Бесплатный фрагмент - Zioła w profilaktyce chorób psów i kotów

Rośliny lecznicze

Pod nazwą „rośliny lecznicze” rozumiemy najczęściej rośliny lądowe z których pozyskuje się surowce zielarskie, zawierające substancje czynne, stosowane w medycynie i ziołolecznictwie.

Na świecie poznano ok. 2500 gatunkówroślin leczniczych. W Polsce rośnie ich ok. 400, a w praktyce stosowanych jest ok. 200. Zdecydowana większość z nich to rośliny naczyniowe, nieliczne należą do paprotników, porostów i glonów.

Większość roślin leczniczych jest niestety również roślinami trującymi. Ich stosowanie wymaga fachowej wiedzy. Różnice między dawką leczniczą a toksyczną są niewielkie. Istnieją też różnego rodzaju przeciwwskazania co do stosowania ziół przy niektórych chorobach, stanach fizjologicznych organizmu, itp. W weterynarii problemem jest również to, że rośliny trujące dla jednego gatunku są roślinami leczniczymi dla innego. Dlatego też ich podawanie musi być konsultowane z lekarzem weterynarii. W niniejszym opracowaniu zaznaczyłem przeciwwskazania do stosowania wybranych surowców zielarski, ale ostrożność należy zachować również przy tych roślinach, które są uważane za bezpieczne.

Aloes drzewiasty (Aloe arborescens Mill.)

(fot. Andrew Massyn)

Gatunek roślin z rodziny szparagowatych z plemienia Aloideae, które dawniej wyodrębniano w randze rodziny aloesowatych. Rośnie na terenach piaszczystych i kamienistych — głównie w Afryce południowej i wschodniej oraz na Półwyspie Arabskim. Uprawiany w naszej szerokości geograficznej jako roślina ozdobna.

Morfologia

Pokrój ma krzewiasty — rozgałęzione, drewniejące pędy osiągają 2–3 m wysokości i zakończone są rozetami szarozielonych liści. Rośliny uprawiane w klimacie umiarkowanym (m.in. w Polsce) osiągają do 1 m wysokości. Szarozielone liście na brzegu uzbrojone są w jasne ząbki. Kwitnie w miesiącach chłodnych (na półkuli południowej od maja do lipca) tworząc okazałe kwiatostany z kwiatami w kolorze ciemnopomarańczowym, rzadko żółte,

czerwone lub dwubarwne.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Roślina ozdobna

Roślina lecznicza

Miazga z liści aloesu jest używana do łagodzenia bólu w przypadku zranienia, otarcia lub stłuczenia skóry, leki z liści mają charakter biostymulatorów.

Wino aloesowe pomaga w leczeniu reumatyzmu oraz owrzodzeń dwunastnicy i żołądka; poprawia także odporność organizmu człowieka na różne choroby.

Zastosowanie w weterynarii

Proszek uzyskanu po odparowaniu soku z liści aloesu można podawać koniom do karmy (2 łyżki) w chorobach układu oddechowego i pokarmowego.

Kompresy i okłady z miąższu aloesu przy zmianach skórnych u wszystkich gatunków zwierząt

Maść sporządzona z proszku aloesowego i wazeliny (w proporcji 1:1) — przy uszkodzeniach skóry i zmianach skórnych.

Babka lancetowata, babka wąskolistna, języczki polne (Plantago lanceolata L.)

(fot. Kurt Stueber)

Gatunek byliny należący do rodziny babkowatych (Plantaginaceae Juss.). Występuje w stanie dzikim w niemal całej Europie, w Afryce północnej oraz w Azji zachodniej aż do Himalajów

i jej części środkowej. Jako gatunek zawleczony obecny jest w Ameryce Północnej, Środkowej i Południowej, na Hawajach, w Australii i na Madagaskarze. Gatunek bardzo zmienny, przystosowuje się do różnych warunków, został rozwleczony na wszystkie kontynenty.

W Polsce pospolity.

Morfologia

Pęd — p od powierzchnią krótkie kłącze. W czasie kwitnienia wyrastają pędy kwiatonośne osiągające wysokość do 40 cm.

Liście — długie, równowąskie, lancetowate, u nasady zwężone w rynienkowaty owłosiony ogonek, skupione są w przyziemne rozety, mają 3–7 równoległych nerwów. Blaszka liściowa przeważnie całobrzega, rzadko z nielicznymi ząbkami.

Kwiaty — z rozetek liściowych wyrasta jedna lub kilka bezlistnych szypułek kwiatostanowych o 5 głębokich bruzdach. Szypułka jest prosto wzniesiona lub podnosząca się. Kwiatki są drobne, niepozorne, białe do brunatnoróżowych, zebrane w gęsty, kulisty lub walcowaty, brunatny kłos. Kwiatki osadzone w suchobłoniastych przysadkach. Korona zrosłopłatkowa, ma krótką rurkę i cztery płatki.

Owoce — gładkie, błyszczące, czerwonobrunatne nasiona w kształcie czółenek, osadzone są po 1–2 w jajowatej torebce.

Korzenie — liczne, wiązkowe.

Biologia

Liście zawierają aukubinę, substancje śluzowe, pektyny, garbniki (ok. 6,5%), kwasy: fumarowy, benzoesowy, cynamonowy, waniliowy, sole mineralne (w tym sole cynku i krzemionkę), flawonoidy (bajkaleina, skutelareina).

Ekologia

Rośnie na łąkach, trawnikach, pastwiskach, przydrożach, zboczach i polanach. Lubi lekkie i przewiewne gleby, czarnoziemne lub gliniasto-piaszczyste. Często spotykana jako roślina ruderalna lub chwast w koniczynie, lucernie. W polskich Tatrach spotykana do wysokości 1367 m n.p.m. W Polsce występuje coraz rzadziej w stanie naturalnym, ze względu na stosowanie herbicydów.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Babka lancetowata jest rośliną znaną od bardzo dawna w lecznictwie. Uważano, że musi ona być silnym środkiem na zranienia skoro nie ginie „nawet na uczęszczanych drogach mimo deptania przez końskie kopyta i rozjeżdżania żelaznymi obręczami wozów”. Przewija się w lecznictwie przez wieki. W starożytności zalecano sok z babki na ukąszenia skorpionów i węży, w średniowieczu na złamania i opuchlizny, a także jako antidotum na miłosne czary. Medycyna ludowa roślinę zalecała w leczeniu chrypki, suchego, przewlekłego kaszlu, nieżytów przewodu pokarmowego oraz dróg moczowych.

