­ձայն հե­տա­խու­զա­կան տե­ղե­կու­թյուն­նե­րի, այո, հնդ­կա­կան Սու­րաթ քա­ղա­քի մո­տեր­քում կա մի հայ՝ Հե­րա­թի հար­յուր­մե­կե­րորդ մո­տոհ­րաձ­գա­յին գն­դի մեր նախ­կին զին­վոր­նե­րից, բայց թե ինչ­պես է անու­նը, դժ­բախ­տա­բար, ասել չի կա­րող, նախ, որ ահա­գին ժա­մա­նակ է ան­ցել, գե­րի­նե­րի հար­ցե­րով իրենք չեն զբաղ­վում այլևս, երկ­րորդն էլ՝ աֆ­ղա­նա­կան պա­տե­րազ­մում կո­րած մեր զին­վոր­նե­րը վա­խից թաքց­նում են իրենց իս­կա­կան անուն­-ազ­գա­նուն­նե­րը, շա­տե­րը հա­վա­տա­փոխ են եղել, դժ­վար թե հա­ջող­վի որևէ մե­կին գտ­նել: Ես ու­զում էի հետ դառ­նալ այդ­տե­ղից, բայց այդ­քան որո­նե­լուց հե­տո որոշ­ե­ցի այդ տե­ղե­կու­թյու­նը ևս ստու­գել. գու­ցե իրո՞ք Սամ­վե­լիկն է այդ հա­յը£ Փեշ­ա­վա­րից մեծ դժ­վա­րու­թյամբ հա­սա մինչև Դե­լի, այդ­տե­ղից Սու­րաթ՝ գնաց­քով մի օր­վա ճա­նա­պարհ էր£ Ես գնաց­քի պա­տու­հա­նից նա­յում էի թե­յի ու ծխա­խո­տի ան­ծայ­րա­ծիր կա­նաչ տն­կա­դաշ­տե­րին, մե­կը մյու­սին հա­ջոր­դող Ջայ­պուր, Ահ­մե­դա­բադ, Ու­դայ­պուր, Աջ­մեր, Բհա­րուչ քա­ղաք­նե­րի մրջ­նա­նոց հիշ­եց­նող կեղ­տոտ կա­յա­րան­նե­րին՝ էժա­նա­գին ձի­թա­յու­ղի ան­դուր հո­տով, մու­րա­ցիկ տկ­լոր երե­խա­նե­րով, և շա­րու­նակ մտա­ծում էի Սամ­վե­լի­կի մա­սին£ Վեր­ջա­պես կհա­ջող­վի՞, արդ­յոք, գտ­նել նրան, թե իմ այս վեր­ջին չար­չա­րան­քը նույն­պես իզուր է£

Կեղ­տի, ծխի ու մրի մեջ կո­րած բազ­մա­մի­լի­ոն Սու­րա­թում ես տե­ղա­վոր­վե­ցի կա­յա­րա­նա­մերձ «Ալ-­Սա­ու­դի» հար­մա­րա­վետ հյու­րա­նո­ցում և սկ­սե­ցի որո­նում­նե­րը£ Հա­ջորդ օր­վա վեր­ջին քա­ղա­քա­յին թեր­թե­րից մե­կի խմ­բագ­րա­տանն ինձ ասա­ցին, որ այս­տե­ղից ոչ հե­ռու, Բոմ­բեյ տա­նող ճա­նա­պար­հից աջ, ծո­վափն­յա Ալևա փոք­րիկ մի ավա­նում Շեյխ Աբ­դուլ­լա անու­նով մի հայ է ապ­րում և որ մարդ կա՝ ոս­տի­կա­նու­թյան հետ կապ­ված, որը, վար­ձատ­րու­թյան դեպ­քում, իհար­կե, վա­ղը նրան կա­րող է բե­րել ինձ մոտ£

Մինչև լույս ես չկա­րո­ղա­ցա աչք փա­կել£ Մե­քե­նա­նե­րի ու եր­կա­նիվ ռիկ­շա­նե­րի ան­վերջ հոսքն ու նրանց զիլ ազ­դան­շան­նե­րը չէ­ին մի­այն իմ անք­նութjան պատ­ճա­ռը. ես դարձ­յալ մտա­ծում էի՝ մի՞­թե իս­կա­պես կգտ­նեմ Սամ­վե­լին և կտա­նեմ տուն՝ հու­րա­խու­թյուն մեր Մեծ մոր ու մեզ բո­լո­րիս£ Վեր­ջա­պես կող­քի պու­րա­կից եկող թռ­չուն­նե­րի դայ­լայ­լով՝ ճընկ-­ճընկ, ճընկ-­ճընկ, հե­տո ֆյութհ-ֆ­յութհ-ֆ­յութհ, բաց­վեց օրը, մի եր­կու ժամ ևս ան­ցավ, և, ահա, վեր­ջա­պես ծե­ծե­ցին դու­ռը£ Հուզ­մուն­քը մի­ան­գա­մից հա­մա­կեց ինձ, շն­չե­լը կար­ծես թե դա­ռավ անհ­նա­րին£ Ես բաց արե­ցի դու­ռը և մնա­ցի քա­րա­ցած. Սամ­վե­լիկն էր կանգ­նած իմ դեմ՝ չալ­մա­յով, ան­չափ նի­հար, արևախանձ գու­նատ դեմ­քով, եր­կար մի­րու­քով, ոտից-գ­լուխ սպի­տակ եր­կար շո­րով£ Ես շն­չա­հատ առաջ մղ­վե­ցի՝ նրան իմ գիրկն առ­նե­լու, բայց նա սա­ռը ան­ցավ իմ կող­քով և, կա­ղա­լով շր­ջան­ցե­լով սեն­յա­կի կենտ­րո­նում դր­ված սե­ղա­նը, նս­տեց բազ­մո­ցի ծայ­րին£

— Գի­տե՞ս ինչ­քան եմ ման եկել քեզ, — ասա­ցի ես, որոշ չա­փով ընկճ­ված ու շփոթ­ված նրա սա­ռը վե­րա­բեր­մուն­քից£- Որ­տեղ ասես, որ չեմ եղել: Թեր­մե­զով ան­ցել եմ Մա­զա­րի-­Շա­րիֆ, այն­տե­ղից Կան­դա­գար, Հե­րաթ, իսկ Փեշ­ա­վա­րից՝ ու­ղիղ Պա­կիս­տան, տե­ղե­կու­թյուն­ներ հա­վա­քե­լով քո հետ­քով հա­սել եմ Ֆեյ­սա­լա­բադ£ Շատ տե­ղե­րում եմ որո­նել քեզ, Սամ­վե­լիկ, շատ տե­ղե­րում, և ահա այս­տեղ եմ՝ Սու­րաթ քա­ղա­քում: Սո­վե­տա­կան դես­պա­նա­տա­նը՝ Դե­լի­ում, ինձ շատ օգ­նե­ցին քո հար­ցում, և ահա այս­տեղ եմ, — նո­րից կրկ­նե­ցի ես, — վեր­ջա­պես գտել եմ քեզ®

Նա վհատ ու սա­ռը նա­յում էր£ Սմ­քած շուր­թե­րի ոչ մի շար­ժում, ոչ մի ար­ձա­գանք£

— Վեր­ջա­պես գտա քեզ, — դարձ­յալ հուզ­ված կրկ­նե­ցի ես£- Ար­դեն հույս չու­նե­ի հա­մար­յա, թե կգտ­նեմ£ Այո, հույս չու­նե­ի, բայցև մի­ա­ժա­մա­նակ չէի կորց­նում հույսս£ Ճիշտ են ասում, որ մարդ, առանձ­նա­պես մե­ծա­հա­սակ մարդ, ամեն գիշ­եր պառ­կում է քնե­լու՝ առանց որևէ երաշ­խի­քի, թե հա­ջորդ օրն առա­վոտ­յան արթ­նա­նա­լու է, սա­կայն ամեն դեպ­քում նա նո­րից ու նո­րից լա­րում է զա­թու­ցի­չը£ Դա հենց հույսն է որ կա£ Այան այդ հույ­սով է ապ­րում, Սամ­վե­լիկ, նա կու­րա­խա­նա, գի­տես, աշ­խար­հի չափ կու­րա­խա­նա®

Նրա այ­տամ­կա­նը լար­վեց£ Նա տր­տում օրո­րեց գլու­խը, բայց ոչինչ չա­սաց£

— Նա հա­մոզ­ված է, որ դու ողջ­-ա­ռողջ ես, նրա սիր­տը վկա­յում է դա£ Նա շատ տանջ­ված, բայց իմաս­տուն կին է, Սամ­վե­լիկ, նա շա­րու­նակ քո անունն է տա­լիս£ Գիշ­եր-­ցե­րեկ քո անունն է տա­լիս® Հիշ­ո՞ւմ ես Ագ­նե­սա­յին, — ակա­մա ավե­լաց­րի ես, — նկա­րը ցույց էիր տա­լիս ինձ, հիշ­ո՞ւմ ես®

Նա բարձ­րա­ցավ տե­ղից, մո­տե­ցավ լու­սա­մու­տին£ Եր­կար նա­յում էր դուրս, մի տե­սակ կուչ եկած, փոք­րա­ցած, հե­տո շրջ­վեց, այ­լայլ­ված, բայց սառ­նու­թյամբ ասաց.

— Ուշ է, ուշ է ար­դեն® Ես ըն­տա­նի­քի տեր եմ, կին, երե­խա­ներ ու­նեմ, ուշ է® Ժա­մա­նա­կին պի­տի որո­նե­իր, ժա­մա­նա­կին, — նա ըն­դոստ մի շար­ժու­մով ու դարձ­յալ կա­ղա­լով մո­տե­ցավ դռա­նը, շուռ եկավ, ակն­դետ նա­յեց ինձ, և ես հաս­կա­ցա, ցա­վագ­նո­րեն հաս­կա­ցա, որ վեր­ջին ան­գամ եմ տես­նում նրան£- Մի որո­նեք ինձ, — կրկ­նեց նա նույն սառ­ցա­սառն տո­նով£- Իմ հա­վատն ու­րիշ է® Մի որո­նեք ինձ®

Նա դան­դաղ ելավ սեն­յա­կից, իր ետևից ծած­կե­լով դու­ռը£

Ես եր­կար, շատ եր­կար ժա­մա­նակ նս­տած էի՝ ան­կա­րող ըն­կա­լե­լու այն ամե­նը, ինչ տե­ղի ու­նե­ցավ հի­մա՝ այս հե­ռա­վոր, օտար աշ­խար­հում®

— Իմ ասա­ծից մի նե­ղա­ցիր, — կր­կին խո­սեց Մխի­թա­րը£- Խոսք էր, ասա­ցի՝ մո­ռա­ցիր£ Ինչ վե­րա­բեր­վում է Շա­հում աքա­յին, ինչ ասեմ, մոտ հարևան­ներ ենք, միշտ աչք­ներս վրան է եղել, լավ ենք նա­յել, թե վատ՝ էդ է, աստ­ված թող տես­նի, և ամեն­քին իր սր­տի ու­զա­ծով տա® Քեզ­նից էլ դժ­գոհ չէր, իր բախտն էր, ի՞նչ անենք, դու քնած՝ բախտն ար­թուն, ու՞ր կա­րող ես փախ­չել՝ ոչ մի տեղ® Ին­քը քա­ղա­քում չէր կա­րո­ղա­նում, քո գործն էլ գյու­ղում չկար, էդ­պես էր®- Նա նա­յեց ճա­նա­պար­հի կող­մը, բարձր հարց­րեց.

