Бесплатный фрагмент - Сборник рассказов

АВАМ КАЙЫ?

Кижилер чырык делегейге чаяттынып келгенинден эгелээш, бо үеге чедир төөгүзүн сонуургап көөр болза мындыг: бичии-бичии аймактардан эгелээш, бо шагныӊ күрүне-чурттары бооп сайзырап тургустунуп кээринге чедир, чүдүлге деп чүве база ооӊ-биле кады мынчага дээр эжеш чоруур-дыр ийин. Бурган бар деп бүзүрээр кижи чүдүүр, бүзүрел чоктары чүдүвес. «Буддизм, Христианство, Язычество» дээш янзы бүрү. Чүдүлге бүрүзүнүӊ дүрүмү база аӊгы-аӊгы болгаш, «өлүм соонда чүү бар?» деп, эӊ кол айтырыгга харыызы база янзы бүрү. Кижи амытан бо өртемчейге тыптып келгеш, өскүс төл дег кара-чааскаан болбас дээш «Бурган» деп аданы боду чогаадып алган бе? Өлүм соонда, кижиниӊ сүнезини өттүр көзүлбес, коргунчуг дүмбей дүн дег караӊгы оранче ужугуп чоруй баар бе? Азы болза, тоол ышкаш көктүг-шыктыг ногаа болгаш, ак-көк дээрде хөвеӊ ышкаш салдап чоруур булуттарлыг, кайгамчыктыг хинчек чок оранче чоруй баар бе? Кым-на билир боор. Мен бодум болза хөктүг кижи болгай мен. Чүдүүр болгаш чүдүвес улустуӊ аразында так чыдып алган кижи мен. Алыс бодум «Бурган» деп чүвеге бүзүревес-даа болзумза, өлүм соонда улаштыр бир-ле чүүл бар деп бодаар-дыр мен. Чүге-дизе, бир-ле катап таварышкан чүүлүмнү кандыг-даа эртем дузазы-биле тайылбырлаптар арга тыппаан ийин мен.

Тываныӊ төвү болур, Кызыл хоорайга чурттап чораан төрелим болур кижи мөчүй бергенде, ооӊ өг-бүлезинге барып, ажыг-шүжүүн үлежип чеде берген мен. Когарал, кажыыдал деп чүве кандыг болур ийик, кызыл-дустаан кижиниӊ төрелдери, кудалары бот-боттарын хүндүлежип, келген аалчыларны ашкарып-чемгерип, үнген-кирген улус-биле мендилешпишаан удур-дедир таакпы сунчур. Чевегже үндүрер хүнү келгенде, каът-бажыӊ даштында машиналарныӊ көвей деп чүвезин. Узун-курт дег сүржүпкеш, хоорай куду чевег углай халдып чоруп-ла каар. Аӊаа баргаш, калган кижиниӊ допчу-намдарын номчуп, ооӊ соонда, чоок улузу болгаш таныыр эштери-биле байырлаштырып каан соонда ажаап каар. Мээӊ бодалым-биле алыр болза, чүгле мээӊ, өлген кижини чер адаанга хөөр деп ужурувус арай шын эвес ийин. Тыва аттыг күрүневис бичежек болгай. Хөөр — деп чүве сагып чурттаары мындыг: чон саны көвүдээн тудум, хөөр улгадыр чүве болгай. Кызыгаар болгаш чер-чуртувус улуг делгем эвезинден, өлген кижини хөөржүтпейн, өртедипкен дээре деп бодаар-дыр мен ийин. Че харын, ону-даа канчаар. Ынчалза-даа, дириг чораан үезинде, калган төрелим мээӊ бо бодалымга катчып чораан кижи болгай. Кижи өлүр, ооӊ соонда чүгле сактыышкын биле төөгү артар, мындыг чүве-ле.

Хамык чүве төнгенде, хоорай улузун машинамга аай-дедир бажыӊнарынче чедирип каапкаш, орайтай бергенде, чанар сагыштыг Шагаан-Арыг углай шаап чоруптум-де. Кады олуртуп алган кижим-даа чок, кара-чааскаан халдып бар чоруур мен. Үе-шак орайтаан, он ийи шак ажып, мырыӊай-ла бир шак чоокшулап турган боор. Тыва ыраажыларныӊ ырызын дыӊнап, сөс аайы-биле ырлап каап, орук ёзугаар халдып-ла орган кижи мен. Хайыракан суурну эрте халдааш, саӊ-дорт орук боорга ирги бе, газ-педальды шору баскылапкан кижи мен. Спидометр-ни көөрүмге чүс алдан ажып чоруур, мурнумда-даа, артымда-даа машина чок. Катап база спидометр-же, оон дарый-ла орукче көрүпкеш сырбаш кынган мен. Мурнумда орукта кижи турар! Тормозту баспышаан солагай чарыкче ээй дудупкан мен, орукта кижини кемдевес дээш чүнү кылбаан дээр. Аӊаа турган кижиниӊ бичии-ле чанындан шууӊайнып эрте халдааш, оруктуӊ кыдыында сайларга каргырадыр-буртуладыр туруп алдым-де. Руль артынга кезек аӊгадай берген орган мен. Дыӊнап орарымга, даштын бичии уругнуӊ ыглааны дыӊналып келген. Девидээн уум-биле үне халып келгеш көрген, шынап-ла, орук кыдыында бичии уруг ыы-сыы турар. Халып чеде бергеш ооӊ мага-бодун топтап көргеш улуг тындым, бүдүн-бүрүн болду.