Liść babki lancetowatej stosowany jest głównie jako środek wykrztuśny i rozkurczający mięsnie gładkie górnych dróg oddechowych

Śluzy i garbniki zmniejszają przekrwienie błon śluzowych oraz nadmierną przepuszczalność naczyń włosowatych.

Właściwości bakteriostatyczne wykazuje świeży surowiec, też w postaci soku (Succus Plantaginis lanceolatae).

Odwary działają też ściągająco i słabo moczopędnie. Badania wykazały, że wyciągi wodne z liści babki lancetowatej, stosowane doustnie, pobudzają wytwarzanie interferonu i przeciwciał antywirusowych, a więc substancji chroniących organizm przed inwazją wirusów.

Sok ze świeżych liści babki lancetowatej albo odwar z liści wysuszonych przyspiesza gojenie ran i regenerację naskórka.

Zastosowanie w weterynarii

Posiekane świeże lub suszone liście, podawane w karmie, lub w postaci ciasteczek — zapobiegają biegunkom, wzmagają apetyt oraz działają pobudzająco na układ odpornościowy

Napar z lisci można podawać zwierzętom gospodarskim przy chorobach górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego

Kompresy i okłady w z mianach skórnych, odparzeniach, obrzękach.

Babka zwyczajna, babka większa (Plantago major L.)

(fot. Rasbak)

Gatunek rośliny należący do rodziny babkowatych. Rodzimy obszar występowania obejmował Europę i Azję, ale jako gatunek zawleczony rozprzestrzenił się także na innych kontynentach, szczególnie pospolity w Ameryce Północnej. W Polsce gatunek pospolity na całym terenie.

Morfologia

Pokrój Wysokość od 5 do 30 cm, bardzo zmienna zależnie od właściwości gleby.

Łodyga — silnie skrócona (dlatego liście skupione w przyziemnej różyczce), tylko w czasie kwitnienia rozwijają się 1–3 (rzadziej więcej) nierozgałęzione łodygi kwiatonośne, prosto wzniesione, bezlistne, obłe i skąpo owłosione, wyrastające z pachwin liści.

Liście — skupione w przyziemnej różyczce liściowej. Blaszka szerokojajowata (najwyżej 1,5 razy dłuższe niż szersze), całobrzega albo skąpo ząbkowana, naga lub słabo owłosiona, z 5 lub 7 (lub 9 — dla bardzo dużych liści) równoległymi nerwami, w nasadzie zaokrąglona lub sercowata. Ogonki liściowe mniej więcej długości blaszki, nagie lub luźno tylko owłosione.

Kwiaty — zebrane w szczytowe, walcowate kłosy o długości równej szypule, lub większej. Niepozorne, małe (do 2 mm długości), siedzące o zredukowanych szypułkach, żółtawozielone. Kielich złożony z czterech, szerokoeliptycznych działek, wolnych do samej nasady. Korona 4-płatkowa, rurkowata, naga. Pręciki 4 z długimi, białymi nitkami zakończonymi bladoliliowymi, z czasem brudnożółtymi pylnikami. Zalążnia górna.

Owoce — jajowata puszka, zawierająca zwykle (6) 8 (10) nasion Otwiera się wieczkiem. Nasiona owalne lub w różny sposób zdeformowane — kanciaste.

Biologia i ekologia

Roślina kwitnie od czerwca do października, łupina nasienna pod wpływem wilgoci pęcznieje i śluzowacieje, dlatego przyczepia się, na przykład do stóp ludzi i zwierząt i w ten sposób roślina jest rozsiewana.

Liście są bogate we flawonoidy (skutalereinę, bajkaleinę), pektyny, witaminy A, C, K. Zawierają także śluz, glikozydy irydoidowe (aukubina, katalpol), kwasy organiczne (cytrynowy, fumarowy, benzeosowy, cynamonowy i in.), garbniki (ok. 4%), enzymy (inwertynę, emulsinę), saponiny trójterpenowe.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

W Chinach znana była już od 3000 lat. W starożytności zalecana była w przypadku ukąszeń przez węże i skorpiony.

Liscie działają wykrztuśne, przeciwzapalne, powlekająco (osłaniająco). W medycynie ludowej świeże liście przykładano na niewielkie zranienia, ukąszenia owadów, zwichnięcia, ropiejące rany, owrzodzenia

Napar służy do przemywania trudno gojących się ran.

Zastosowanie w weterynarii

Napar z lisci i korzeni stosowany u zwierząt gospodarskich jako dodatek mineralno-witaminowy, podobnie susz podawany bezpośrednio do karmy lub w ciasteczkach dla psów i kotów.

Okłady na trudno gojące się rany

Maśc sporzadzona w stosunku 1:1 z wazeliny i suszonych liści — na trudno gojące się rany.

Biedrzeniec mniejszy (Pimpinella saxifraga)

(Fot. Mark 14)

Gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Występuje niemal w całej Europie oraz w północnej i południowo-zachodniej części Azji. W Polsce jest pospolity.

Morfologia

Łodyga — wzniesiona, w górze bezlistna albo niemal bezlistna, krótko owłosiona w dolnej części, rozgałęziająca się. Osiąga wysokość 30—60 cm i jest delikatnie kreskowana wzdłużnie.

Liście — przeważnie pojedynczo-pierzaste, czasami tylko podwójnie-pierzaste.

Kwiaty — zebrane w baldach złożony mający 5—20 szypułek.

Owoc — rozpada się na dwie, nagie i jajowate rozłupki o długości ok. 2 mm, rozsiewane przez wiatr.

Biologia i ekologia

Rośnie w przydrożach, suchych zboczach, wrzosowiskach, lasach sosnowych. Przeważnie na suchych i jałowych glebach. Roślina ciepłolubna. Kwitnie od czerwca do września, zapylana

jest przez owady.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Kłącze i korzenie wykopuje sięalbo na wiosnę, albo na jesieni. Po wysuszeniu bezwzględnie powinny być przechowywane w szczelnie zamkniętych pojemnikach.

Są środkiem wykrztuśnym oraz rozkurczowym. Zaleca się je w astmie, schorzeniach górnych dróg oddechowych, ale także przy wzdęciach, biegunce, bólach żołądka spowodowanych przejedzeniem.

Poza tym używa się go w zapaleniu pęcherza moczowego, kamicy moczowej i dnie.

Zastosowanie w weterynarii

Odwar dla zwierząt gospodarskich w celu polepszenia apetytu i mleczności

Kapiele w odwarze dla zwierząt udomowionych przy lekkich stanach zapalnych skóry

Bieluń dziędzierzawa (Datura stramonium L.)