— Ա­պետ­նա¯կ, էդ ի՞նչ ես տա­նում դույ­լով, բե­րանն էլ փա­կել ես£

— Ա­րա, որ պի­տի ասեմ, բե­րանն ին­չի՞ եմ փա­կել£

— Տե­սա՞ր ինչ ասաց, — դառ­նա­լով ինձ, նե­ղա­ցած ասաց Մխի­թա­րը£- Գու­ցե ռումբ է մե­ջը, բա չի­մա­նա՞նք ինչ է տա­նում£ Մի գրամ խելք չու­նեն, բայց սրա­միտ-ս­րա­միտ խո­սում են£ Երեկ իրի­կու­նը մտա բան­ջա­րա­նոց՝ մի եր­կու կար­տո­ֆիլ հա­նե­լու, մեկ էլ տե­սա՝ մե­կը ծա­ռե­րի ետևում բա­հով փորփ­րոմ է, նա­յեմ-­տես­նեմ՝ մեր էս վերևի Վա­նո­յի լա­կո­տը, այ տղա, ասում եմ, էդ ի՞նչ ես անում, ասում է՝ կար­տոլ եմ հա­նոմ, բայց, ախր, ասում եմ, էդ կար­տո­լի տե­րը ես եմ, ասում է՝ դե, որ տե­րը դու ես, օգ­նիր: Բա¯…էն օրն էլ տես­նեմ մեր էս հարևան Ար­տաշ­ը, խել­քից պա­կաս մեկն էլ դա է, բան­ջա­րա­նո­ցի խրտ­վի­լա­կին գե­ղե­ցիկ շո­րեր է հագց­նում, փող­կապ է կա­պում, ասում եմ՝ հի­մար հո չես, այ տղա, փող­կապն ին­չի՞ ես կա­պում, ասում է՝ խրտ­վի­լա­կից վա­խե­ցող թռ­չուն­նե­րին էլ պետք է հար­գել: Սաղ գյու­ղով մեկ սրա­միտ են: Ամեն գյու­ղում մի հի­մար կլի­նի, բայց մեր գյու­ղում նրանց թի­վը վեր­ջերս շա­տա­ցել է£ Խմող­նե­րի թիվն էլ£ Չխ­մած՝ կա­տու են, խմած ժա­մա­նակ՝ առ­յուծ£ Դրան­ցից մեկն էլ հենց Ար­տաշն է£ Իր հի­մա­րու­թյան պատ­ճա­ռով էն խեղճ Ման­վե­լին եր­կու տա­րով ու­ղար­կե­ցին Շուշ­ի՝ բանտ£

— Ման­վելն ո՞վ է£

— Սու­րե­նի տղան£ Շո­ֆեր է£ Էս Սու­րե­նը մի բա­րե­կամ ու­նի Մար­տա­կեր­տում, հե­րը մե­ռել էր, դե, գյու­ղա­ցի մարդ՝ ի՞նչ պի­տի տա­նի, ինքն էլ ուս­տա մարդ, ասում է՝ դա­գա­ղի հոգս չքաշ­եք, ես կբե­րեմ£ Չափսն էլ գի­տեր, երևի ժա­մա­նա­կին աչ­քա­չա­փով վերց­րել էր£ Սար­քեց, նա­խա­գա­հից թույլտ­վու­թյուն վերց­րեց, տղա­յի՝ Ման­վե­լի բեռ­նա­տա­րով տա­րավ£ Ներքևի գյու­ղե­րում սրանք շրջ­կենտ­րոն գնա­ցող մի թուրք դա­սա­տու են վերց­նում£ Բայց չեն ասում, որ թափ­քում դա­գաղ կա, էդ էլ դա­գաղ ու մե­ռե­լից սաս­տիկ վա­խե­ցող էշի­ գլուխ£ Որոշ ժա­մա­նակ անց սա հան­կարծ նկա­տում է, որ դա­գա­ղի կա­փա­րի­չը կա­մաց բարձ­րա­նում է ու էն­տե­ղից մար­դու մի ձեռք է դուրս գա­լիս£ Վա­խից էս դա­սա­տուն թափ­քից ցատ­կում, թա­վալ­վում է ճամ­փի փոշ­ու մեջ, ոտու­ձե­ռը կոտ­րում£ Պարզ­վում է, որ գյու­ղում Էս ախ­մախ Ար­տաշն էլ է մե­քե­նա նս­տել, իբր թե էլեկտ­րա­ցան­ցում գործ ու­նի£ Ճա­նա­պար­հին ու­ժեղ անձրև է սկ­սում, մտ­նում, առոք-­փա­ռոք պառ­կում է դա­գա­ղում, ձեռ­քը հա­նել է, որ տես­նի՝ կտ­րե՞լ է անձրևը£ Էր­կու տա­րի տվին Ման­վե­լին, կին ու երե­խեք թո­ղին ան­տեր® Բա, կոլ­խո­զի ժո­ղո­վում մեր էս բե­րան­բաց Բե­նիկն ինչ ասի, որ լավ լի­նի, — շա­րու­նա­կեց Մխի­թա­րը£- Ասում է՝ Սո­վե­տա­կան Մի­ու­թյու­նում մենք հա­զիվ թե լավ ապ­րենք, մի­ակ ելքն այն է, ասում է, որ Սո­վե­տա­կան Մի­ու­թյու­նը պա­տե­րազմ հայ­տա­րա­րի Ամե­րի­կա­յին ու Չի­նաս­տա­նին, նրանք շատ են, մեզ կհաղ­թեն ու նրանց հաշ­վին մար­դա­վա­րի կապ­րենք: Որոշ­ե­ցի դրա սան­ձը ձեռքս հա­վա­քել, ասում եմ՝ բա որ հան­կարծ մե՞նք հաղ­թե­ցինք… Բե­րա­նը մնաց բաց, խոսք չգ­տավ, թե պա­տաս­խանս տա: Էդ­պես է, թող­նես հա­կա-­հա­կա խո­սեն… Գի­տե՞ս ես ոնց եմ ամուս­նա­ցել, — աշ­խու­ժա­ցավ Մխի­թա­րը£- Երևանից ու­սա­նող տղեր­քը եկել էին ար­ձա­կուր­դի, ու­զում էին քեֆ անել, ինձ ու­ղար­կե­ցին էս կող­քի գյու­ղը՝ Շահ­մա­սուր, մսա­ցու գտ­նե­լու£ Տնե­տուն ման գա­լով հարց­նում եմ՝ «Ծա­խու գա՞ռ չու­նեք»£ «Չէ»£ «Ու՞լ», «Չէ», «Գո՞­ճի», «Չէ»£ Տես­նեմ մի տան պատշ­գամ­բում մի եր­կու աղ­ջիկ ծի­ծա­ղե­լով զրու­ցում են£ Հարց­րի՝ «Բա մար­դու տա­լու աղ­ջի՞կ»£ Ասա­ցին՝ «Ու­նենք»£ Սա­թի­կի հետ էդ­պես ամուս­նա­ցա£

Նա դարձ­յալ նա­յեց ճա­նա­պար­հի կող­մը, էշը խո­տով բեռ­նած մի մարդ էր գնում ճա­նա­պար­հով, առջևից մի տղա երե­խա՝ շվշ­վաց­նե­լով£

— Ա¯յ տղա, ա¯յ տղա, — ներքևից նա­խա­տեց Մխի­թա­րը£ -Էշ­ը ին­չո՞ւ դու չես քշում, հերդ է քշում£

— Էհ, էշն ինչ գի­տի՝ ես եմ քշում, թե հերս, — պա­տաս­խա­նեց տղան, շա­րու­նա­կե­լով շվշ­վաց­նե­լով քայ­լել առջևից£

— Տե­սա՞ր, — նո­րից հարց­րեց Մխի­թա­րը£- Ասում եմ չէ՝ խել­քի պա­տառ չկա գլխ­նե­րու­մը, բայց թող­նես սրամ­տեն, հի­մար-­հի­մար դուրս տան, ես ձեր դաս­տի­ա­րա­կո­ղի հերն եմ անի­ծել£

Հե­րա­ցուս դուրս եկավ տնից, ծխա­խոտ վա­ռե­լով առա­ջա­ցավ դե­պի մեզ£

— Ա­մեն ին­չի ճար կլի­նի, մեռ­նո­ղին ճար չի լի­նի, — փի­լի­սո­փա­յեց նա և, Մխի­թա­րի տան կող­մը նա­յե­լով, ավե­լաց­րեց, — Մխի­թար, տես­նում եմ, խո­տի հոգս չես քաշ­ել, ձմ­ռանն ի՞նչ ես անե­լու£

— Գե­լը թո­ղե՞ց, որ խո­տի հոգս քաշ­եմ, — նեղսր­տեց Մխի­թա­րը£- Ան­տե­րը եկել, հենց մեր տան մոտ, չա­փա­րի տակ կե­րել է էշս£

— Բա հո չէր տա­նե­լու ռես­տո­րա­նում ու­տի, — քահ-­քահ ծի­ծա­ղեց հե­րա­ցուս£

Մխի­թա­րը նե­ղա­ցավ, սա­կայն ան­պա­տաս­խան թո­ղեց նրան£ Նա այլ բան ասաց£

— Ա­մեն ինչ մաշ­վում է, — ասաց, — նույ­նիսկ վիշ­տը, ժա­մա­նա­կը բու­ժում է բո­լոր վեր­քե­րը, բա­ցի հա­րա­զատ զա­վա­կի կորս­տի վիշ­տը£- Նա խո­րը հա­ռա­չեց, ավե­լաց­րեց.- Մարդ մի օր ծն­վում, մի օր էլ պի­տի մեռ­նի, վա­խե­նում ես մեռ­նե­լուց, թե չէ՝ մեկ է, նա գա­լու է£

Հա­ջորդ օր­վա երե­կո­յան դեմ Մեծ մայրս մա­հա­ցավ£ Զար­մա­նա­լի բան. այդ պա­հին կռունկ­նե­րի երամ էր անց­նում գյու­ղի վրա­յով, մի­ան­գա­մայն անս­պա­սե­լի, երա­մը հան­կար­ծա­կի փո­խեց ուղ­ղու­թյու­նը, եկավ, եր­կու ան­գամ պտտ­վեց մեր տան վրա ու թևածե­լով՝ կուր­լու¯-կուր­լու¯-կուր­լու¯, գնա¯ց, կո­րավ իրիկ­նա­յին աղ­ջա­մուղ­ջի ոս­կե շո­ղե­րի մեջ£ Կռունկ­նե­րը չէ­ին երևում այլևս, բայց նրանց հե­ռա­ցող, թախ­ծա­ծոր կան­չը դեռևս լս­վում էր եր­կար£

Մի օր անց մենք հո­ղին հանձ­նե­ցինք նրան գյու­ղա­կան մեր հին գե­րեզ­մա­նո­ցում, որ­տե­ղից երևում էր Խա­չե­նի ըն­դար­ձակ ձո­րա­հո­վի­տը£ Այդ ձո­րա­հո­վի­տով է անց­նում շրջ­կենտ­րոն տա­նող ճա­նա­պար­հը£

Տա­րի­ներ առաջ այդ ճա­նա­պար­հով գնա­ցին նրա որ­դի­նե­րը, որ­պես­զի այլևս չվե­րա­դառ­նան®

Իսկ հե­տո գյու­ղի վրա նոր օր բաց­վեց£ Ծա­ռե­րը՝ լու­սա­բա­ցի սա­ռը հո­վից արթ­նա­ցած, խշխ­շա­ցին, հա­տու­կենտ թռ­չուն­ներ՝ այս ու այն­տեղ, իրար ձայն տա­լով սկ­սե­ցին գեղ­գե­ղալ, և նրանց քաղց­րա­հունչ եր­գը գնա­լով սաստ­կա­նում էր£

Մի տե­սակ ըն­կա­լե­լի ու անըն­կա­լե­լի՝ գյու­ղի վրա բաց­վում էր լույ­սը և տա­րօ­րի­նակ էր մտա­ծել, որ այդ լույ­սը հույս և ու­րա­խու­թյուն կբե­րի բո­լոր մարդ­կանց՝ թե մեծ, թե փոքր, բայց ոչ բնավ նրանց, որ այլևս չկան®

====================

ԱՇՆԱՆԱՅԻՆ ՑՐՏԵՐ

Աղմկեցին, անցան անձրևները աշնան®

Մովսես Յախշունց

Անն­կա­տե­լի սկս­վեց ու ան­ցավ ձմե­ռը՝ ձնա­ռատ ու տաք£ Հե­տո, ինչ­պես տո­նա­կան եր­կու խն­դուն օր, ցո­լա­ցին և ան­ցան գա­րունն ու ամա­ռը£ Եվ ահա եկել է աշ­ու­նը՝ անձրևնե­րով, հազ­վա­դեպ արևի պայ­ծառ, ար­դեն սա­ռը վեր­ջին փայ­լով, ծա­ռե­րի տակ թափ­ված գույնզ­գույն թոշ­նած տերևնե­րով, պաղ օդով, առա­վոտ­յան դրած եղ­յա­մով ու ան­թա­փանց խո­նավ մա­ռա­խուղ­նե­րով£

