Бесплатный фрагмент - Вялікае княства Літоўскае і беларускі нацыянальны міф

З гісторыі Княства

Пралог, або кароткі аповед пра гістарычныя міфы

Міфы атачаюць аматараў гісторыі з усіх бакоў, бо нават цалкам адданыя акадэмічнай навуцы, сур'ёзныя аўтары, нярэдка выкладаюць на старонках сваіх кніг самыя натуральныя байкі, запушчаныя кімсьці з калег, прычым часам тымі з іх, хто тварыў дзясяткі, а ў асобных выпадках і сотні, гадоў таму. Гэта паказвае, што некаторыя гістарычныя міфы надзвычай жывучыя.

Зразумела, у дадзенай кнізе мы сканцэнтруемся на міфах, звязаных з Вялікім княствам Літоўскім, бо паказаныя ў гістарычных працах карціны жыцця гэтай даўно знiшчанай, але ўсё яшчэ такой важнай, дзяржавы, утрымліваюць шмат выдумак, пералік якіх можна пачаць ад уяўных партрэтаў уладцаў (ці ведалі вы, што вядомыя партрэты  Вітаўта толькі выдумка мастакоў, якiя не бачылi яго) і скончыць прычынай смерці апошняга вялікага князя.

Зрэшты, у кнізе мы ў асноўным засяродзімся на самым раннім перыядзе існавання дзяржавы, які, у той жа час, з'яўляецца і самым загадкавым, як і самым міфалагізаваным.

Аўтар не пазіцыянуе дадзеную кнігу навуковым адкравеннем. У ёй не прадстаўлены сенсацыйныя матэрыялы Полацкага летапісу, знайсці які мараць многія спецыялісты па гісторыі ВКЛ, ці іншыя неверагодныя знаходкі. Тут мы разгледзім больш-менш вядомыя звесткі, але затое разгледзім максімальна непрадузята.

У дадзенай кніжцы, напісанай дастаткова лёгкай мовай, мы паспрабуем абыйсціся без дэманстрацыі фантазій пад маскай навуковых фактаў, а замест гэтага зоймемся разбурэннем звыклых, але непраўдзівых клішэ, якія даўно ўжо сталі вельмі шырока вядомымi нават у асяроддзі людзей далёкіх ад гісторыі.

Разбурацца будуць як міфы літоўскай гістарыяграфіі, так і беларускай, ды і ўвогуле ўсе, што трапілi пад гарачую руку аўтара дадзенай кнігі.

Вядома, крушэнне стэрэатыпаў можа выклікаць непрыемныя адчуванні ў некаторых чытачоў, але ж, мабыць, лепш бачыць факты ў святле рэальнасцi… Ці ўсё ж не?

Так ці інакш, кніга пісалася дзеля стварэння аб'ектыўнай карціны, і аўтар не дазволіў сабе «перацягваць коўдру» на чый-небудзь бок, кіруючыся пры гэтым, скажам так, нацыянальнымі сімпатыямі, а ў такім «сiмпатыйным» ключы часцяком працуюць аўтары публікацый пра раннюю гісторыю ВКЛ.

Яшчэ адной важнай задачай, пасля разбурэння гістарычных міфаў, будзе асэнсаванне праблемы нацыянальнага міфа беларусаў і нават, у пэўным сэнсе, яго канструяванне.

Так-так, дарагія чытачы, мы разбурым адны міфы, каб стварыць іншы — як жа інакш.

Такім чынам, у кнізе расказваецца пра тое, хто такія русіны, літвіны, літвіністы і інцэптабеларусы, а таксама пра тое, хто насамрэч стварыў ВКЛ.

Ці быў захоп літоўцамі гарадоў Панямоння? Ці з'яўляўся Навагрудак сталіцай краіны? Ці існавала старабеларуская мова і ці маюць беларусы права на спадчыну Княства, і калі так, то як гэта пераканаўча даказаць? Гэтыя пытанні, як і многія іншыя, аўтар разглядае ў дадзенай працы, абапіраючыся пры гэтым на дакладныя крыніцы.