(Fot. BDK)

Gatunek rośliny z rodzinypsiankowatych (Solanaceae Adans.). Pochodzi z Meksyku, rozprzestrzenił się w wielu regionach świata. Obecnie występuje w całej Eurazji i Ameryce

Północnej. W Polsce występuje pospolicie.

Morfologia

Roślina zielna, dorasta przeważnie do 1 m wysokości. Wydziela silny, nieprzyjemny, zwykle określany jako przypominający mysi — zapach.

Łodyga — naga, lekko omszona, widlasto rozgałęziona.

Liście — o kształcie jajowatym, zaostrzone, zatokowo ząbkowane.

Kwiaty — bardzo duże, kształtu lejkowatego, wyrastające w widłach gałązek lub na szczycie, wzniesione do góry, kielich o długiej rurce zakończone ostrymi, trójkątnymi ząbkami, korona kwiatu biała, rzadko niebiesko nabiegła.

Kwitnie od lipca do sierpnia, a w sprzyjających warunkach nawet do października (jeżeli jesienią nie wystąpią przymrozki).

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Liscie i nasiona zawierają 0,1—0,6% alkaloidów tropanowych: hioscyjamina, atropina, skopolamina, apoatropina oraz saponiny triterpenowe, garbniki, flawonidy i hydroksykumarynę, a także w małej ilości atropamina, skopina, beladonina, nikotyna i dwuamina putrescyna, która wraz z kadaweryną i agmatyną zaliczane są do ptomain, czyli jadów trupich).

Z liści i nasion wykonuje się preparaty, które ze względu na silnie trujące działanie mogą być stosowane tylko pod kontrolą lekarza. Używane są do leczenia dychawicy oskrzelowej, ostrych nieżytów oskrzeli, chorób neurologicznych oraz jako środki spazmolityczne.

Zastosowanie w weterynarii

ROŚLINA TOKSYCZNA DLA WSZYSTKICH ZWIERZĄT UDOMOWIONYCH. NIE PODAWAĆ WEWNĘTRZNIE.

Kompresy i przymoczki ze świeżych liści w leczeniu ropiejących ran

Macerat w celu zwalczania mszyc, kleszczy i miodówek

Bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea L.)

(Fot. Agnieszka Kwiecień)

Gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych. Występuje w całej Europie, w umiarkowanych strefach Azji, na Syberii, zadomowiony także w Ameryce Północnej gdzie jest

gatunkiem zawleczonym. Pospolity na całym obszarze Polski.

Morfologia

Roślina wysokości 10—20 cm, z długimi pełzającymi rozłogami, łatwo zakorzeniającymi się.

Łodyga — podnosząca się, sporadycznie owłosiona lub naga, rozgałęziona, kanciasta i miękka, z długimi (do 1 m) ulistnionymi rozłogami.

Liście — zimotrwałe, naprzeciwległe, długości 1—3 cm, sercowato okrągławe lub nerkowate, z karbowanym brzegiem. Na spodniej stronie blaszki często fioletowoczerwone.

Kwiaty — osadzone po 2—4 w kątach liści, krótkoszypułkowe.

Owoce — rozłupnia rozpadająca się na 4 rozłupki.

Biologia i ekologia

Zakwita w drugim roku życia, kwitnie od kwietnia do czerwca, zapylany jest przez owady.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Ziele bluszczyku zawiera śladowe ilości olejku eterycznego, do 7% garbników, cholinę, substancję goryczkową — glechominę, saponiny, żywice, sole mineralne.

Stosowane przeciw zatruciu ołowiem, w medycynie ludowej w postaci naparu stosowany przy przewlekłych nieżytach dróg oddechowych, astmie, przeciw bólom żołądka, przy schorzeniach pęcherza i kamicy nerkowej. Zewnętrznie używany do przemywania ran i w chorobach skóry, ze względu na delikatne działanie ściągające, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne.

Zastosowanie w weterynarii

ROŚLINA TOKSYCZNA DLA KONI.

Kąpiele w odwarze z kurdybanka są pomocne w leczeniu świerzbu i nużycy

Drobno siekane ziele podaje się bydłu i świniom w przypadku zabużeń łaknienia

Bobrek trójlistkowy, b. trójlistny (Menyanthes trifoliata L.)

(Fot. AlvaroRuizZquiza)

Gatunek rośliny z monotypowego rodzaju bobrek Menyanthes L. należącego do rodziny

bobrkowatych. Jest szeroko rozprzestrzeniony na całej półkuli północnej. Występuje w Azji, Europie, Ameryce Północnej i w Maroku. W Polsce występuje na terenie całego niżu, niezbyt pospolicie.

Morfologia

Łodyga — prosto wzniesiona, naga i bezlistna. Pod ziemią grube, pełzające kłącze.

Liście — ulistnienie skrętoległe, liście tylko odziomkowe, zanurzone w wodzie. Są skórzaste, ciemnozielone, całobrzegie, potrójne na długich ogonkach o bardzo gorzkim smaku.

Kwiaty — białoróżowe, zebrane w gęste, zwężające się ku szczytowi grona na długiej, bezlistnej szypułce (10—30 cm) bocznie wyrastającej z kłącza.

Owoc — kulisto-jajowata torebka o długości do 13 mm zawierająca drobne nasiona brązowej barwy.

Biologia i ekologia

Kwitnie od czerwca do września. Rośnie na torfowiskach i mokrych łąkach, na bagnach i w rowach.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Surowcem lekarskim bobrka są liście (zawartość: gorycze, glikozydy, garbniki oraz składniki mineralne, głównie jod, żelazo i mangan).

Ma właściwości wzmacniające, oczyszczające i przeciwzapalne.

Przeciwdziała zaparciom, wzdęciom, działa żółciopędnie.

Wzmacnia działanie gruczołów wydzielania wewnętrznego.

Zastosowanie w weterynarii

Odwar podaje się zwierzętom udomowionym przy zaburzeniach trawienia, przy braku łaknienia,

Stosowany też jako srodek wzmacniający.

Bodziszek cuchnący (Geranium robertianum L.)

(Fot. Enrico Blasutto)

Gatunek rośliny z rodziny bodziszkowatych. Występuje w Europie, Azji i północnej Afryce. Jest pospolity na całym terenie Polski.

Morfologia

Cała roślina osiąga wysokość 20–40 cm.

Łodyga — prosto wzniesiona lub pokładająca się, gęsto rozgałęziona, owłosiona i łamliwa. O różowawym odcieniu.

Liście — odziomkowe szybko usychają. Łodygowe są długoogonkowe, ułożone naprzeciwlegle. Kształt blaszki liściowej w zarysie trójkątny, pierzastosieczny lub podwójnie pierzastosieczny.