Վեր­ջին շա­բաթ­վա ըն­թաց­քում առա­ջին օրն էր, որ անձրև չտե­ղաց, առա­վոտ­վա­նից արև էր, և աշ­նան արևի տակ տնա­մերձ այ­գի­նե­րում, փո­ղոց­նե­րում ու գյու­ղի շուր­ջը փռ­ված ան­տառ­նե­րում ծա­ռե­րը փայ­լա­ծում, հուրհ­րա­տում էին բազ­մե­րանգ գույ­նե­րով՝ մա­քուր ոս­կուց սկ­սած մինչև փի­րուզ£

Իսկ հե­տո մի­ան­գա­մից իջավ մութ երե­կոն£ Անա­հի­տը բա­րի գիշ­եր մաղ­թեց հեր­թա­պահ բժշ­կին ու բուժք­րո­ջը և դուրս եկավ հի­վան­դա­նո­ցից£ Լու­սինն իր հե­ռա­վոր ճա­նա­պար­հին էր, դեռ չէր հա­սել լեռ­նե­րի մեջ կորս­ված Հն­ձա­խութ գյու­ղին, և շուր­ջը ամեն ինչ՝ դաշ­տե­րը, ան­տառ­նե­րը, լեռ­ներն ու ձո­րե­րը ընկղմ­ված էին ակ­նա­կուր մթու­թյան մեջ£ Հի­վան­դա­նո­ցի բա­կում լո­րե­նի­նե­րի բարձր ճյու­ղերն էին մի­այն աչ­քի հա­մար հա­զիվ նկա­տե­լի օրոր­վում անաստղ երկն­քի կապ­տա­վուն հե­ռան­կա­րի վրա£

Չգի­տես ին­չու, աշ­նա­նա­յի այդ երե­կոն Անա­հի­տին թվաց մի տե­սակ ոչ սո­վո­րա­կան£ Դա ար­տա­սա­վոր երե­կո էր, իսկ թե ին­չու մի­ան­գա­մից այդ­պես թվաց՝ Անա­հի­տը ոչ մի կերպ չէր կա­րո­ղա­նում հաս­կա­նալ£ Սիրտն ան­հան­գիստ էր£ Սիրտն ինչ որ բան էր զգում՝ ոչ այն է կա­րո­տա­լի, ոչ այն է տագ­նա­պա­լից£ Հոգ­նել էր երևի£ Նա մի քա­նի վայրկ­յան կանգ­նեց գյու­ղա­կան հի­վան­դա­նո­ցի փայ­տե աս­տի­ճան­նե­րին՝ մինչև աչ­քե­րը կըն­տե­լա­նա­յին մթու­թյա­նը, ու նոր մի­այն գնաց անձրևնե­րից հե­տո տո­փան­ված արա­հե­տով£

Սկզբ­նա­կան շր­ջա­նում, երբ նա, Ստե­փա­նա­կեր­տում ավար­տե­լով բժշ­կա­կան ու­սում­նա­րա­նը, եկավ գյուղ և աշ­խա­տան­քի ան­ցավ հի­վան­դա­նո­ցում, երկ­րորդ հեր­թի ընկ­նե­լիս, մայ­րը միշտ գա­լիս էր նրան դի­մա­վո­րե­լու£ Մայ­րը, ցան­կա­պա­տի մյուս կող­մում, մթու­թյան մեջ կանգ­նած, սպա­սում էր նրան£ Հե­տո դուրս էր գա­լիս Անա­հի­տը, և, տես­նե­լով մո­րը, ասում էր. «Մա­մա, էլի՞ ես եկել£ Ես ճա­նա­պար­հը չգի­տե՞մ, ինչ է®»£ Նա թևան­ցուկ էր անում մո­րը, և նրանք՝ մայր ու աղ­ջիկ, բռ­նում էին տուն տա­նող ճա­նա­պար­հը£ Անա­հի­տը չէր ու­զում, որ մայ­րը, դաշ­տա­յին գոր­ծե­րից հոգ­նած, գար իրեն դի­մա­վո­րե­լու£ Բայց մայ­րը չէր լսում նրան, ամեն երե­կո գա­լիս էր£ Անա­հի­տը քայ­լում էր լուռ, գլ­խա­հակ, իսկ մայրն ան­դա­դար խո­սում էր, և խո­սում էր հա­մար­յա միշտ նույն բա­նե­րի շուր­ջը. այն մա­սին, որ դաշ­տե­րում ահա­գին կար­տո­ֆիլ մնաց հա­նե­լու, իսկ այ­սօր վա­ղը մեկ էլ տե­սար ձյուն եկավ, հրեն գիշ­ե­րը եղ­յամ է դնում սա­րե­րին, որ կաթ­նապ­րան­քա­յին ֆեր­մա­յում հի­մա լավ են վաս­տա­կում, առաջ այդ­պես չէր, խո­սում էր Անա­հի­տի փնթփն­թան հո­րից, որի մարմ­նում մնա­ցած պա­տե­րազ­մա­կան բե­կոր­նե­րը, եղա­նակ­նե­րի փո­փոխ­ման հետ, իրենց զգաց­նել էին տա­լիս£ Բայց ամե­նից շատ պատ­մում էր իր մա­սին, թե ինչ­պի­սի դժ­վա­րու­թյուն­ներ է քաշ­ել ին­քը ջա­հել ժա­մա­նակ, թե ինչ­պես մի կտոր հա­ցի հա­մար մար­դու տվին իրեն տասն­չորս տա­րե­կա­նում® «Մի­թե՞ հնա­րա­վոր է հա­մե­մա­տել էսօր­վա կյան­քի հետ£ Ռա­դի­ոն կա, հե­ռուս­տա­ցույ­ցը կա, սառ­նա­րանն ու լվաց­քի մե­քե­նան տա­նը, խա­նութն ամեն ինչ լի­քը, ամս­վա վեր­ջին թոշ­ա­կը բե­րում են տուն՝ ստա­ցիր ու սիրտդ ու­զա­ծին պես ապ­րիր® Բայց ապ­րե­լու ժա­մա­նակն ան­ցել է£ Ի՞նչ ապ­րե­լու մա­սին է խոս­քը, երբ յո­թա­նա­սունդ լրա­ցել է ար­դեն, էդ տա­րի­քում հո­գիդ աստ­ծուն ավան­դե­լու մա­սին ես մտա­ծում և ոչ թե ապ­րե­լու»£

Անա­հի­տի հա­մար տխուր ու ձանձ­րա­լի էր շա­րու­նակ լսել նույն պատ­մու­թյուն­նե­րը, և նա ամեն ան­գամ ներ­քուստ ու­րա­խա­նում էր, երբ առա­ջին հերթ էր ընկ­նում£

Հի­մա նրան ոչ ոք չի դի­մա­վո­րում երե­կո­նե­րը, թե­պետ և մայրն է մնում, և ամու­սին ու­նի, և որ­դի® Անա­հի­տը դուրս է գա­լիս հի­վան­դա­նո­ցից և, մտ­քե­րի մեջ խո­րա­սույզ, քայ­լում ցան­կա­պա­տե­րի և տնե­րի արան­քով ըն­կած ճա­նա­պար­հով, այդ ճա­նա­պար­հը քնած գյու­ղի մի­ջով թեք­վում է այս ու այն կողմ, հե­տո ուղղ­վում, իջ­նում է ձո­րը, անց­նում փայ­տե կամր­ջով, որի տակ ման­րիկ խո­խո­ջում է լեռ­նե­րից եկող անա­նուն փոք­րիկ գե­տա­կը, և եր­կար բարձ­րա­նում մինչև դի­մա­ցի սա­րի գա­գա­թին թա­ռած իրենց թա­ղա­մա­սը£ Լռիկ քայ­լում է նա մթու­թյան մեջ սպի­տա­կին տվող ճա­նա­պար­հով, և ոչ ոք չի խան­գա­րում նրան՝ տր­վել իր խո­հե­րին, հիշ­ո­ղու­թյան մեջ օր­-օ­րի հա­ջոր­դա­բար վե­րար­տադ­րել իր կյան­քը£ Գիշ­ե­րա­յին խա­վա­րի մեջ հեշտ է մտա­ծե­լը, մտ­քերն իրենք իրենց գա­լիս, շար­վում են իրար ետևից, վա­ղուց ան­ցած իրա­դար­ձու­թյուն­նե­րը վերս­տին շունչ են առ­նում, և Անա­հի­տը ամեն ան­գամ զար­մա­նում է՝ ին­չո՞ւ իր կյանքն այդ­պես անի­մաստ ու հի­մա­րա­բար դա­սա­վոր­վեց£ Ե՞րբ, ո՞ր օրը ճեղք տվեց այն, և այդ ճեղ­քը գնա­լով մե­ծա­ցավ՝ դառ­նա­լով ան­դուն­դի նման խոր, և օրե­ցօր ավե­լի սար­սա­փե­լի է թվում նա­յել այդ վի­հի խոր­քը£ Ո՞վ է մե­ղա­վոր այն բա­նի հա­մար, որ դու ամեն ինչ ու­նես՝ սի­րե­լի որ­դի ու քեզ սի­րող ամու­սին, տու­նու­տեղ, սր­տովդ է նաև աշ­խա­տանքդ, ամեն ինչ կա՝ բա­ցի մի բա­նից, որին տեն­չում ես ամ­բողջ կյան­քում՝ մի քիչ եր­ջան­կու­թյուն£ Տա­րի­ներ առաջ, երբ հայ­րը ողջ էր, մի խոսք ասաց£ Վեր­ջերս, չգի­տես ին­չու, Անա­հի­տը հա­ճա­խա­կի էր հիշ­ում այդ խոս­քը£ «Կաղ­նա­վուն մի թռ­չուն կա, հան­դե­րում է լի­նում, եր­ջան­կու­թյու­նը նման է էդ թռ­չու­նին, — ասաց հայրն այն ժա­մա­նակ£- Նս­տում է աչ­քիդ առաջ, մի եր­կու քայ­լի վրա, ու­զում ես բռ­նել, ցատ­կում, մի քիչ էն կողմ է կանգ­նում, ասում ես՝ մի քայլ էլ անեմ՝ կբռ­նեմ£ Խա­բե­լով տա­նում է, է¯, աստ­ված գի­տի, թե որ­տեղ£ Մար­դու եր­ջան­կու­թյու­նը նման է էդ փոք­րիկ թռ­չու­նին, թվում է ահա մոտ է ար­դեն, հաս­նում ես եր­ջան­կու­թյանդ, բայց, չէ, էն թռ­չու­նի պես նո­րից իր ետևից տա­նում է քեզ ու մինչև վերջ էլ էդ­պես գնում ես եր­ջան­կու­թյան ետևից ու եր­բեք չես հաս­նում»£

Իսկ մի՞­թե հնա­րա­վոր չէ ապ­րել առանց այդ եր­ջան­կու­թյան£ Հնա­րա­վոր է, իհար­կե, բայց դրա հետ մի­ա­սին եր­կին­քը պար­զա­պես մնում է ան­ծայ­րա­ծիր եր­կինք՝ սև դա­տար­կու­թյամբ, աստ­ղե­րը՝ սո­վո­րա­կան աստ­ղեր, որոնք ոչ թե ժպ­տում, աչ­քով են անում գիշ­ե­րա­յին երկն­քից, այլ հենց այն­պես հղում են իրենց հե­ռա­վոր սա­ռը լույ­սը, տան կող­քով անց­նող առուն չի կար­կա­չում ման­կան զվարթ ծի­ծա­ղով, պար­զա­պես իր հա­մար հո­սում է՝ լեռ­նե­րից բե­րած աղբ­րաջ­րե­րը տա­նե­լով դե­պի կոլտն­տե­սա­յին բան­ջա­րա­նոց­նե­րը®