Аб некаторых перадумовах стварэння ВКЛ і першых этапах яго існавання

Першапачаткова Вялікае княства Літоўскае будавалася па прынцыпе аб'яднання старажытнарускіх княстваў Панямоння з землямі літоўскіх уладароў. Станаўленне княстваў Русі адносна нядрэнна прасочваецца па пэўных крыніцах, дзякуючы захаванасці (хай і ў выглядзе копій) старажытнарускіх летапісаў.

Дзяржаўтваральныя працэсы ў літоўскіх землях, з-за адсутнасці ўласна літоўскіх летапісаў перыяду X—XIII стагоддзяў, пакрытыя цемрай і фактычна апісваюцца на падставе ўрыўкавых, скупых згадак, якія дапаўняюцца дадзенымі ад спецыялістаў дапаможных гістарычных дысцыплін.

Часцяком літоўскія плямёны X — XII стагоддзяў, у межах беларускай гістарыяграфіі, малююцца вельмі адсталымі ў сваім развіцці ў параўнанні з жыхарамі мясцовых славянскіх гарадоў Кіеўскай Русі. Хоць гісторыкі не могуць, на падставе вядомых крыніц, даказаць, на гэтым адрэзку развіцця старажытных літоўцаў, наяўнасць у іх каменнага дойлідства і пісьменства, тым не менш дадзеныя археалогіі, атрыманыя ў выніку вывучэння аднаго з найцікавейшых археалагічных помнікаў Літвы, Кернаўскага гарадзішча, кажуць аб існаванні там дастаткова буйнога паселішча, жыхары якога карысталіся немалым наборам найбольш патрэбных бытавых рэчаў і нават прадметамі раскошы.

Літоўскія гісторыкі нярэдка спрабуюць абвясціць Кернаў першай сталіцай іх дзяржавы, ці нават сталіцай Міндоўга, хоць якія-небудзь неабвержныя ці хаця б важкія доказы, для гэтага меркавання, адсутнічаюць.

Так ці інакш, варта падкрэсліць, што для таго, каб празмерна прымяншаць узровень развіцця літоўскіх плямёнаў насамрэч няма падстаў.

Са старажытнарускіх летапісаў вядома, што літоўскія плямёны актыўна прыцягваліся мясцовымі Рурыкавічамі, якія кіравалі на тэрыторыі будучай Беларусі, да ваенных аперацый падчас паходаў славянскіх дружын, у тым ліку і барацьбе старажытнарускіх князёў памiж сабой.

Уцягнутасць літоўцаў у ваенную справу іх больш высокаразвітых суседзяў, як можна меркаваць, мела пазітыўнае значэнне ў плане развіцця баявых навыкаў балцкіх воінаў і прыводзіла да павелічэння ваеннага патэнцыялу літоўскіх уладароў.

З дакладных крыніц вядома, што ў перыяд максімальнай слабасцi і феадальнай раздробненасці старажытнарускай дзяржавы літоўскі нобіль Міндоўг змог засяродзіць у сваіх руках уладу над значнымі літоўскімі тэрыторыямі, відавочна, атрымаўшы даволi сур'ёзныя ваенныя рэсурсы, дастатковыя нават для супрацьстаяння са славянскiмi гарадамі-дзяржавамі.

Менавіта Міндоўг прыступае да актыўнай кансалідацыі балцкіх і славянскіх земляў Панёмання.

Тэрыторыя, дзе здаўна адбываліся балта-славянскія кантакты з'яўлялася цалкам зручным плацдармам для стварэння балта-славянскай дзяржавы, хаця Міндоўг, як слушна адзначае беларускі даследчык Алесь Краўцэвіч, аналагічна іншым сярэднявечным валадарам, павінен быў імкнуцца ў першую чаргу да пашырэння ўласнай магутнасці і замацавання кароны за сваімі нашчадкамі.

Міндоўг, як вядома з дакладнага дакумента, булы Папы Рымскага Аляксандра IV, датаванай 6 сакавіка 1255 года, захапіў нейкія землі «Рускага каралеўства», якімі, тэарэтычна, маглі быць землі Навагародка. Дадзеныя звесткі, у спалучэнні з паведамленнямі старажытнарускіх летапісаў, пацвярджаюць спробы літоўскай экспансіі на Русь, але дакумент не называе прама, захопленыя землі, пакідаючы прастору для самых розных гіпотэз.