Kwiaty — osadzone na szypułkach po dwa w kącie liścia wspierającego. Kwiaty o średnicy około 1 cm.

Owoce — rozłupka, przeważnie gładka, czasem u podstawy owłosiona.

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna lub dwuletnia. Występuje w zbiorowiskach leśnych od niżu po piętro subalpejskie. Rośnie w lasach jesionowych, olchowych i wiązowych, także w zaroślach i na obrzeżach lasów.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Dawniej stosowany w lecznictwie ludowym. Ziele rozgniatano i przykładano do ran i wrzodów.

Odwar z ziela i korzeni służył do leczenia biegunki, czerwonki, hamowania krwotoków z nosa.

Zastosowanie w weterynarii

Odwar z ziela w chorobie motyliczej, biegunkach i krwiomoczu

Okłady w stanach zapalnych skóry i trudno gojących się ranach

Wyciąg olejowy do zastosowania zewnętrznego przy zmianach skórnych

Sproszkowane lisci służa jako substancja odstarszajaca pasożyty zewnętrzne.

Borówka czarna (Vaccinium myrtillus L.)

(Fot. Silvio Pašmik)

Gatunek rośliny wieloletniej z rodziny wrzosowatych. Ma wiele nazw zwyczajowych, m.in. jagoda, czarna jagoda, czernica. Roślina jest szeroko rozprzestrzeniona w Azji, Europie i Ameryce Północnej na obszarach o klimacie umiarkowanym i arktycznym. W Polsce jest pospolita zarówno na nizinach, jak i w górach.

Rośliny kwitną od kwietnia do czerwca. W Polsce pierwsze kwiaty pojawiają się od 20 kwietnia (na obszarach o łagodniejszym klimacie) do 12 maja, a masowe kwitnienie zaczyna się od 5 do 10 dni później. Kwiaty mogą być zapylane na dwa sposoby — przez owady oraz w wyniku samozapylenia.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Do celów leczniczych stosuje się owoce dojrzałe, ale nie przejrzałe. Po zbiorze należy jerozłożyć pojedynczą warstwą i pozostawić do przywiędnięcia. Następnie suszy się je na słońcu lub w piekarniku (w temperaturze 50–60°C).

Zbiór liści przeprowadza się w maju podczas kwitnienia roślin, według niektórych źródeł jesienią, ważne, by były zielone. Suszyć należy w miejscu zacienionym i przewiewnym lub w piekarniku (temperatura do35°C).

Działanie lecznicze przypisuje się przede wszystkim antocyjanom obecnym w owocach.

Świeże owoce mają działanie rozluźniające przy zaparciach i jednocześnie przeciwbiegunkowe. Zawarte w nich garbniki hamują przepuszczalność błon śluzowych jelit, niszczą również drobnoustroje chorobotwórcze, antocyjany zaś wiążą w przewodzie pokarmowym toksyny bakteryjne i inne szkodliwe związki, utrudniając ich wchłanianie.

Działają przeciwbakteryjnie np. na bakterie z rodzaju Salmonella czy gronkowce (Staphylococcus

Owoce suszone działają przeciwbiegunkowo, antyseptycznie, przeciwgorączkowo, dawniej używane również jako środek antyrobaczycowy.

Liście mają działanie przeciwbiegunkowe i przeciwbakteryjne, a dzięki zawartości związków flawonoidowych także moczopędne.

Korzystne efekty leczenia preparatami z borówki czarnej mogą być związane z leczniczym działaniem na dodatkowe schorzenia. Tak jest w przypadku zaburzeń mikrokrążenia w oku, leczonych antocyjanami borówki, które uszczelniają naczynia kapilarne.

Zastosowanie w weterynarii

Odwar z liści jako środek mocząpędny i przeciwbiegunkowy

Sproszkowane owoce dodawane do karmy lub w ciasteczkach w zaburzeniach widzenia i mikrokrążenia

Kompresy z soku borówki w stanach zapalnych skóry.

Brzoza brodawkowata, brzoza zwisła (Betula pendula Roth)

(Fot. Mat86)

Gatunek drzewa z rodziny brzozowatych (Betulaceae Gray). Wymieniana też pod nazwami: brzoza zwisła, brzezina, brzoza biała. Występuje w chłodniejszych rejonach Azji i Europy oraz w Afryce Północnej (Maroko), rozprzestrzenia się też w innych rejonach i jest uprawiana w wielu krajach świata. W Polsce jest pospolita na całym niżu i w niższych położeniach górskich.

Morfologia

Osiąga do 30 m wysokości. Korona jest silnie rozwinięta, u starszych drzew rzadka, z długimi, cienkimi i zwisającymi z konarów gałązkami.

Pień — kora młodych drzew jest pomarańczowoczerwona, lecz z czasem staje się biała, a u starszych drzew czarna u nasady. Łuszczy się okrężnie. Młode gałązki są ciemne, nieowłosione, pokryte gruczołami. Pączki są nagie, lepkie, u nasady rozszerzone, na wierzchołku zaostrzone.

Liście — ciemnozielone na powierzchni górnej i jaśniejsze, zielonawoszare na powierzchni dolnej. Posiadają charakterystyczne, gęste, siateczkowate unerwienie.

Kwiaty — zebrane w kwiatostany zwane kotkami. Są podobne do kotek brzozy omszonej.

Owoce — orzeszki podłużnie eliptyczne ze skrzydełkami 2—3 razy szerszymi od orzeszków.

Biologia i ekologia

Kwitnie w kwietniu, o około 10 dni wcześniej niż brzoza omszona. Jest wiatropylna, a jej lekkie nasiona zaopatrzone w skrzydełka rozsiewane są przez wiatr często na duże odległości, dlatego też brzoza jest jednym z pierwszych gatunków drzew zarastających nieużytki (gatunek pionierski). Występuje na suchych, piaszczystych terenach, na nieużytkach, w lasach liściastych, borach mieszanych i sosnowych, w zaroślach i na zrębach, wzdłuż szlaków kolejowych

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Surowiec zielarski — liść brzozy (Betulae folium) — całe lub połamane liście brzozy brodawkowatej i brzozy omszonej, oraz ich mieszańców.

Surowiec nie mniej niż 1,5% flawonoidów, do 3,2% saponin, kwasy organiczne, żywice, do 9% garbników katechinowych, sole mineralne, olejek eteryczny i związki trójterpenowe (folientriol, folientetraol).

Surowcem zielarskim może także być kora brzozowa Cortex Betulae będąca źródłem betuliny stosowanej w leczeniu trądziku.