Ի՞սկ չէ որ կար ժա­մա­նակ՝ ու­րիշ կերպ էր ամեն ինչ՝ և աստ­ղերն էին ու­րախ աչ­քով անում թավշ­յա մութ երկն­քում, և առ­վակն էր ծի­ծա­ղում ման­կան զն­գուն ծի­ծա­ղով® Եղե՞լ է այդ ամե­նը, թե՞ ին­քը՝ Անա­հիտն է հնա­րել վա­ղան­ցուկ այն մի քա­նի շա­բաթ­նե­րը՝ Կա­րե­նի հետ£ Ոչ, եղել է, ամեն ինչ եղել է, այն շա­բաթ­նե­րը նույն­պես եղել են, դրանք այն­պես արագ ան­ցան® Եր­բեմն Անա­հի­տին այն­պես էր թվում, թե ին­քը կխեն­թա­նա եր­ջան­կու­թյու­նից£ Տես­նես որ­տե՞ղ է հի­մա Կա­րե­նը£ Ո՞ր հե­ռու­ներն է նե­տել նրան ճա­կա­տա­գի­րը£ Իսկ գու­ցե նա ինչ­-որ բո­լո­րո­վին մո­տիկ տեղ է£ Բայց մի՞­թե մեկ չէ, թե որ­տեղ է նա£ Եթե նա նույ­նիսկ այս­տեղ, իր կող­քին լի­ներ, Անա­հի­տի հա­մար նույնն էր, թե նա գտն­վում է աշ­խար­հի մյուս ծայ­րին£ Մի ան­գամ ինչ­-որ առի­թով նա Անա­հի­տին ասաց. «Հիշ­իր խոսքս. կգա ժա­մա­նակ՝ կկոր­ծա­նի քեզ ան­հաս­տատ բնա­վո­րու­թյունդ»£

Ոտ­նա­ձայ­ներ լսե­լով ձո­րում՝ ու­ռե­նի­նե­րի տակ, ան­հան­գիստ կռկ­ռա­ցին գոր­տե­րը£ Անա­հիտն ան­ցավ փայ­տե կամր­ջա­կը, որի տակ մի կարճ պահ խո­խո­ջաց գե­տա­կը, և սկ­սեց բարձ­րա­նալ դիք ճա­նա­պար­հով£ Նա կր­կին հիշ­եց Կա­րե­նին, դա­ռը քմ­ծի­ծա­ղեց մթան մեջ£ Ընդ­հա­նուր առ­մամբ, Կա­րե­նի ասա­ծի մեջ ճշ­մար­տու­թյուն կար£ Գու­ցե կա­յուն բնա­վո­րու­թյուն ու­նե­նար՝ իր կյան­քում ամեն ինչ այդ­պես չդա­սա­վոր­վեր£ Հե­տաքր­քիր է, իսկ ինչ­պե՞ս է դա­սա­վոր­վել իր՝ Կա­րե­նի կյան­քը, նա շատ էր հպար­տա­նում իր ան­հող­դողդ կամ­քով ու չա­փից դուրս ան­սա­սան բնա­վո­րու­թյամբ£ Ով գի­տի, երևի նրա կյան­քը լավ է դա­սա­վոր­վել, այ­լա­պես գո­նե մի ան­գամ գյուղ կգար. ար­դեն մի քա­նի տա­րի է հա­րա­զատ գյու­ղում չի եղել£ Ծնող­նե­րին Կա­րե­նը, ամե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ, նա­մակ-­բան գրում է£ Մի ժա­մա­նակ, դա շատ վա­ղուց էր, Անա­հի­տը ցան­կա­ցավ ծնող­նե­րից վերց­նել Կա­րե­նի հաս­ցեն£ Ինքն այդ օրը չէր աշ­խա­տում, և հարևան­նե­րից ով էր՝ հի­մա չի հիշ­ում, ասաց, որ Կա­րե­նի հայրն իրեն վատ է զգում, գիշ­ե­րը սր­տի նո­պա է ու­նե­ցել, շրջ­կենտ­րո­նից շտապ օգ­նու­թյուն են կան­չել£ Վո­լո­կոր­դին և վա­լի­դոլ վերց­րեց, վա­զեց նրանց տուն£ Մտա­ծում էր մի­ա­ժա­մա­նակ վերց­նել Կա­րե­նի հաս­ցեն£ Սա­կայն Կա­րե­նի մայ­րը բա­վա­կա­նին կոպ­տա­բար դի­մա­վո­րեց նրան£ Դու ոչ մի­այն Կա­րե­նի, այլև մեր կյանքն էլ ես փչաց­րել, ասաց նա այն ժա­մա­նակ, որով­հետև, եթե դու չլի­նե­իր, մեր տղան հի­մա ապ­րե­լիս կլի­ներ մեզ հետ և էսօր­վա օրը նրա ծե­րա­ցած ծնող­նե­րը ստիպ­ված չէ­ին լի­նի վիզ ծռել ու­րիշ­նե­րի առաջ, էն մար­դուն դու ես հի­վան­դաց­րել, քո պատ­ճա­ռով էր ամեն ինչ, և չփոր­ձես երևալ նրա աչ­քին£ Անա­հի­տը կանգ­նել էր բա­կում՝ ամո­թա­հար, շվար, չգի­տեր ինչ անել£ Հա­զիվ զս­պե­լով իրեն, որ չփղձ­կա վի­րա­վո­րան­քից, նա շուռ եկավ և մո­լոր քայ­լե­րով գնաց տուն£ Տա­նը ոչ ոք չկար£ Հուզ­մուն­քից դո­ղում էին Անա­հի­տի շուր­թե­րը, բայց նա չէր լա­լիս, իսկ սիր­տը գնա­լով նվա­ղում էր£ Մո­տե­նա­լով սե­ղա­նին, նա դո­ղա­ցող մատ­նե­րով մի­աց­րեց պա­տե­րազ­մա­կան ժա­մա­նակ­նե­րից մնա­ցած հին պա­տե­ֆո­նը, և պա­տե­ֆո­նը տխ­րա­ձայն եր­գեց.

Հրաժեշտի համար շալը եզրավոր

Կապիր, օ, կապիր ինձ տուր,

Այդ հանգույցի պես մի օր բախտավոր

Մենք կապված էինք ամուր£

Այլևս անուժ զս­պե­լու իրեն, երես­նի­վայր ըն­կավ մահ­ճա­կա­լին և եր­կար ժա­մա­նակ լա­լիս էր£ Ինքն ին­չո՞վ է մե­ղա­վոր, որ նրանք մե­նակ են, որ ծանր է նրանց հա­մար՝ մեն-­մե­նակ չորս պա­տի արան­քում£ Ի՞նչ մեղք ու­նի ին­քը դրա­նում, և մի՞­թե իր՝ Անա­հի­տի հա­մար հեշտ է£ Անա­հիտն ին­քը քիչ պատ­ճառ­ներ չու­նի մե­ղադ­րե­լու իրենց՝ Կա­րե­նի ծնող­նե­րին, հենց այն բա­նում, որ նրանք խոր­տա­կել են իր կյան­քը£ Բայց ին­չո՞ւ փորփ­րել հին վեր­քե­րը£ Մի՞­թե դա որևէ բան կա­րող է տալ£ Եվ մի՞­թե բանն այն է, որ հին են վեր­քե­րը, վեր­քե­րը թարմ են միշտ, մինչև մահ-­գե­րեզ­ման այդ­պես էլ կմ­նան թարմ ու կճզ­մեն, կցա­վաց­նեն Անա­հի­տի սիր­տը, և նա չի կա­րո­ղա­նա այդ մա­սին պատ­մել որևէ մե­կին, որով­հետև, երբ խորն է վիշ­տը, պատ­մել չի լի­նում£ Մղկ­տում, վառ­վում է սիրտդ, ինչ­պես դեզն է ներ­սից այր­վում՝ լուռ, անմ­ռունչ, և մի­այն ծուխն է բարձ­րա­նում ինչ­պես հա­ռա­չանք£ Եր­բեմն Անա­հի­տին թվում է` չի դի­մա­նա այլևս, թվում է` ցա­վից կգո­ռա® Բայց միշտ չէ, որ անում ես այն, ինչ պետք է, եր­բեմն ստիպ­ված ես ծի­ծա­ղել՝ փո­խա­նակ լա­լու£ Եվ այն­քան էլ հեշտ չէ գո­ռալ ցա­վից, երբ կող­քիդ են որ­դիդ ու քեզ սի­րող բա­րի ամու­սինդ£ Ամու­սի­նը գի­տի, որ Անա­հի­տը չի սի­րում իրեն, այդ մտ­քից նա հա­ճախ բռն­վում է ան­զուսպ կա­տա­ղու­թյամբ, խմում, հար­բում է խե­լա­գա­րու­թյան աս­տի­ճան (թե­պետ ոգե­լից խմիչք­ներ տա­նել չի կա­րո­ղա­նում) և անխ­նա ծե­ծում է Անա­հի­տին, և ասում, որ նա խոր­տա­կել է իր կյան­քը£ Իսկ առա­վոտ­յան, ուշ­քի գա­լով, ար­ցունքն աչ­քե­րին սկ­սում է նե­րո­ղու­թյուն խնդ­րել£ Եվ Անա­հի­տը նե­րում է նրան, և նե­րում է ոչ մի­այն նրա հա­մար, որ հաս­կա­նում է ամուս­նուն (այն բա­նից, որ ին­քը հաս­կա­նում է ամուս­նուն, իրեն թեթևու­թյուն չի գա­լիս), ամե­նից շատ նա ամուս­նուն նե­րում է, որով­հետև իրեն ոչինչ չի մնում անե­լու, քան նե­րել նրան, այ­լա­պես մշ­տա­կան տա­ռա­պանք կդառ­նա իրենց կյան­քը£ Ամու­սի­նը նույն­պես հաս­կա­նում է դա, դրա հա­մար էլ շատ հա­ճախ երե­կո­նե­րը գնում է ծնող­նե­րի մոտ և այն­տե­ղից վե­րա­դառ­նում գիշ­եր­վա կե­սին, երբ Անա­հիտն ար­դեն քնած է լի­նում (կամ ձևանում է քնած) £

Մտ­քե­րով տար­ված, Անա­հի­տը չն­կա­տեց, որ հա­սել է տուն£ Նույ­նիսկ չէր նկա­տել, որ լու­սինն անշ­շուկ բարձ­րա­ցել է սա­րի ետևից և հի­մա անշ­տապ մագլ­ցում էր եր­կինքն ի վեր£ Նա ձեռ­քը ցան­կա­պա­տի արան­քից մտց­րեց, բաց արեց բա­կի դռ­նա­կը, բայց ներս չմ­տավ, նա­յում էր լուս­նա­լույ­սի ար­ծաթ շո­ղե­րի ներ­քո քնած լեռ­նե­րին, հե­ռու ու մո­տիկ դաշ­տե­րին, դե­պի սա­րեր բարձ­րա­ցող ճամ­փա­նե­րին, որ գնում, կոր­չում էին մթին ան­տառ­նե­րի մեջ£ Մա­տու­ռի ձո­րում մի քա­նի ան­գամ կան­չեց գիշ­ե­րա­հա­վը ու կր­կին լռու­թյուն տի­րեց£ Ներքևում երևում էր ամ­բողջ Հն­ձա­խու­թը՝ իր բո­լոր թա­ղա­մա­սե­րով£ Տնե­րի թի­թեղ­յա տա­նիք­նե­րը, ինչ­պես անձրևից հե­տո՝ արևի տակ, աղոտ փայ­լում էին լուս­նի շո­ղե­րից£ Անա­հի­տը նա­յեց աշ­նա­նա­յին սև ցե­լե­րի մի­ջով դե­պի գյու­ղի կենտ­րոն իջ­նող ճա­նա­պար­հին, և այս՝ իրոք ար­տա­սո­վոր, ու, չգի­տես ին­չու, մի քիչ էլ տագ­նա­պա­լից, երե­կոն նրան կր­կին հիշ­եց­րեց այն օրե­րը, երբ ինքն ու Կա­րե­նը սո­վո­րում էին տա­սե­րորդ դա­սա­րա­նում և այդ ճա­նա­պար­հով ամեն օր մի­ա­սին գնում էին դպ­րոց, վե­րա­դառ­նում£ Գնա­լիս շտա­պում էին, իսկ վե­րա­դար­ձին գա­լիս էին անշ­տապ, եր­բեմն կամր­ջի մոտ թեք­վում, գնում էին ձորն ի վեր, անա­նուն գե­տա­կի հա­կա­ռակ ուղ­ղու­թյամբ (դա ավար­տա­կան քն­նու­թյուն­նե­րի օրե­րին էր), և նրանց գլ­խա­վերևում, ծա­ռե­րի վրա, եր­գում, ասես նրանց ող­ջու­նում էին փոք­րիկ դեղ­ձա­նիկ­նե­րը£ Անա­հի­տը հիշ­եց ան­դարձ այդ օրե­րը, հա­ռա­չեց և, ետ տա­նե­լով դռ­նա­կը, մտավ բակ£