У гэты ж перыяд дакладна вядомы прыклад мiрнага вакняжання літоўскага феадала Даўмонта ў Пскове. Мірны характар, як можна меркаваць, насіла і з'яўленне літоўскага князя Таўцівіла ў Полацку.

Скупыя летапісныя сведчанні не дазваляюць спецыялістам дакладна растлумачыць, як менавіта Міндоўг з'явіўся ў Навагародку і асвяціць пытанне стаўлення мясцовых жыхароў да балцкага князя.

У любым выпадку, у перыяд 40-х і 50-х гадоў XIII стагоддзя пад уладай балцкага ўладара апынуўся Навагародак і іншыя старажытнарускія гарады рэгіёна.

Галоўнымі ворагамі Міндоўга, без усялякага сумнення, былі галіцка-валынскія князі і крыжакі. Супрацьстаяння з другімі Міндоўг спрабаваў пазбегнуць, прыняўшы каталіцкае хрышчэнне, а з найболей, мабыць, сур'ёзным сваім супернікам, валынцамі, князь дамовіўся, аддаўшы землі Панямоння сыну галіцка-валынскага князя Данііла, Раману Данілавічу.

Нават скупыя звесткі летапісаў дазваляюць абмаляваць партрэт Міндоўга, дзёрзкага і актыўнага кіраўніка, не пазбаўленага здольнасці думаць тактычна, а таксама здольнага, на шляху да ўлады, распраўляцца нават з уласнымі сваякамі.

Адзін з дзёрзкіх фінтоў адзінага літоўскага караля і стаў для яго фатальным. Міндоўг забраў жонку ў будучага пскоўскага князя Даўмонта, які счакаў зручны момант і забіў Міндоўга, разам з яго малодшымі дзецьмі.

Аднак створаная Міндоўгам дзяржава, ці, хутчэй, нейкі яе волкі правобраз, не загінула і змагла праіснаваць да самага канца XVIII стагоддзя.

Аб тым, якія ўладцы насамрэч стварылі ВКЛ

Зразумела, што найбольш часта згадваецца ў якасці заснавальніка Вялікага княства Літоўскага першы і апошні літоўскі кароль Міндоўг. Не варта адмаўляць ролю гэтага князя, які заклаў вектар аб'яднання балцкіх і славянскіх паселішчаў пад уладай балцкіх валадароў, які, зрэшты, быў намечаны яшчэ раней, дзякуючы саюзу мясцовых Рурыкавічаў і літоўскіх дружын.

Аднак адразу пасля гвалтоўнай смерці Міндоўга яго дзяржава яшчэ глыбей пагрузілася ў бездань усобіц.

Пасля ўзыходжання на прастол сына Міндоўга, Войшалка, той фактычна ператварыўся ў васала (паводле іншага меркавання, роўнага па статусе суправіцеля) галіцка-валынскіх князёў.

У гэты смутны час валадаром ВКЛ паспеў пабываць нават адзіны за ўсю гісторыю існавання дзяржавы Рурыкавіч, а менавіта Шварн, сын Данілы Галіцкага, хаця роля Шварна і яго рэальная ўлада служыць прадметам дыскусіі, у якой князя часам аб'яўляюць «субманархам» і нейкім фіктыўным вялікім князем, стаўленікам Войшалка.

На думку аўтара, Шварн Данілавіч, падчас свайго сумеснага з Войшалкам праўлення, можа быць названы суправіцелем, ці нават «субманархам», бо Войшалк, паводле паведамлення Галіцка-Валынскага летапісу (далей ГВЛ) называе Шварна сынам, а сваім бацькам і гаспадаром галіцка-валынскага князя Васільку. Аднак пасля смерці Войшалка, пра Шварна прама гаворыцца, у дакладнай ГВЛ, што ён пачаў уладарыць у Літве, што можна разумець, як указанне на яго аднаасобнае кіраванне і цалкам рэальны статус вялікага князя.