Pozyskiwany wiosną sok zawiera głównie fruktozę, liczne sole mineralne (potas, miedź, mangan, fosfor i wapń) oraz witaminę B. Działa moczopędnie, odtruwająco i wzmacniająco. Jest stosowany przy kamicy nerkowej, przy obrzękach na tle krążeniowym.

W przewlekłych chorobach dróg moczowych, niewydolności nerek, przy gośćcu i przy łuszczycy stosuje się napar z liści.

Zastosowanie w weterynarii

Sok w chorobach układu oddechowego, u psów w nosówce

Okłady z paków i młodych liści przy zmianach zwyrodnieniowych stawów

Odwar z kory i liści do okładów zmian skórnych.

Bukwica zwyczajna, bukwica lekarska, czyściec lekarski (Betonica officinalis L.)

(Fot. Krzysztof Ziarnek)

Gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych (Labiateae). Występuje w Afryce Północnej (Algieria, Maroko, Tunezja), w całej niemal Europie oraz na obszarach Azji o umiarkowanym

klimacie (Zachodnia Syberia, Turcja, Kaukaz). W Polsce jest średnio pospolity.

Morfologia

Łodyga — wzniesiona, czterokanciasta, na ogół pojedyncza, owłosiona odstającymi włosami. Ma wysokość do 30–90 cm. Pod ziemią posiada krótkie, drewniejące kłącze, z którego każdej wiosny wyrasta część nadziemna, obumierająca wraz z nastaniem jesiennych mrozów.

Liście — podłużnie jajowate, tępo zakończone, u nasady sercowate, karbowane, krótkoogonowe lub siedzące.

Kwiaty — na szczytach łodyg wyrastają kwiatostany w formie nibykłosów, zbudowane z wargowych jasnopurpurowych kwiatów. Kielich dzwonkowaty z długimi, szydlastymi włoskami, korona o długości 12–16 mm, w rurce korony wewnątrz brak pierścienia włosków. Pylniki bardzo wyraźnie rozchylone.

Owoc — rozłupnia.

Biologia i ekologia

Kwitnie od czerwca do września, pojedyncze okazy również w październiku. Rośnie w świetlistych lasach i zaroślach, na miedzach, murawach i łąkach. W górach występuje po regiel dolny.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Surowiec zielarski: liście, ziele Herba Betonicae i kłącze. Zawiera m.in.: gorycze, betainę, cholinę, irodoid, śluz, olejek eteryczny oraz (wyłącznie w liściach) prowitaminę A i witaminę C, sole mineralne.

Odwar z kłącza to dobry środek wymiotny, mający również zastosowanie w leczeniu zaburzeń trawienia i biegunek.

Napar z ziela to środek regulujący proces trawienia, zalecany pomocniczo w leczeniu żółtaczki, a także i innych dolegliwości, m.in.: nadkwaśności, astmy, zapalenia płuc i oskrzeli, nieżytów górnych dróg oddechowych.

Zastosowanie w weterynarii

Odwar u psów i kotów przy zatruciach pokarmowych

Kompresy i przemywanie odwarem z ziela z dodatkiem 10% ekstraktu propolisu przy leczeniu owrzodzeń i trudno gojących się ran

Okłady z ziela w leczeniu grzybicy skóry, liszajów, otarć skóry.

Bylica boże drzewko (Artemisia abrotanum L.)

(Fot. Kurt Stubert)

Gatunek rośliny należący do rodziny astrowatych. Pochodzi z Europy Wschodniej oraz Kaukazu, Zakaukazia i Turcji. Rozprzestrzenił się także w innych regionach, w których panują

o wiele surowsze niż w ojczyźnie warunki klimatyczne, ale gdzie wytrzymuje bez większych szkód ujemne temperatury, dochodzące nieraz do -30°C. W Polskiej florze jest kenofitem, występuje dość rzadko.

Morfologia

Jest półkrzewem. W dobrych warunkach, na glebach suchych, mocno próchniczych i na słonecznych stanowiskach, boże drzewko może dorastać do 1,5 metra wysokości.

Liście — ma dwukrotnie pierzasto-sieczne, bardzo delikatne listki. Są one sinozielonego koloru, górą nagie, spodem owłosione.

Kwiaty — szczyty pędów wieńczą maleńkie, niepozorne żółtozielonkawe koszyczki kwiatowe, które jednak — ze względu na to, iż nasze lato jest zbyt krótkie dla bożego drzewka — nie wydają owoców.

Biologia i ekologia

Kwitnie od sierpnia do września. Siedlisko: roślina ruderalna.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Surowiec zielarski — ziele. Zawiera m.in.: olejek eteryczny (do 2,5%), związki kumarynowe, żywice, kwasy organiczne (w tym kawowy), garbniki (do 6%), gorycze, alkaloid abrotanina, sole mineralne i niewielkie ilości prowitaminy A oraz witaminy C.

Przejawia głównie działanie żółciopędne i ułatwiające przepływ żółci z pęcherzyka żółciowego do dwunastnicy.

Wzmaga wytwarzanie soków trawiennych.

Działa słabo moczopędnie, przeciwzapalnie oraz ściągająco.

Zastosowanie w weterynarii

Odwar dla pobudzenia łaknienia i przyrostu na wadze

Drobno posiekane listki, lub ciasteczka ziołowe, jako środek wzmacniający i w leczeniu nosówki.

Bylica piołun (Artemisia absinthium L.)

(Fot. H. Zell)

Zwyczajowo nazywana także piołunem, psią rutą, absyntem, wermutem, bielicą piołunem, bilicą piołunem. Piołun jest szeroko rozprzestrzeniony na półkuli północnej. Występuje naturalnie na terenie Europy, Azji oraz Północnej Afryki. W niektórych regionach Polski jest pospolity.

Morfologia

Roślina wytwarza krótkie, płytkie podziemne kłącza. Wiosną wytwarza szereg przyziemnych rozetek liściowych, z których potem wyrastają łodygi kwiatostanowe.

Liście — szarawe lub zielonawe liście są gęsto, obustronnie owłosione.

Kwiaty — koszyczek — drobny, kulisty, zwisający, zawierający wyłącznie kwiaty rurkowate, drobne i żółte.

Biologia i ekologia

Kwitnie od lipca do września. Kwiaty są wiatropylne. Dobrze rośnie w miejscach suchych i nasłonecznionych, porasta słoneczne i kamieniste zbocza, przydroża, rumowiska

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Surowiec — ziele piołunu (Herba Absinthii) — odziomkowe liście lub słabo ulistnione, kwitnące szczyty pędów, bądź ich mieszanina, wysuszone, całe lub rozdrobnione narządy. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 2 mL/kg olejku eterycznego.