Տան լույ­սը չէր վառ­վում. ամու­սի­նը դարձ­յալ յու­րա­յին­նե­րի մոտ է գնա­ցել կամ աշ­խա­տան­քից չի եկել դեռ, իսկ որ­դին՝ Արա­յի­կը, երկ­րորդ օրն էր, ինչ Անա­հի­տի մոր մոտ էր£ Ըն­տա­նի­քում տի­րող սառ­նու­թյու­նը հա­վա­նա­բար ձանձ­րաց­նում էր տղա­յին, և նա գե­րա­դա­սում էր տա­տի մոտ մնալ, այն­տեղ նրա հա­մար լավ էր£

Անա­հիտն իր բա­նա­լի­ով բաց արեց դու­ռը, մի­աց­րեց լույ­սը և, ասես առա­ջին ան­գամ էր տես­նում, մի քա­նի վայրկ­յան առանց շտա­պե­լու, ուշ­ա­դիր դի­տեց սեն­յա­կը. նա նման էր կեն­վո­րու­հու, որին տան­տե­րե­րը ցույց էին տվել իր նոր կա­ցա­րա­նը, և նա հի­մա շեմ­ին կանգ­նած վճ­ռում էր՝ հա­մա­ձայ­նի՞ դրան, թե ու­րիշ, ավե­լի լավ կա­ցա­րան փնտ­րի£

Սեն­յա­կը կա­հա­վոր­ված է ոչ այն­քան թանկ, բայց լա­վո­րակ կա­հույ­քով, պա­տի տակ դր­ված թախ­տը ծածկ­ված է տա­նը գոր­ծած նախ­շուն գոր­գով, պա­տին ֆաբ­րի­կա­յի թո­ղար­կած գե­ղար­վես­տա­կան փոք­րիկ գորգն է կախ­ված՝ վրան առ­վից ջուր խմող եր­կու եղ­նիկ£ Այդ գորգն ամու­սինն է գնել մի երեք տա­րի առաջ. կոլտն­տե­սա­յին տեխնիկան բեր­քա­հա­վա­քին օրի­նա­կե­լի­ո­րեն ու ժա­մա­նա­կին նա­խա­պատ­րաս­տե­լու հա­մար նա դրա­մա­կան պարգև էր ստա­ցել£

Անա­հի­տը հա­նեց վե­րար­կուն, նե­տեց բազ­կա­թո­ռի թիկ­նա­կին£ Հե­տո մո­տե­ցավ սե­ղա­նին, ձեռ­քի սո­վոր շար­ժու­մով մե­քե­նա­յո­րեն ուղ­ղեց սե­ղա­նի մոմ­լա­թը, լի­քը ջրա­մա­նը վերց­րեց, դրեց սե­ղա­նի մեջ­տե­ղը£ Նրա հա­յացքն ըն­կավ պա­տից կախ­ված մուգ կարմ­րա­գույն շր­ջա­նա­կով խմ­բա­յին նկա­րին£ Հու­նի­սի վեր­ջին էր, լու­սան­կար­վե­ցին ամ­բողջ դա­սա­րա­նով£ Անա­հի­տը դան­դա­ղո­րեն մո­տե­ցավ և, ասես նախ­կի­նում եր­բեք չէր տե­սել, սկ­սեց լար­ված հե­տաքրք­րու­թյամբ դի­տել նկա­րը£ Ահա ին­քը՝ ռու­սաց լեզ­վի ու­սուց­չու­հի Մա­րի­ա Ամ­բար­ձու­մով­նա­յի կող­քին£ Իսկ ահա վեր­ջին շար­քում, մի տե­սակ բո­լո­րից ան­ջատ, կանգ­նած է Կա­րե­նը£ Նա հան­գիստ, ու­ժեղ կամք ար­տա­հայ­տող դեմք ու­նի, օբ­յեկ­տի­վին ուղղ­ված վճ­ռա­կան, փոքր ինչ սա­ռը հա­յացք£ Ամեն ան­գամ, նա­յե­լով դա­ժա­նու­թյան հաս­նող այդ խիստ ու լուրջ դեմ­քին, Անա­հի­տը տա­րի­նե­րի հետ չն­վա­զող ամո­թի զգա­ցու­մով հիշ­ում է մի դեպք, որից և, ըստ էու­թյան, սկս­վեց այդ ամ­բողջ պատ­մու­թյու­նը: Նա այն­պես կու­զե­նար հիշ­ո­ղու­թյու­նից դեն նե­տել այդ դեպ­քը, բայց, ավաղ, դա անհ­նա­րին է, ինչ­պես անհ­նա­րին է մո­ռա­նալ այն ամե­նը, ինչ այս կամ այն կերպ կապ­ված է Կա­րե­նի հետ. հու­մո­րով աս­ված նրա խոս­քե­րը, հրա­պու­րա­կան ժպիտ­նե­րը, բա­րե­հո­գի ծի­ծա­ղը, շար­ժուձևը, — այս բո­լո­րը մեկ­-առ մեկ դրոշմ­վել է Անա­հի­տի հիշ­ո­ղու­թյան ու սր­տի մեջ®

Անա­հի­տը դուրս եկավ բակ՝ ջրա­մա­նի ջու­րը փո­խե­լու£ Տան լույ­սը, որ դռան արան­քից մի ոս­տույ­նով բարձ­րա­ցել էր մեղմ հո­վից խշ­շա­ցող թթե­նի­նե­րի վրա, կատ­վի պես ցած թռավ, սո­ղոս­կեց ներս՝ մինչև Անա­հի­տը կփա­կեր դու­ռը£ Բա­կում լռու­թյուն էր՝ ոչ մի ձայն, մի­այն ծա­ռերն էին այ­գում ար­թուն£ Նրանք կա­մա­ցուկ սվս­վում, զրու­ցում էին, ասես, չհա­մար­ձակ­վե­լով մո­տե­նալ իրար£ Ամե­նուր լռու­թյուն էր, և այդ լռու­թյան ու ար­տա­սա­վոր գիշ­եր­վա մեջ ձո­րերն ի վեր դան­դաղ հո­սում էր մշուշ­ը, ներքևում, ինչ­-որ մե­կի տնա­մերձ հո­ղա­մա­սից ծուխ էր բարձ­րա­նում, գո­մաղբ էին վա­ռել, ծու­խը թանձր էր, սև, հեռ­վում, լուս­նա­լույ­սի ար­ծաթ շո­ղե­րով ողող­ված սա­րե­րից ու լեռ­նե­րից ան­դին, երևում էր Մռա­վա սա­րը՝ պատ­ված ճեր­մակ ամ­պե­րով£ Թե՞ ձյուն էր£ Ձյուն էր երևի£

Հիշ­ո­ղու­թյուն­նե­րը նո­րից տա­րան Անա­հի­տին, այո, դրա­նից սկս­վեց ողջ պատ­մու­թյու­նը, այդ ան­հե­թեթ դեպ­քից, որի մա­սին հիշ­ե­լիս, հի­մա էլ տա­րի­ներ անց, Անա­հի­տը զգում է, թե ինչ­պես ամո­թից կարմ­րու­թյու­նը բռ­նում է դեմ­քը£ Եր­կար դա­սա­մի­ջո­ցին էր դա. ըն­կե­րու­հի­նե­րի մոտ իրեն ցույց տա­լու հա­մար Անա­հի­տը ցատ­կեց պա­տու­հա­նի գո­գին, և, նա­յե­լով Կա­րե­նին, որն ինչ­-որ բան էր փնտ­րում քար­տե­զի վրա, ծի­ծաղ­կուն աչ­քե­րը կկո­ցե­լով ասաց.

— Լ­սիր, Կա­րեն, որ­պես կո­մե­րիտ­կազ­մա­կեր­պու­թյան քար­տու­ղա­րի, կա­րո՞ղ եմ մի հարց տալ քեզ£

Դպ­րո­ցում տա­րած­ված էր, որ, իբր, Կա­րե­նը մինչև ականջ­նե­րը սի­րա­հար­ված է Անա­հի­տին, և, լավ իմա­նա­լով Անա­հի­տի չա­րաճ­ճի բնա­վո­րու­թյու­նը, աղ­ջիկ­նե­րը հե­տաքրք­րա­սի­րու­թյամբ շրջ­վե­ցին նրանց կող­մը£

— Ի՞նչ հարց, — ասաց Կա­րե­նը՝ չհա­մար­ձակ­վե­լով ու­ղիղ նա­յել Անա­հի­տի աչ­քե­րին£

Անա­հի­տը գլ­խի վարժ շար­ժու­մով ետ նե­տեց մա­զե­րը և ասաց.

— Այ­սինքն հարց չէ® պար­զա­պես ու­զում եմ փո­խա­նա­կու­թյուն կա­տա­րել քեզ հետ, եթե կա­րե­լի է, իհար­կե£

Նրա գե­ղե­ցիկ դեմ­քը ողող­ված էր գար­նան արևով ու ծի­ծա­ղով. ծի­ծա­ղում էին մա­քուր երկն­քի գույն ու­նե­ցող աչ­քե­րը, վար­դի թեր­թիկ­նե­րի նր­բու­թյամբ լի­քը շուր­թե­րը, ձյու­նա­ճեր­մակ ատամ­նե­րը®

— Ի՞նչ փո­խա­նա­կու­թյուն, — տա­րա­կու­սան­քով հարց­րեց Կա­րե­նը£

— Դու քո մշ­կամ­կե­նու գլ­խարկդ տա­լիս ես ինձ, իսկ ես դրա փո­խա­րեն քեզ մի ան­գամ համ­բու­րում եմ® Կամ կա­րե­լի է եր­կու ան­գամ£ Հա­մա­ձա՞յն ես£

Կա­րե­նը թեթևակի այ­լայլ­վեց, հե­տո մո­տե­ցավ, նս­տա­րա­նի տա­կից հա­նեց ական­ջա­կալ­նե­րով գլ­խար­կը, որ մո­րեղ­բայրն էր ու­ղար­կել Ղա­զախս­տա­նից, մեկ­նեց Անա­հի­տին և հան­գիստ, շեշտ­ված սառ­նու­թյամբ ասաց.