Вядомыя дакументы не дазваляюць даследчыкам абсалютна дакладна высветліць рэальны аб'ём улады Шварна Данілавіча і дэталі яго княжання, але вядома, што яно было нядоўгім.

З вялікім князем літоўскім з дынастыі Рурыкавічаў звязаны даволі вядомы міф, які ідзе ад літоўскіх даследчыкаў. Сцвярджаецца, што ўлада пасля Шварна перайшла Тройдзеню, які нават, верагодна, выгнаў Рурыкавіча, бо нейкія «літоўскія эліты» хацелі бачыць вялікім князем «этнічнага літоўца». Як менавіта «літоўскія эліты» данеслі, праз стагоддзі, дакладную інфармацыю аб сваёй волі, да даследчыкаў, якія стварылі міф, застаецца загадкай, бо абставіны прыходу да ўлады Тройдзеня, яго паходжанне і абставіны смерці, дакладна не вядомыя з пэўных дакументаў. Акрамя таго, «шчыры літоўскі язычнік» Тройдзень, прыхільнік «нацыянальных каштоўнасцяў», меў, паводле, пэўнага ГВЛ, праваслаўных братоў. Цалкам пераканаўчай гіпотэзай будзе тлумачэнне праваслаўнага хрышчэння братоў вялікага князя тым, што яны кіравалі ў славянскіх гарадах дзяржавы Тройдзеня.

Хоць Міндоўг, Войшалк і Шварн ёсць у пераліку вялікіх князёў літоўскіх, фактычна, для таго, каб казаць пра існаванне нейкага маналітнага дзяржаўнага апарата, на гэтым адрэзку гісторыі ВКЛ, у даследчыкаў няма важкіх падстаў.

Дзяржава працягвала фармавацца і працэс гэты быў бурным і спалучаным з мноствам канфліктаў.

На думку аўтара, уладная чахарда ў землях Панямоння некалькі нагадвала сюжэт пацешнай савецкай камедыі «Вяселле ў Малінаўцы».

Цёмныя гады ранняга перыяду існавання Княства так слаба прадстаўлены ў вядомых крыніцах, што, па сутнасці, канструююцца навукоўцамі па макулінках, і гэта, зразумела, прыводзіць да моцнай варыябельнасці гістарычнай карціны, што малюецца спецыялістамі, якія часта падключаюць да навуковага працэсу фантазію і будуюць свае працы на дапушчэннях.

Вядома, што некаторыя даследчыкі выводзяць на першы план Войшалка, прадстаўляючы менавіта яго стваральнікам дзяржавы. У падобнай ролі гэты князь фігуруе, напрыклад, у Мікалая Ермаловіча, для якога праваслаўны ўладца, які карыстаецца падтрымкай наваградцаў і пінчукоў, быў больш хвацкі, у якасці пачынальніка дзяржавы, чым з'явіўшыся ў Навагародку, пры смутных абставінах, Міндоўг.

Варта адзначыць, што падобны погляд на летапісныя падзеі тых гадоў дэманструюць не толькі падобныя Ермаловічу прадстаўнікі рамантычнай гістарыяграфіі, схільныя да творчасці ў духу фолк-хісторы, але і некаторыя прадстаўнікі стражэйшай, акадэмічнай навукі.

Важную ролю ў станаўленні дзяржавы адыграў і вышэйзгаданы Тройдзень, які з'яўляўся, на думку аўтара, выдатным палкаводцам, чые ваенныя поспехі дапамагалі ўмацавацца ВКЛ, якое працягвала фарміравацца.

Нарэшце, не варта забываць пра Гедыміна, заснавальніка адной з самых магутных кіруючых дынастый Усходняй Еўропы, пры якім была выразна пазначана сталіца дзяржавы — Вільня, а славянскія і балцкія гарады больш шчыльна зблізіліся ў рамках дзяржаўнага утварэння, якое пачало быць падобным на федэрацыю з дастаткова шырокай аўтаноміяй суб'ектаў, але аднак жа з яшчэ недастаткова развітым цэнтральным апаратам.