Zaburzenia żołądkowo — jelitowe

Zastosowanie w weterynarii

U zwierząt małe dawki olejku powodują drżenie mięśni, duże dawki szczękościsk, konwulsje, zaburzenia oddechu, objawy te ustępują i nawracają. Dawka śmiertelna dla koni wynosi 0,25—0,3 kg siana piołunu, częstsze zatrucia przewlekle zdarzają się przy 2% dodatku do siana.

Suszenie nie zmniejsza toksyczności ziela piołunu

Posypanie i natarcie skóry sproszkowanym piołunem działa przeciwpasozytniczo

Wykładanie posłań liśćmi piołunu odstrasza pchły

Bylica pospolita (Artemisia vulgaris L.)

Gatunek rośliny z rodziny astrowatych. Rodzime obszary jego występowania to Europa, znaczna część Azji oraz Algieria i Tunezja. Jako gatunek zawleczony rozprzestrzenił się również w innych rejonach świata. W Polsce gatunek pospolity.

Morfologia

Łodyga silnie rozgałęziona, osiąga wysokość 50–240 cm.

Liście pierzastodzielne, z wierzchu ciemnozielone, od spodu białawe i filcowate, o odcinkach jajowatych lub podłużnych, szerokości 0,2–1 cm, głęboko i dość rzadko piłkowanych.

Kwiaty — koszyczki — jajowate, szaro wełnisto owłosione, wielkości 3–4 mm, zebrane w gęste wiechy na szczytach łodyg. Kwiaty żółtawe do czerwonobrązowych.

Biologia i ekologia

Kwitnie od lipca do września, jest wiatropylna. Ma intensywny zapach. Siedlisko: zarośla, przydroża, brzegi wód, także zbocza górskie (piargi) do wysokości 1600 m n.p.m.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Roślina o podobnym działaniu do bylicy piołun, tylko znacznie słabszym. Ziele Herba Artemisiae i korzeń Radix Artemisiae vulgaris zawierają olejki eteryczne, żywicę, gorycz.

Zastosowanie w weterynarii

Okłady i kompresy przy zwichnięciach, naciągnięciach i zerwaniach ścięgien

Maść susz i wazelina w proporcji 1:1 w egzemach, świerzbie i ropnych schorzeniach skóry.

Chaber bławatek (Centaurea cyanus L.)

(Fot. Przykuta)

Gatunek rośliny zielnej z rodziny astrowatych. Nazwy ludowe: białasy, głowacz, jasieniec, kardy, kwiatek wołoszek, macoszka, modrak, modrzeńczyk, samosiejka, wasilek, wawer. Występuje w Europie oraz na Syberii Zachodniej. W Polsce pospolity chwast polny, archeofit.

Morfologia

Roślina zielna, słabo ulistniona, tworzy łany, osiąga wysokość 30–90 cm.

Łodyga — cienka, prosta, lekko żeberkowana, pajęczynowato owłosiona, rozgałęziona.

Liście — ułożone skrętolegle, najczęściej równowąskolancetowate, szarozielone, szerokości 2–5 mm. Dolne na ogonkach, z pojedynczymi, małymi ząbkami lub pierzastodzielne z 2–3 łatkami. Górne niepodzielone, siedzące.

Kwiaty — tylko rurkowate. Pojedyncze koszyczki kwiatowe o średnicy 2—3cm wyrastają na szczytach pędów z łuskowatej, podłużnej okrywy.

Owoce — jedwabiście puszyste, przeważnie niebieskoszarobrązowe z białym wierzchołkiem niełupki. Jedna roślina wytwarza około 700—1600 nasion.

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna. Kwiaty przedprątne, zapylane przez motyle, muchówki, błonkówki. Owoce rozsiewane przez wiatr i mrówki. W glebie zachowują zdolność kiełkowania przez 5—10 lat.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Surowiec zielarski: kwiat bławatka bez kielicha (Flos Cyani sinecalicis, Flos Cyani). Zawiera antocyjanidyny, flawonoidy, sole mineralne (w tym dużo manganu), cychorynę, centaurynę.

Działanie: moczopędne, żółciopędne i przeciwzapalne. Ze względu na bardzo łagodne działanie przeciwzapalne stosowany przy zapaleniu spojówek i w pediatrii.

Napar z kwiatów zalecany jest przy chorobach nerek, stanach zapalnych kłębków i miedniczek nerkowych, przy niewydolności krążenia i w kamicy nerkowej.

Zewnętrznie stosuje się go przy trudno gojących się ranach i owrzodzeniach.

Zastosowanie w weterynarii

Napar przy chorobach pęcherza i nerek

Odwar w nieżytach układu oddechowego

Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus)

(Fot. Rasbak)

Gatunek byliny z rodziny konopiowatych (Cannabaceae). Występował w stanie dzikim prawdopodobnie w południowej Europie, na Bliskim Wschodzie i w Ameryce Północnej. W Polsce gatunek pospolity do 700 m n.p.m. Uprawiany przez człowieka skolonizował (jako zdziczała roślina uprawna) strefę klimatów umiarkowanych i ciepłych całej Eurazji.

Morfologia

Łodyga — płożąca się lub pnąca, czterokanciasta, z haczykowato wygiętymi do tyłu włoskami na krawędziach. Zawsze wije się w prawo. Dorastająca w stanie dzikim do 6 m.

Liście — naprzeciwległe, długoogonkowe, o 3 do 5 klapach na pędach głównych i bocznych. Tam, gdzie ukazują się kwiaty, liście są dużo mniejsze, najczęściej bezklapowe. Nasada sercowato wycięta, brzegi gruboząbkowane.

Kwiaty — męskie zebrane w szczytowe, zwisające, wiechowate kwiatostany wyrastające z kątów liści. Kwiaty żeńskie zebrane są w kotkowate kwiatostany przypominające szyszki roślin iglastych i tak są potocznie nazywane.

Owoc — orzeszek kulisty, o średnicy do 2 mm, barwy pomarańczowej do jasnobrązowej.

Korzenie — mięsiste. System korzeniowy jest silnie rozbudowany, sięga bardzo głęboko.

Biologia i ekologia

Roślina wieloletnia, dwupienna — na jednej roślinie wyrastają tylko kwiaty żeńskie lub tylko męskie. Co roku z podziemnej karpy wyrastają nowe pędy nadziemne i rozłogi. Roślina, jeśli nie znajdzie podpory, płoży się.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Surowiec zielarski — szyszka chmielu (Lupuli flos) — wysuszone, zwykle całe, żeńskie kwiatostany. Zawiera aromatyczną żywicę (lupulinę), olejek lotny, gorycze i inne substancje o właściwościach uspokajających, bakteriostatycznych i moczopędnych.