— Վերց­րու£

— Ու­րեմն, հա­մա­ձա՞յն ես, — հաղ­թա­նա­կած ու խո­րա­մանկ ժպ­տաց Անա­հի­տը՝ աշ­խու­ժո­րեն նա­յե­լով աղ­ջիկ­նե­րին£

— Ոչ, հա­մա­ձայն չեմ£ Դու շատ էժան ես ծա­խում քո համ­բույր­նե­րը, այդ­պի­սի համ­բույր­ներ ինձ պետք չեն£

Գլ­խար­կը թող­նե­լով Անա­հի­տի ձեռ­քին, նա շրջ­վեց, դուրս եկավ դա­սա­րա­նից£ Անա­հի­տը շշկլ­վել, մնա­ցել էր կանգ­նած, կյան­քում երևի, առա­ջին ան­գամ նա կորց­րեց իրեն և ոչինչ չգ­տավ ասե­լու£ Նա կանգ­նել էր՝ տե­ղի ու­նե­ցա­ծից քար կտ­րած, ըն­կե­րու­հի­նե­րի աչ­քի առաջ՝ այր­վե­լով ամո­թից ու մատ­նե­րով անմ­տո­րեն քրք­րե­լով գլ­խար­կի մա­զա­խա­վը, հե­տո հան­կար­ծա­կի գլ­խար­կը նե­տեց պա­տու­հա­նի գո­գին և նույն­պես դուրս վա­զեց մի­ջանցք, որը գվ­վում էր աշ­ա­կերտ­նե­րի ան­հա­մար ձայ­նե­րից£ Երբ հն­չեց զան­գը, և Անա­հի­տը ներս մտավ, ըն­կե­րու­հի­նե­րը տե­սան, որ լա­ցից կարմ­րել, ու­ռել են նրա աչ­քե­րը£

Այդ օր­վա­նից կար­ծես Անա­հի­տին փոխս էին գցել£ Ասես նախ­կին Անա­հի­տը չէր£ Ճիշտ է, նա հի­մա էլ, ինչ­պես առաջ, կա­րող էր հա­մո­զել ամ­բողջ դա­սա­րա­նին՝ փախ­չել հեր­թա­կան դա­սից, պար­զա­պես տա­սը էջ ան­գիր անել եռանկ­յու­նա­չա­փու­թյան դա­սագր­քից (նա ապ­շե­ցու­ցիչ հիշ­ո­ղու­թյուն ու­ներ), կամ հան­րա­հաշ­վի ստու­գո­ղա­կան գրա­վո­րը լրիվ՝ առա­ջին տո­ղից մինչև վեր­ջին տո­ղը, ար­տագ­րել կող­քին նս­տող ըն­կե­րու­հուց, և, լու­սաշ­ող կա­պույտ աչ­քե­րը հա­ռե­լով ու­սուց­չին, տետ­րը հանձ­նել նրան ու ան­մեղ ժպի­տով հայ­տա­րա­րել. «Ըն­կեր Աղաս­յան, դուք կա­րող եք հի­միկ­վա­նից „եր­կու“ նշա­նա­կել, ես սկզ­բից մինչև վերջ Գրե­տա­յից եմ ար­տագ­րել»£ Եվ, այ­նու­ա­մե­նայ­նիվ, այդ արարք­նե­րը չէ, որ այժմ բնո­րոշ­ում էին Անա­հի­տին£

Նա սկ­սել էր հա­ճա­խա­կի խո­րա­սուզ­վել մտ­քե­րի մեջ, եր­բեմն առ եր­բեմն նա իրեն բռ­նում էր այն բա­նում, որ խան­դում է Կա­րե­նին իր ըն­կե­րու­հի­նե­րի նկատ­մամբ, երբ տես­նում էր, որ նրանք հենց այն­պես մո­տե­նում էին նրան՝ մի բան հարց­նե­լու, զրու­ցե­լու հե­տը (իր և Կա­րե­նի միջև վար­վե­ցո­ղու­թյան այդ պար­զու­թյու­նը չկար այլևս), գաղտ­նա­բար հետևում էր նրա յու­րա­քանչ­յուր քայ­լին, իսկ պա­տա­հա­կան հան­դի­պում­նե­րի ժա­մա­նակ շփոթ­վում, կորց­նում էր իրեն և արագ փախց­նում հա­յաց­քը£

Հա­սա­կա­կից աղ­ջիկ­նե­րի նման, Անա­հի­տը նույն­պես հա­ճա­խա­կի նա­մակ­ներ էր ստա­նում տղա­նե­րից և այդ նա­մակ­նե­րում՝ եր­բեմն քն­քուշ, եր­բեմն սր­տա­ռուչ, եր­բեմն էլ ծի­ծա­ղաշ­արժ, տղա­նե­րը ժա­մադ­րու­թյան էին կան­չում նրան£ Դրանք, պարզ է, շո­յում էին նրա աղջ­կա­կան սնա­պար­ծու­թյու­նը, նա ու­րա­խա­նում և հպար­տա­նում էր այդ նա­մակ­նե­րով, և, փակ­վե­լով դա­սա­րա­նում կամ առանձ­նա­նա­լով դպ­րո­ցի բա­կի ինչ­-որ մի անկ­յու­նում, դրանք կար­դում էր ըն­կե­րու­հի­նե­րին, առանց տա­լու, իհար­կե, հե­ղի­նակ­նե­րի անուն­նե­րը£ Այդ­պի­սի նա­մակ­ներ նա այժմ էլ ստա­նում էր, սա­կայն դրանք այլևս չէ­ին ու­րա­խաց­նում նրան, ավե­լի շուտ տա­րա­կու­սանք էին առաջ բե­րում, իսկ հե­տո վերջ­նա­կա­նա­պես սկ­սե­ցին ջղայ­նաց­նել, և, ստա­նա­լով հեր­թա­կան սի­րա­յին նա­մա­կը, նա պար­զա­պես վե­րա­դարձ­նում էր ետ՝ առանց կար­դա­լու, կամ պար­զա­պես պատ­ռում էր£ Ի վեր­ջո, Անա­հի­տը խնդ­րեց իրեն ուղղ­ված ոչ մի նա­մակ չվերց­նել (այն նա­մակ­նե­րը սո­վո­րա­բար նրան էին հանձն­վում կամ հա­մա­դա­սա­րան­ցի աղ­ջիկ­նե­րի, կամ էլ ցածր դա­սա­րան­նե­րի աշ­ա­կերտ­նե­րի մի­ջո­ցով) £

Ապ­րի­լի վեր­ջե­րին, արևոտ ու պայ­ծառ մի օր, Անա­հի­տը պա­յու­սա­կը ձեռ­քին գնում էր դպ­րոց£ Երկ­րորդ զան­գը հն­չել էր ար­դեն, դրա հա­մար էլ շտա­պում էր£ Նա ար­դեն հա­սել էր դպ­րոց, դար­պա­սի մոտ էր, մե­կը ետևից ասաց.

— Ա­նա­հիտ Գաբ­րի­ել­յա­նին ջերմ ող­ջույն­ներ£

Անա­հի­տը շրջ­վեց և տե­սավ Մուշ­եղ Առուշ­ան­յա­նին՝ 10-րդ «բ» դա­սա­րա­նից£

— Բարև, — սա­ռը ար­ձա­գան­քեց Անա­հի­տը£

— Ես հի­մա քայ­լում էի ձեր ետևից և ուշ­ա­դիր նա­յում ձեր ստ­վե­րին, — ասաց Մուշ­ե­ղը ժպ­տա­լով£

— Եվ հե­տո՞£

— Հե­տո ոչինչ£ Ես նա­յում էի ձեր ստ­վե­րին և մտա­ծում այն մա­սին, որ գե­ղե­ցիկ աղ­ջիկ­նե­րի ստ­վերն էլ գե­ղե­ցիկ է լի­նում£

Անա­հի­տը ծի­ծա­ղեց£

— Ինչ չի հա­ջող­վում գնել ոս­կով՝ կա­րե­լի է նվա­ճել քաղցր խոս­քով£ Դու, հա­վա­նո­րեն, այս նշա­նա­բա­նով ես առաջ­նորդ­վում, չէ՞£

— Ա­սենք թե, — մար­տա­կան տես­քով նե­տեց Մուշ­ե­ղը£

— Ա­նօ­գուտ է, Մուշ­եղ, այդ նշա­նա­բանն ու­նի իր բա­ցա­ռու­թյու­նը՝ ինձ վրա չի ներ­գոր­ծում£

— Դ­րա հա­մար էլ չե՞ս պա­տաս­խա­նում իմ նա­մա­կին£

— Ի՞նչ նա­մակ£

— Մեր դա­սա­րան­ցի Սա­թիկն էր բե­րել£

— Ես քո նա­մա­կը չեմ կար­դա­ցել£

— Ու­րեմն ար­ժա­նի չես հա­մա­րել®

— Հաշ­վիր, որ այդ­պես է£

— Շ­նոր­հա­կա­լու­թյուն, — քմ­ծի­ծաղ տվեց Մուշ­ե­ղը£- Դու գի­տե՞ս, թե մի խե­լոք մարդ ինչ է ասել այդ առ­թիվ£ Նա ասել է. «Դու քո վե­րել­քի ճա­նա­պար­հին մարդ­կանց հետ այդ­քան դա­ժան մի եղիր. նրանց հետ դու կհան­դի­պես նաև ցած իջ­նե­լիս»£ Լավ է, չէ՞, աս­ված£

Անա­հի­տին միշտ էլ բար­կաց­նում էր Մուշ­ե­ղի այդ խո­սե­լաձևը՝ ար­տա­հայտ­վել փքուն ու խո­րի­մաստ, և ամե­նագլ­խա­վո­րը՝ ու­րիշ­նե­րի խոս­քե­րով£

— Լավ է աս­ված, մի­այն թե չհաս­կա­ցա՝ դա ի՞նչ կապ ու­նի ինձ հետ£

— Ո­չինչ, Անա­հիտ, հե­տո կհաս­կա­նաս, — բազ­ման­շա­նակ խոս­տա­ցավ Մուշ­ե­ղը£

Անա­հի­տը հան­կար­ծա­կի կանգ առավ և, շրջ­վե­լով Մուշ­ե­ղի կողմն ու մի­ա­ժա­մա­նակ գի­տակ­ցե­լով, որ հե­տո պի­տի փոշ­մա­նի արած­նե­րի հա­մար, հուզ­մուն­քից շն­չա­հեղձ­վե­լով, անակն­կալ կեր­պով ասաց.

— Դու հո լավ գի­տես Կա­րե­նին£ Մեր դա­սա­րան­ցի Կա­րե­նին£

Մուշ­եղն ինք­նա­բե­րա­բար գլ­խով արեց, զար­ման­քով նա­յե­լով աղջ­կա թեթևակի գու­նատ­ված դեմ­քին£

— Ա­սենք թե® գի­տեմ®

— Այ, եթե նա գրեր® Նրա­նից, մի­այն նրա­նից կու­զե­նա­յի նա­մակ ստա­նալ® Ինչ­պի­սին էլ որ լի­ներ այդ նա­մա­կը՝ թե­կուզ վի­րա­վո­րա­կան, թե­կուզ® մի­այն թե գր­ված լի­ներ նրա ձեռ­քով®

Անս­պա­սե­լի նո­րու­թյամբ շշ­մած՝ Մուշ­ե­ղը չէր հա­մար­ձակ­վում տե­ղից շարժ­վել£ Թող­նե­լով նրան կանգ­նած, Անա­հի­տը, թանձր մա­զե­րը ծա­ծա­նե­լով ու­սե­րին, քա­րե սան­դուխք­նե­րով վա­զեց վեր և մտավ կի­սա­մութ մի­ջանցք£ Նա վա­զե­լով ան­ցավ մի­ջանց­քով՝ հետզ­հե­տե ըն­տե­լա­նա­լով մթու­թյա­նը, և, ասես հե­տապն­դում էին, նուրբ ռուն­գե­րով արագ շն­չե­լով օդը, ներս մտավ դա­սա­րան£ Նա հա­յաց­քով փնտ­րե­լով գտավ Կա­րե­նին և վճ­ռա­կա­նո­րեն մո­տե­ցավ նրան£ Կա­րենն իր նս­տա­րա­նին նս­տած ինչ­-որ քրքր­ված գիրք էր կար­դում£

— Այդ ի՞նչ գիրք ես կար­դում, Կա­րեն, — հարց­րեց Անա­հի­տը£

Կա­րենն աչ­քե­րը կտ­րեց գր­քից, զար­ման­քով նա­յեց նրան£

— Լր­տես­նե­րի մա­սին է£

— Հե­տաքր­քի՞ր է£

— Դեռ չգի­տեմ, նոր եմ սկ­սել£

Նրա ուշ­ա­դիր հա­յաց­քի ներ­քո Անա­հի­տը՝ ար­տաս­վե­լու աս­տի­ճան հուզ­ված, շիկ­նան­քից այր­վե­լով, չգի­տես ին­չու, փոր­ձեց բա­ցել իր հին պա­յու­սա­կը£ Բայց կող­պե­քը, հա­կա­ռա­կի պես, չէր բաց­վում, ըստ երևույ­թին, փչա­ցել էր£ Եվ Անա­հի­տը, վհա­տու­թյան պոռթ­կու­մով բռն­ված, հան­կարծ, ինքն ան­գամ սար­սա­փե­լով սե­փա­կան խոս­քե­րից, ասաց.