Аб тым, ці быў захоп продкамі літоўцаў земляў будучай Беларусі

Як вядома, тэза аб захопе земляў Навагародскага княства літоўскім нобілем Міндоўгам з'яўлялася папулярнай канстантай у савецкай гістарыяграфіі, а пазней, у рамках работ беларускага гісторыка-рамантыка, Мікалая Ермаловіча, была перавернута з ног на галаву, у выніку чаго Міндоўг ператвараўся з захопнiка Навагародка, які дзейнічаў у інтарэсах літоўскіх феадалаў, у захопніка земляў літоўскіх феадалаў, які дзейнічаў у інтарэсах навагародскага баярства.

Варта адзначыць, што акрамя работ Ермаловіча, існавалі і іншыя публікацыі аб утварэнні ВКЛ, якія выводзiлi на першы план менавіта славянскі (чытай: беларускі) фактар. Гаворка тут пра працы гісторыка-эмігранта П. Урбана, які прадэманстраваў беларускім (і не толькі) аматарам гісторыі ўжо зусім дзікі, з пункту гледжання акадэмічнай навукі, канцэпт літоўцаў-лютычаў, здатны для выкарыстання ў рамках мастацкай літаратуры, але мала прыдатны для рэканструкцыі рэальных працэсаў утварэння ВКЛ.

Аднак менавіта працы Мікалая Ермаловіча сталі адкрыццём для беларускіх аматараў гісторыі і запусцілі зерне, якое вырасла потым у цэлае буйное дрэва сучаснага літвінізму. Пра з'яву літвінізму, дарэчы, будзе падрабязна расказана ў наступных главах.

Але як жа было насамрэч і што захапіў літоўскі ўладар? Просты і кароткі адказ, на дадзеную «дылему Міндоўга» будзе гучаць так: навукоўцам дакладна невядома, як Міндоўг аказаўся ў Навагародку. Таму, калі вы чытаеце катэгарычныя сцвярджэнні аб захопе Навагародка Міндоўгам ці ж аб яго паступленні на «пасаду служылага князя» па волі навагародскага баярства, будзьце ўпэўненыя, што аўтар, нават калі ён валодае моцным навуковым аўтарытэтам і носіць мноства званняў, проста дае вам недастаткова абгрунтаваную версію, якая, з той ці іншай прычыны, яму спадабалася.

Калі прыняць маладакладныя, як лічыцца, звесткі аб праваслаўным хрышчэнні Міндоўга, то можна цалкам абгрунтавана сцвярджаць, што валадар наўрад цi захопліваў горад. Выпадак хрышчэння Даўмонта Пскоўскага, які быў мірна прыняты пскавічамі на службу і сапраўды служыў гораду верай і праўдай, стаў бы аналагічным выпадку Міндоўга.

Аднак, як сказана вышэй, хрышчэнне Міндоўга ў праваслаўе выклікае вялікія сумневы спецыялістаў.

У прыхільнікаў тэорыі захопу Навагародка ёсць і адносна пераканаўчае пацвярджэнне падобнай пазіцыі. Гаворка пра ўжо згаданную булу Папы Рымскага, дасланую да Міндоўга. У ёй пантыфік закранае пытанне захопленых Міндоўгам земляў «Рускага каралеўства», пад якім можна разумець Галіцка-Валынскае княства. Кіраваў гэтай дзяржавай, каранаваны папскімі пасламі Данііл Галіцкі. Папа, у сваім пасланні, не пярэчыць супраць таго, каб захопленыя землі былі замацаваны за Міндоўгам. Аднак некаторыя даследнікі жадаюць бачыць у гэтых землях маёмасць наўгародскага князя Аляксандра Неўскага, з якім у Міндоўга былі канфлікты. Супраць разумення, пад загадкавым каралеўствам, Галіцка-Валынскай дзяржавы прыводзяць наступны аргумент: папа не мог ухваліць захоп земляў аднаго каталіцкага караля, іншым каталіцкім каралём. Існуе таксама версія аб тым, што «Рускім каралеўствам» з'яўляецца Полацкае княства. Такім чынам, названыя без дакладнай прывязкі да якога-небудзь горада, землі, выклікаюць вялікія пытанні і ўскладняюць лакацыю.