Napar z chmielu działa skutecznie przy zasypianiu, łagodzi nadpobudliwość, ma zastosowanie w leczeniu gruczołu krokowego, usprawnia trawienie.

Wyciągu z szyszek używa się na wrzody i trudno gojące się rany, ze względu na silne właściwości bakteriobójcze.

Zastosowanie w weterynarii

Szyszki podaje się do karmy w nosówce

Kapiele w odwarze z szyszek w stanach pourazowych i mięśniobólach

Wyciąg olejowy z szyszek — zewnętrznie w stanach zapalnych skóry

Wyciag wodny przy zaburzeniach trawienia

Chrzan pospolity (Armoracia rusticana)

(Fot. Christian Fischer)

Gatunek rośliny z rodziny kapustowatych. Ludowe nazwy: warzęcha, warzucha. Łacińska nazwa Armoracia wywodzi się z celtyckiego ar-blisko oraz more-morze, czyli roślina rosnąca

blisko morza. Występuje w Europie, umiarkowanej części Azji, na Nowej Zelandii oraz w Ameryce Północnej. Roślina uprawna i często dziczejąca. W Polsce występuje pospolicie na całym obszarze.

Morfologia

Łodyga — osiągająca do 150 cm wysokości. Rozgałęziona w górnej części, kanciasta, gładka, ulistniona.

Korzeń — długi, mięsisty o barwie jasnożółtej, na przekroju biały. O bardzo silnym aromacie i ostrym smaku.

Liście — odziomkowe bardzo duże, nawet do 101 cm dł., podłużnojajowate do podłużnych o sercowatej nasadzie, zwężone w długi ogonek.

Kwiaty — niewielkie (6 mm), białe, zebrane w dekoracyjne wiechy na wierzchołkach pędów.

Biologia i ekologia

Roślina zakwita od maja do czerwca, jest owadopylna. W korzeniu zawarty jest glikozyd synigryna ulegający rozpadowi do olejku gorczycznego (0,1–0,2%). Liście chrzanu są trujące dla krów.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Surowiec zielarski: korzeń — Armoracae radix recens (Radix Armoraciae). Zawartość: m.in. glikozyd sinigryna, prowitamina A, witaminy z grupy B, witamina C, witamina E sole mineralne (wapń, potas, fosfor, siarka, magnez, żelazo), olejek eteryczny, cukry, enzymy.

Chrzan przejawia działanie grzybobójcze, bakteriobójcze, wykrztuśne oraz niewielkie moczopędne i przeciwreumatyczne, pobudza wydzielanie soków trawiennych i działa przeciwwirusowo.

Wewnętrznie jest używany przy uciążliwym kaszlu i zapaleniu oskrzeli, przy anemii, zaburzeniach trawienia, chronicznym katarze, chorobach reumatycznych i przy schorzeniach wątroby i dróg żółciowych (z wyjątkiem marskości wątroby).

Zewnętrznie okładów ze świeżo utartego korzenia używa się przy chorobach reumatycznych i nerwobólach (działają drażniąco na skórę)

Zastosowanie w weterynarii

Okłady z liści chrzanu — przy stanach zapalnych węzłów chłonnych i chorobach zwyrodnieniowych stawów.

Czarnuszka siewna (Nigella sativa L.)

(Fot. Jerzy Opioła)

Gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych. Pochodzi z Iraku i Turcji, ale rozprzestrzenił się i obecnie jako gatunek introdukowany rośnie dziko w basenie Morza Śródziemnego. Jest też uprawiany w wielu krajach świata. W Polsce jest uprawiany.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Surowiec zielarski: Nasienie czarnuszki — Semen Nigellae. Z nasion wytwarza się olejek z czarnuszki siewnej — Oleum Nigelle.

Żółciopędne, moczopędne, wiatropędne, przeciwbakteryjne, przeciwbólowe, przeciwrobacze, przeciwzapalne, grzybobójcze, rozkurczające na mięśnie gładkie, wzmaga wydzielanie mleka, poprawia trawienie, obniża poziom cukru i wzmacnia odporność.

Wewnętrznie napar z rozdrobnionych nasion jest używany przy nieżytach krtani, oskrzeli i nosa, w chorobach wątroby, przy kamicy żółciowej, skąpomoczu.

Zewnętrznie napary używane są przy trądziku, atopowym zapaleniu skóry i grzybicach skóry.

Zastosowanie w weterynarii

Nasiona jako dodatek do karmy przy zaburzeniach trawienia na tle wątrobowym

Czeremcha zwyczajna (Padus avium Mill.)

(Fot. Jerzy Opioła)

Gatunek drzewa lub dużego krzewu z rodziny różowatych. Znana także pod nazwami: czeremcha pospolita, śliwa kocierpka, trzemcha, czeremucha, smrodynia. Występuje w całej Europie, Azji Mniejszej i zachodniej Syberii. W Polsce jest rośliną pospolitą.

Morfologia

Drzewo dorasta do 15 m, krzew od 0,5 do 4 m wysokości. Ma szeroką, jajowatą koronę i zwisające gałęzie. Roślina łatwo wytwarza pędy odroślowe, tworząc formę krzewiastą.

Liście — jasnozielone, eliptyczne, wydłużone, bardzo gładkie, nieco skórzaste i połyskujące, ustawione skrętolegle.

Kwiaty — białe, oszałamiająco pachnące. Na brzegach korony delikatnie ząbkowane.

Owoce — kuliste, błyszczące, czarne, słodkogorzkie pestkowce wielkości grochu. Średnica ok. 8 mm. Po rozgnieceniu lepkie.

Biologia i ekologia

Związki lotne wydzielane przez kwiaty zawierają dużo bakteriobójczych fitoncydów. Kora, liście i kwiaty roztarte w palcach wydzielają silny, nieprzyjemny zapach. Kora i pąki liściowe zawierają glikozydy cyjanogenne (prulaurazyna, prunazyna). Nasiona zawierają amigdalinę (ok. 1,5%), która łatwo ulega hydrolitycznemu rozkładowi, dając w efekcie silnie trujący cyjanowodór (kwas pruski). Kwitnie w kwietniu i w maju.

Znaczenie dla zwierząt

Jest rośliną żywicielską larw m.in. namiotnika trzmieliniaczka i paśnika jaskiniowca. Owocami żywi się 24 gatunki ptaków, m.in. wilga, kowalik, zaganiacz, pokrzewka ogrodowa, dzwoniec oraz 11 gatunków ssaków, m.in. kuna leśna, nornik zwyczajny, niedźwiedź brunatny. Pędy są zgryzane przez bobry, sarny i jelenie.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Młode liście zawierają glikozydowe związki lotne o własnościach odkażających, bakteriobójczych, a także toksycznych dla wielu owadów.