— Գի­տե՞ս, ես կու­զե­նա­յի, որ վե­րա­դառ­նա­յին այն հին ու երա­նե­լի ժա­մա­նակ­նե­րը, երբ աղ­ջիկն ինքն էր սեր խոս­տո­վա­նում տղա­յին, և դա ան­պատ­վու­թյուն չէր հա­մար­վում® Բայց ոչ, ես դա չէի ու­զե­նա, որով­հետև այդ հին ժա­մա­նակ­նե­րում չէ­իր լի­նի դու®

Հի­մա, տա­րի­ներ հե­տո, աշ­նա­նա­յին լուսն­յակ ու ցուրտ գիշ­եր­վա մեջ մեն-­մի­այ­նակ կանգ­նած, Անա­հի­տը մտա­ծում էր այն հե­ռա­վոր, ար­դեն ան­դարձ օրե­րի մա­սին, և նրա հա­մար ամո­թա­լի ու միևնույն ժա­մա­նակ հա­ճե­լի էր վեր­հիշ­ել իր այս­պես ասած երե­խա­յա­կան արար­մուն­քը, որին, ամե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ, մղեց նրան մի քա­նի րո­պե առաջ Մուշ­ե­ղի հետ տե­ղի ու­նե­ցած կար­ճատև խո­սակ­ցու­թյու­նը£ Զար­մա­նա­լին այն էր, որ Կա­րենն իս­կույն հաս­կա­ցավ նրան£ Նա մի քիչ գու­նատ­վեց, հե­տո ժպ­տաց, ինչ­պես նա է ըն­դու­նակ ժպ­տա­լու՝ մի­այն աչ­քե­րով£

Անա­հի­տը մինչև այ­սօր էլ չի կա­րո­ղա­նում մո­ռա­նալ, թե ինչ­պես այդ րո­պե­ին հո­գու վրա­յից անս­պա­սե­լի­ո­րեն չքա­ցավ լար­վա­ծու­թյու­նը, ձեռքն ակա­մա­յից ըն­կավ նս­տա­րա­նին, նրա ամ­բողջ էու­թյու­նը հա­մա­կեց տա­րօ­րի­նակ, ըն­դար­մաց­նող նվաղ­կո­տու­թյու­նը, որից ար­ցունք­ներն իրենք իրենց լց­վում էին աչ­քե­րը£ Եվ նա թերևս լաց լի­ներ, բայց այդ պա­հին Կա­րե­նի ձեռ­քը զգույշ իջավ նրա ձեռ­քին և թեթևակի սեղ­մեց նրա մատ­նե­րի ծայ­րե­րը£ Անա­հի­տը խո­նար­հեց կրա­կի պես այր­վող դեմ­քը, բայց ձեռ­քը ետ չքաշ­եց£ Ար­ցունք­ներ չկա­յին նրա աչ­քե­րում, բայց սիրտն այ­պես էր բա­բա­խում, ասես ուր որ է պի­տի դուրս թռ­չեր կրծ­քից£

Անա­հի­տը ջրի ծո­րա­կի տակ լց­րեց ջրա­մա­նը և թաց, սա­ռը ջրա­մա­նը ձեռ­քին գնաց դե­պի տուն£ Տուն մտ­նե­լիս նա ինչ­-որ հռնդ­յուն լսեց, կանգ առավ£ Նրան թվաց՝ ավ­տո­մե­քե­նա­յի ձայն էր£ Բայց ավ­տո­մե­քե­նա­յի ձայն չէր դա. բարձր, սա­րե­րից ու լեռ­նե­րից էլ շատ բարձր, աստ­ղա­զարդ երկն­քի մի­ջով ինչ­-որ օդա­նավ էր անց­նում՝ կար­միր լույս ար­ձա­կե­լով£ Անա­հի­տը ներս մտավ, ջրա­մա­նը դրեց սե­ղա­նին, իր նախ­կին տե­ղը£ Նրա աչ­քը կր­կին ըն­կավ խմ­բա­յին նկա­րին£ Նկա­րում ինքն ու Կա­րե­նը իրա­րից հե­ռու են, իսկ այն ժա­մա­նակ ան­բա­ժան էին£ Անա­հիտն իրեն ամե­նա­եր­ջա­նիկ աղ­ջիկն էր հա­մա­րում արար աշ­խար­հում£ Նրա էու­թյան յու­րա­քանչ­յուր բջիջ պա­րուր­ված էր այդ զգաց­մուն­քով£ Երե­կո­նե­րը նա պառ­կում էր քնե­լու այդ բերկ­րա­լից, շա­րու­նակ իրեն զար­մաց­նող զգա­ցու­մով, և մտա­ծում էր գա­լիք օր­վա մա­սին, որը նույ­պես սկս­վե­լու էր նույն ար­բեց­նող հուզ­մուն­քով£ Անա­հի­տի սիրտն ու հո­գին, ինչ­պես նո­րա­հաս գի­նու ոսկ­յա թաս, պռն­կե-պ­ռունկ լց­ված էր ցն­ծուն եր­ջան­կու­թյամբ£ Նա նույ­նիսկ ջա­նում էր քայ­լել հան­դարտ ու սա­հուն քայլ­ված­քով, ասես վա­խե­նա­լով թափթ­փել այդ ար­բեց­նող գի­նին£ Անա­հիտն առա­վոտ­ներն արթ­նա­նում էր վաղ, մինչև արևը դուրս կգար, արթ­նա­նում էր ինչ­-որ բա­նի մա­սին իրար հետ տաք վի­ճող ճնճ­ղուկ­նե­րի ան­հան­գիստ ճռ­վող­յու­նից, մի­առ­ժա­մա­նակ ան­խոհ ժպի­տով նա­յում էր նրանց, հե­տո փա­կում աչ­քե­րը և մտա­ծում Կա­րե­նի մա­սին՝ հիշ­ո­ղու­թյան մեջ հեր­թով վե­րա­կեն­դա­նաց­նե­լով երեկ երե­կո­յան նրա հետ անց­կաց­րած յու­րա­քանչ­յուր ակն­թար­թը£ Հե­տո ան­կող­նուց ել­նում, դուրս էր գա­լիս պատշ­գամբ և այդ­պես վար­դա­գույն թա­փան­ցիկ գիշ­ե­րա­նո­ցով, բա­րակ մեջքն ի վար թա­փած շող­շո­ղուն, ասես ոս­կեջ­րով լվա­ցած թանձր մա­զե­րով, եր­կար կանգ­նում, կկոց­ված աչ­քե­րով դի­տում էր այդ մեծ, տաք ու բա­րի աշ­խար­հը, որը շռայ­լո­րեն նրան էր հղում վաղ լու­սա­բա­ցի իր մաք­րա­մա­քուր կա­պույտ լույ­սը£ Իսկ հե­տո ներքևում, Մա­տու­ռի ձո­րում ընդ­հա­տում­նե­րով սկ­սում էր դայ­լայ­լել դեղ­ձա­նի­կը£ Անա­հիտն արագ նա­խա­ճաշ­ում, կար­գի էր բե­րում մա­զե­րը, և վերց­նե­լով պղն­ձե կու­ժը, վա­զում էր դուրս, չմո­ռա­նա­լով, իհար­կե, զգուշ­աց­նել մո­րը.

— Մա­մա, ես գնա­ցի ջրի£

— Շուտ վե­րա­դար­ձիր, քն­նու­թյան ես պատ­րաստ­վում, — իր հեր­թին ահա­զան­գում է մայ­րը£

Ձո­րում, կամր­ջից վեր, ու­ռե­նի­նե­րի տակ փոք­րիկ մի աղբ­յուր կար, որ մամ­ռոտ քա­րե­րի մեջ գիշ­եր ու զօր ցած­րա­ձայն եր­գում էր, այդ­պես եր­գե­լով էլ անց­նում էր մի քա­նի տասն­յակ մետր ճա­նա­պար­հը, ու նո­րից կոր­չում՝ ան­հայտ ու անա­նուն£ Այս­տեղ, այս աղբ­յու­րի մոտ էին նրանք մշ­տա­պես հան­դի­պում£ Գյու­ղում ու­րիշ աղբ­յուր կար՝ երեք ծո­րա­կով, վա­րար£ Տա­րին չորս բո­լոր մար­դաշ­ատ էր լի­նում այս­տեղ. կա­նայք կժե­րով ու դույ­լե­րով ջուր են վերց­նում, լվա­նում են իրենց նախշուն կար­պետ­նե­րը, տղա­մար­դիկ ջրում են իրենց ձի­ե­րին, այս­տեղ են գա­լիս դա­տարկ, դնգդն­գան տա­կառ­նե­րով սայ­լե­րը՝ ջուր տա­նե­լու հնձ­վոր­նե­րին ու ծխա­խո­տա­գործ­նե­րին£ Իսկ սրա, մամ­ռոտ քա­րե­րի մեջ կա­մա­ցուկ եր­գող այս անա­նուն աղբ­յու­րի հա­մար, որի սառ­նո­րակ ջրե­րը, հա­զիվ մի քա­նի մետր վա­զե­լով՝ կոր­չում են ըն­կու­զե­նի­նե­րի տակ, կուժ­կոտ­րու­կի դեղ­նա­գույն ծա­ղիկ­նե­րի մեջ, մի­ակ մխի­թա­րու­թյունն ասես այն է, որ ճապ­կի ճի­պո­տի պես ճկուն, խա­ղաց­կուն իրա­նով մի սի­րուն աղ­ջիկ ու բարձ­րա­հա­սակ, սև հոն­քե­րի տա­կից սևեռուն նա­յող լր­ջա­խոհ մի տղա հա­մար­յա ամեն օր գա­լիս են իր մոտ, իրեն են վս­տա­հում իրենց սե­րը, իր ներ­կա­յու­թյամբ եր­կար զրու­ցում են՝ շա­րու­նակ շիկ­նե­լով ու չհա­մար­ձակ­վե­լով նա­յել իրար, խո­սում են կա­մա­ցուկ, և ին­քը հաս­կա­նում է, իհար­կե, որ սի­րո մա­սին չի կա­րե­լի բարձր խո­սել£ Եվ գու­ցե դրա հա­մար է, որ ան­հայտ ու անա­նուն աղբ­յու­րը՝ մո­ռաց­ված աստ­ծուց ու մարդ­կան­ցից, իր կարճ ճա­նա­պարհն անց­նում է ու­րախ եր­գե­լով, ինչ­պես ոս­կեթև թի­թեռ, որն ամ­բողջ օրը թրվ­ռում, ան­հոգ պա­րում է, չի­մա­նա­լով, որ այս մեծ ու լույս աշ­խար­հում ըն­դա­մե­նը մի օր­վա կյանք ու­նի ին­քը£ Անա­հի­տը կու­ժը դնում էր աղբ­յու­րի տակ, և, մինչև այն կլց­վեր ջրով, Կա­րե­նի հետ ձեռք-­ձեռ­քի ձորն ի վեր խո­րա­նում էին ան­տա­ռի մեջ, եր­բեմն ծա­ղիկ­ներ փն­ջում, եր­բեմն նս­տում գե­տա­կի մոտ՝ ունկնդ­րե­լով նրա եր­գը£ Գե­տա­կը գա­լիս էր լեռ­նե­րից, նա իր հետ բե­րում էր լեռ­նե­րի հո­վը, այդ սա­ռը, շնկշն­կան հո­վը նրանց էր հասց­նում բարձր լեռ­նե­րի կրծ­քին ծվա­րած ծա­ղիկ­նե­րի բուր­մուն­քը, և Անա­հի­տը չգի­տեր, չէր կա­րո­ղա­նում հաս­կա­նալ՝ ծա­ղիկ­նե­րի բուր­մուն­քի՞ց էր ար­բում, թե՞ նրա­նից, որ Կա­րենն այդ­քան մոտ է նս­տած իրեն£

Անա­հիտն այդ օրը չի մո­ռա­նա եր­բեք£ Չի կա­րո­ղա­նա մո­ռա­նալ£ Ավար­տա­կան առա­ջին քն­նու­թյու­նից հե­տո, դպ­րո­ցից տուն գնա­լու ճա­նա­պար­հին, Անա­հի­տը, առանց նա­խա­պես պայ­մա­նա­վոր­վե­լու, հան­կարծ կամր­ջի մոտ թեք­վեց դե­պի ձո­րը և չնա­յե­լով ետ, ձորն ի վեր վա­զեց դե­պի ծա­նոթ աղբ­յու­րը՝ իր ետևից տա­նե­լով Կա­րե­նին£ Հաս­նե­լով աղբ­յու­րին, նա մեջ­քով հեն­վեց սպի­տա­կա­վուն հա­ճա­րե­նի­նե­րից մե­կի բնին և, վա­զե­լուց շուն­չը կտր­վե­լով, սկ­սեց նա­յել Կա­րե­նին£

Կա­րե­նը Անա­հի­տին չէր նա­յում, նա մի պահ նա­յեց երկն­քի խոր­քը մխրճ­ված հա­ճար­կե­նուն, որի տակ կանգ­նած էր Անա­հի­տը, և, գր­պա­նից հա­նե­լով դա­նա­կը, սկ­սեց ինչ­-որ բան փո­րագ­րել սպի­տա­կա­վուն ծա­ռաբ­նին£ Անա­հի­տը գլու­խը թե­քել, հե­տաքրք­րու­թյամբ նա­յում էր ու ժպ­տում£ Քր­տին­քի կա­թիլ­նե­րը ճա­կա­տին՝ Կա­րե­նը ջա­նա­սի­րու­թյամբ փո­րագ­րեց իրենց անուն­նե­րի սկզբ­նա­տա­ռե­րը. «„Կ+Ա= սեր“», և, իր արա­ծից գոհ ու եր­ջա­նիկ, հաղ­թա­կան նա­յեց Անա­հի­տին£ Անա­հի­տը շա­րու­նա­կում էր ժպ­տալ՝ ձյու­նաս­պի­տակ ատամ­նե­րով սեղ­մե­լով շուր­թե­րը£ Կա­րե­նը նա­յեց նրան և, մի կողմ նե­տե­լով դա­նա­կը, արա­գո­րեն մո­տե­ցավ Անա­հի­տին և փութ­կոտ մի շար­ժու­մով գր­կե­լով նրա տաք ու հնա­զանդ մեջ­քը, հուզ­մուն­քից շն­չա­հեղձ­վե­լով, բե­րա­նով արագ գտավ նրա այր­վող շուր­թե­րը£

Անա­հի­տը, դեռևս մեջ­քով սեղմ­ված ծա­ռաբ­նին և անուժ դի­մադ­րե­լու Կա­րե­նի մո­լուց­քին, դան­դա­ղո­րեն սա­հեց ցած՝ ասես տեն­դի մեջ՝ հա­ռա­չե­լով ու տն­քա­լով£ «Մի­թե՞ հնա­րա­վոր է ապ­րել առանց քեզ», -շշն­ջում էր Կա­րե­նը, ան­հա­գո­րեն շն­չե­լով նրա աղջ­կա­կան բույրն ու մո­լեգ­նա­բար համ­բու­րե­լով հրա­գույն շուր­թե­րը, թախ­ծա­նուշ ջինջ աչ­քե­րը, դեմ­քը, մա­զե­րը®

Այդ­պես շե­րու­նակ­վեց մինչև հու­նի­սի վեր­ջը£ Ար­դեն հանձ­նել էին վեր­ջին քն­նու­թյու­նը, պատ­րաստ­վում էին ավար­տա­կա­կան երե­կույ­թին£ Աղ­ջիկ­ներն իրենց հա­մար տո­նա­կան զգեստ­ներ էին կա­րում, տղա­ներն ամ­բողջ օրն անց էին կաց­նում դպ­րո­ցում՝ նա­խա­պատ­րաս­տե­լով այն նոր ու­սում­նա­կան տար­վան. սպի­տա­կաց­նում էին դա­սա­սեն­յակ­նե­րի պա­տե­րը, նս­տա­րան­նե­րը ներ­կում, լվա­նում ապա­կի­նե­րը- վա­ղուց ի վեր այդ­պի­սի ավան­դույթ կար դպ­րո­ցում՝ շր­ջա­նա­վարտ­նե­րը պար­տա­վոր էին իրենց ու­ժե­րով վե­րա­նո­րո­գել դպ­րո­ցա­կան շեն­քը, և, ինչ­պես էս­տա­ֆետ, հա­ջորդ սերն­դին հանձ­նել այն կազմ ու պատ­րաստ£

Անա­հիտն ամեն երե­կո, վեր­ջաց­նե­լով տան աշ­խա­տանք­նե­րը, գնում էր դպ­րոց՝ իմա­նա­լու, թե ինչ­պես են գնում տղա­նե­րի գոր­ծե­րը£ Մյուս աղ­ջիկ­նե­րը նույն­պես գա­լիս էին£ Պետք էր, օգ­նում էին, չէ՝ պար­զա­պես զրու­ցում էին՝ բազ­մա­զա­նու­թյուն մտց­նե­լով տղա­նե­րի աշ­խա­տան­քա­յին առօր­յա­յի մեջ£ Հե­տո բա­ժան­վում էին, և նրանց աշ­խույժ ձայ­նե­րը եր­կար ժա­մա­նակ հն­չում էին գյու­ղա­կան կի­սա­մութ փո­ղոց­նե­րում£

Այդ­պի­սի մի օր Անա­հիտն ուշ­ա­ցած եկավ դպ­րոց£ Նա Կա­րե­նին տե­սավ հեռ­վից. ու­սուց­չա­նո­ցի դու­ռը հա­նել, ռան­դայով տաշ­ում էր£

— Բարև, — մո­տե­նա­լով ասաց Անա­հի­տը՝ զար­ման­քով նա­յե­լով նրան£

— Փեղ­կե­րից մե­կը կիպ չի նս­տում շր­ջա­նակ­ի մեջ, ստիպ­ված տաշ­ում եմ£

— Դու հյուս­նու­թյո՞ւն էլ ես կա­րո­ղա­նում անել£

— Քիչ-­քիչ սո­վո­րում եմ, — քմ­ծի­ծաղ տվեց Կա­րե­նը£- Գու­ցե պետք եկավ®

Անա­հի­տին թվաց՝ ինչ­-որ անու­րախ բան կար այդ քմ­ծի­ծա­ղի մեջ£ Նա ուշ­ադ­րու­թյամբ զն­նեց Կա­րե­նին՝ ձգ­տե­լով բռ­նել նրա հա­յաց­քը, բայց դա Անա­հի­տին չհա­ջող­վեց£ Կա­րենն աշ­խա­տում էր չնա­յել նրան, ձևաց­նե­լով, թե չա­փա­զանց կլան­ված է աշ­խա­տան­քով£

Անա­հի­տը, զուտ կա­նա­ցի­ա­կան հո­տա­ռու­թյամբ, նե­րըմբռ­նո­ղա­բար հաս­կա­ցավ. ինչ­-որ բան է պա­տա­հել, և այդ ինչ­-որ բա­նը կապ­ված է իր հետ£ Բայց ի՞նչ£ Նա տեն­դո­րեն միտ­քը բե­րեց իր յու­րա­քանչ­յուր քայ­լը, յու­րա­քանչ­յուր ասած խոս­քը, բայց դրանց մեջ այն­պի­սի մի բան չգ­տավ, որ վի­րա­վո­րեր կամ վշ­տաց­ներ Կա­րե­նին£ Եվ այդ պա­հից մի աղոտ տագ­նապ սո­ղոս­կեց սիր­տը£ Հարց­նել այդ մա­սին Կա­րե­նին, չհա­մար­ձակ­վեց. գի­տեր՝ եթե չի ասում, ու­րեմն անօ­գուտ է հար­ցու­փոր­ձը, չի ասի£

Պար­զա­պես հար­կա­վոր է համ­բե­րու­թյամբ զին­վել և սպա­սել£ Եվ Անա­հի­տը ամ­բողջ երե­կոն սպա­սեց՝ ան­դադ­րում հո­գով շր­ջե­լով մի­ջանցք­նե­րում ու բռ­նազ­բո­սիկ ժպի­տով պա­տաս­խա­նե­լով աղ­ջիկ­նե­րի և տղա­նե­րի ու­րախ կա­տակ­նե­րին£

Բա­նա­լի­նե­րը հանձ­նե­լով տն­տես­վար Աշ­ո­տին, տղա­ներն ու աղ­ջիկ­նե­րը դուրս եկան դպ­րո­ցից£ Չգի­տես ին­չու, Անա­հի­տին այն­պես թվաց, թե այ­սօր ինքն ու Կա­րե­նը եր­կար չեն մնա իրար հետ, շուտ կբա­ժան­վեն£ Ին­չո՞ւ հան­կարծ այդ­պես թվաց՝ Անա­հի­տը չհաս­կա­ցավ£ Բա­ժան­վե­լով ընդ­հա­նուր խմ­բից, նրանք լուռ, առանց մի խոս­քի, սպի­տա­կին տվող ճա­նա­պար­հով քայ­լե­ցին դե­պի տուն£ Խախ­տե­լով լռու­թյու­նը, Կա­րե­նը, իբր ի մի­ջի ­այ­լոց, ասաց, որ ավար­տա­կան երե­կույ­թից ան­մի­ջա­պես հե­տո գնա­լու է Ղա­զախս­տան, Կուս­տա­նա­յի մարզ՝ քե­ռու մոտ£ Անա­հիտն այն­պես հան­կար­ծա­կի կանգ առավ, ասես մթու­թյան մեջ դեմ առավ պա­տի£

— Ինչ­պե՞ս® Ղա­զախս­տա՞ն£ Դու ինձ թող­նում ես մե­նա՞կ£

— Այդ­պես է պետք, Անա­հիտ£

— Իսկ ե՞ս£ Ես ի՞նչ պի­տի անեմ առանց քեզ£

— Կտխ­րես մի քա­նի ամիս£

— Քեզ հա­մար հեշտ է ասել՝ «Կտխ­րես®»£ Ես առանց քեզ կմեռ­նեմ այս­տեղ£

— Ես պետք է գնամ® Ան­պայ­ման պետք է գնամ£ Այ­լա­պես®

— Այ­լա­պես ի՞նչ, — արագ վրա բե­րեց Անա­հի­տը£- Դու ինձ­նից մի թաքց­րու ոչինչ£ Դու այլևս չես սի­րում ինձ, չէ՞®

— Ոչ, սի­րում եմ, Անա­հիտ, հենց նրա հա­մար եմ գնում, որով­հետև սի­րում եմ®£- Նա քիչ լռեց, հե­տո ավե­լաց­րեց մտամ­փոփ£- Ամեն ինչ ինչ­քան հեշտ կլի­ներ, եթե չսի­րե­ի քեզ® Եթե այդ­պես լի­ներ, ես ոչ մի տեղ էլ չէի գնա®

Դառն ու օտա­րո­տի հն­չե­ցին Կա­րե­նի բա­ռե­րը£ Անա­հի­տը լար­վեց, տագ­նա­պով դի­տե­լով Կա­րե­նի դեմքն ու ջա­նա­լով կռա­հել, թե որ­տե­ղի՞ց է գա­լիս այս դա­ռը մոր­մո­քը, սա­կայն մթան մեջ ոչինչ տես­նել չկա­րո­ղա­ցավ՝ բա­ցի իր հա­մար ան­սահ­ման թանկ դի­մագ­ծե­րից£

— Աստ­ված իմ, դու այդ ին­չե՞ր ես ասում, Կա­րեն, — մի տե­սակ փոխ­ված ձայ­նով մրմն­ջաց Անա­հի­տը£ -Ես ոչինչ հաս­կա­նալ չեմ կա­րո­ղա­նում£ Ի՞նչ է պա­տա­հել£

— Մի ան­հանգս­տա­նա, ամեն ինչ լավ կլի­նի, — ասաց Կա­րե­նը, քնք­շո­րեն սեղ­մե­լով նրա թևը՝ ար­մուն­կից քիչ վերև£- Ամե­նից շա­տը՝ կես տա­րի, և մենք ազատ կլի­նենք, ինչ­պես®

— Դու զար­մաց­նում ես ինձ, Կա­րեն, — ընդ­հա­տեց Անա­հի­տը£- Մի՞­թե մենք հի­մա ազատ չենք£ Մի­թե՞ որևէ մե­կը խան­գա­րում է մեզ£

— Ոչ, իհար­կե, բայց կու­զե­նա­յի, որ բո­լո­րո­վին ազատ լի­նենք®- ար­տա­բերեց Կա­րե­նը թեթևակի դո­ղա­ցող ձայ­նով և, ասես ցան­կա­նա­լով ազատ­վել նրա­նից, ան­մի­ջա­պես շտա­պեց­րեց£- Դե լավ, գնա, ուշ է ար­դեն£ Բա­րի գիշ­եր£- Կա­րե­նը, առանց ետ նա­յե­լու, քայ­լեց կի­սա­մութ փո­ղո­ցով£