Surowcem zielarskim jest kora czeremchy (Cortex padi) pozyskiwana z młodych gałązek, razem z pąkami liściowymi.

Używana jako środek ściągający, moczopędny i przeciwreumatyczny.

Zastosowanie w weterynarii

Okłady z pulpy z liści w leczeniu chorób zwyrodnieniowych stawów

Odwar z kry czermchy — leczenie odparzeń

Dąb szypułkowy (Quercus robur L.)

(Fot. Mila Haunerova)

Gatunek typowy dla rodzaju dębów, obejmującego drzewa liściaste z rodziny bukowatych (Fagaceae). Występuje w Europie (z wyjątkiem północnej Skandynawii) oraz południowo-wschodniej Azji. W Polsce bardziej pospolity od dębu bezszypułkowego. Ceniony ze względu na wytrzymałe, twarde i trwałe drewno. Jest gatunkiem długowiecznym, żyje ponad 700 lat. Ze względu na okazałe rozmiary jakie osiąga, sprawia majestatyczne wrażenie i dlatego odgrywa istotną rolę w symbolice i dawniej w kultach religijnych. Jest symbolem długowieczności, dostojeństwa i siły. Stare okazy nierzadko chronione są jako pomniki przyrody.

Morfologia

Osiąga wysokość od 20 do 40, rzadko nawet do 50 m. Drzewo rosnące swobodnie wykształca szeroką koronę. Korona młodych drzew jest kulista, z czasem staje się kopułowata.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Surowiec zielarski — kora dębu — Cortex Quercus (również z dębu bezszypułkowego) o grubości 1–3 mm barwy jasnobrunatnej lub czerwonobrunatnej, gładka, ze srebrzystym połyskiem, niekiedy zielonawa wskutek obecności glonów. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 3% garbników skondensowanych, w przeliczeniu na pirogalol.

Kora dębu jest typowym surowcem garbnikowym znanym jako środek ściągający (łac. adstringens).

Odwar stosuje się do płukanek, okładów i obmywań przy stanach zapalnych skóry, błon śluzowych.

Posiada właściwości ściągające, przeciwzapalne, bakteriobójcze oraz przeciwbiegunkowe.

Żołędzie: ważny składnik pokarmowy wielu zwierząt leśnych — ssaków (dzik, żołędnica europejska, koszatka leśna) i ptaków (sójka, głuszec, grubodziób).

Zastosowanie w weterynarii

Odwar z kory stosuje się u bydła przy biegunkach

Przemywania i kompresy przy chorobach skóry

Przypalane i sproszkowane żołędzie przy biegunkach i niestrwanosciach

Dziewanna wielkokwiatowa (Verbascum densiflorum Bertol.)

(Fot. Magnus Manske)

Gatunek rośliny z rodziny trędownikowatych (Scrophuliaceae). Występuje w południowej i

środkowej Europie oraz w Turcji i części Kaukazu. W Polsce jest dość pospolity.

Morfologia

Łodyga — wzniesiona, prosta.

Liście — odziomkowe mają ogonki przeważnie dwukrotnie dłuższe od blaszki, są grubo karbowane lub wrębne i mają klinowatą lub zaokrągloną nasadę.

Kwiaty — zebrane w długie grono (wyglądem przypominające kłos) na szczycie łodygi.

Owoc — torebka o długości do 100 mm, zawierająca liczne, drobne nasiona.

Biologia i ekologia

Roślina dwuletnia. W pierwszym roku wytwarza jedynie rozetę liści przyziemnych, w drugim natomiast łodygę z liśćmi, kwiatami i owocami. Kwitnie od lipca do września. Siedliska ruderalne, słoneczne wzgórza, kamieńce nadrzeczne, poręby.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Surowiec zielarski — kwiat diewanny

Istotnymi składnikami surowca są śluzy (do 3%), ponadto saponiny m.in. werbaskosaponina, irydoidy: aukubina, flawonoidy, barwniki karotenowe: β–karoten, β–krocetyna i ksantofile, ślady olejku lotnego i kwasu jabłkowego oraz do 6% soli mineralnych.

Wodne wyciągi surowca mają zastosowanie głównie wykrztuśne (dzięki zawartości saponin) oraz osłaniające (dzięki obecności śluzu). Działają również przeciwzapalnie na błony śluzowe jamy ustnej, gardła, oskrzeli, przełyku, żołądka i jelit, a także dróg moczowych łącznie z pęcherzem. Doustnie podawane wyciągi z dziewanny mają nieznaczne działanie moczopędne.

Stosowane zewnętrznie na skórę kwiaty działają odmiękczająco, gojąco i przeciwzapalnie.

Zastosowanie w weterynarii

Napar sporządzony na mleku podaje się zwierzętom w przeziębieniu

Zasypki ze sproszkowanych nasion stosuje się w leczeniu ran

Zmielone korzenie dodane do ciatsteczek w zaburzeniach apetytu.

Dziki bez czarny (Sambucus nigra L.)

(Fot. Agnieszka Kwiecień)

Gatunek rośliny z rodziny piżmaczkowatych (Adoxaceae), dawniej zaliczany był także do rodziny bzowatych (Sambucaceae) i przewiertniowatych (Caprifoliaceae). W Polsce gatunek jest pospolity na całym obszarze kraju.

Morfologia

Zazwyczaj wysoki krzew, rzadko drzewo. Osiąga wysokość do 10 m.

Biologia

Krzewy bzu czarnego zakwitają zwykle po raz pierwszy w 3 lub 4 roku życia, rzadko w 2. W zależności od strefy klimatycznej kwitnienie przypada na czerwiec lub lipiec. Rośnie w lasach i zaroślach, w górach po regiel dolny.

Zastosowanie w ziołolecznictwie

Surowcem zielarskim są kwiaty i dojrzałe (czarne) owoce. Jednakże własności lecznicze mają także kora, korzenie i liście.

Kwiaty działają moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, wykrztuśnie, a zewnętrznie także przeciwzapalnie.

Owoce mają własności przeczyszczające, działają napotnie, moczopędnie, przeciwgorączkowo, przeciwbólowo, odtruwająco, przeciwwirusowo i immunostymulująco.

Zastosowanie w weterynarii

Napary z kwiatów są używane przy przeziębieniach, do leczenia różnego rodzaju nieżytów i stanów zapalnych dróg oddechowych i chorób reumatycznych.