— А-а-авам кайы, аа-авам кайыы?! — деп, кедергей-ле ишкирнигип ыглап турар.

— Орук кыдыынга аваӊ-биле кады турдуӊ бе? — улаштыр мен девидеп айтырдым.

— И-ийе, и-ийе! А-авам кайы?! Авам кайы?! — ыглаары дам барган ийин хөөкүйнүӊ. Мен бодум «Таанда-ла, ооӊ авазын үстүрүп кааным ол бе?» деп, сезинчиг бодалымдан орук кыдыы ховуже углап, телефоннуӊ фонары-биле чырыдып көрген, кижи-даа чок.

— Аваӊ чогул уруум, долгандыр көрдүм, чүгле ээн хову ийин. Даштын дыка соок чүве-дир, чылыг машина иштинче кирээли кай? — даштын шынап-ла дыка соок, октябрь айныӊ төнчүзү ийик. Холум сунарымга, менден бичии ыӊай чаптанчыг холу-биле четтинипкен кижи. Кужактай көдүргеш, машинаныӊ артынче олурткаш, курткам-биле шуглап каан кижи мен. Кеткен хеви чүгле ак өӊнүг каас платье, ак туфля, бажында бантиктерлиг. Назы-хары чеди-сес хире бар. Холдары-биле ойнаар адыгжыгажын так куспактап алган, кергенчии сүргей ыглап орар. Халак чүве-ле.

Кезек чүнү канчаптарын аайын тыппайн, когая берген олур мен. Хайыракан суурнуӊ чанынга турган кижини, оларныӊ чону билир боор. Ылаӊгыя, ооӊ шагдаазы. Бичии чаштыӊ кеткен хевин көргеш, куда-дойга, азы болза бир-ле хөгжүмнүг черге турган-дыр деп билдим. Авазыныӊ-даа, ооӊ бодунуӊ-даа ат-сывын айтыргаш чадаан мен, хоржок, харыы чок ыглааш орар. «Ада-иези көрбейн барган үеде ойнап халып чоруй барган ирги бе? Ынчалза-даа, мырыӊай-ла хову-шолде орук кыдыында чүнү канчап турар уруг боор, аскан бе? Ырадыр ойнааш, чанар оруун тыппайн барган бе?». Бажымда бодалдар караӊӊнаар-ла.

Чеже боор, шак-үе база чаӊгыс черге турар эвес, ынчалдыр-ла орай дүн. Дедир ээп алгаш, суур углай халдыптым. Чаш уруун халактаан ада-ийе ында турлар боор. Хайыракандан шоолуг ыраваан болгай мен, дораан киир ээпкеш, оӊгул-чиӊгил оруктарынга оожум чортувушаан эскерип калдым, артымда кижим шимээн чок. «Оожургааны ол бе? Азы болза, шаан төндүр ыглааш удааны бе?» деп, хая көрнүп келгеш сырбаш кындым, кым-даа чок.

Үне халый берген бе дээрге ындыг эвес, эжик ажыттынган даашты дыӊнап калгай мен. Машинамдан үне халааш долгандыр ховуну дилеп маӊнаарымга чок, чиктигзинип эгелээн мен. Бажымга бир бодал «чык» дээн, мага бодум сирилеш кыннып, эъди-кээжим соой берген ийин. Дыка дүрген машинамче олурупкаш, Шагаан-Арыг углай ээп алгаш халдып чорупкан мен. Катап-ла асфальт орукче үне халдып келгеш, суурдан ыраваанымда, хөрээнде ойнаараан куспактап алган бичии уруг бо тур» Кортканымдан холдарым сириӊейни берген ийин. Газ-ты шалаже төндүр баскаш, карак-кулак чок халдып эрте берген мен. Өршээ Бурган! Өршээ!

Шагаан-Арыгже киир халдып, бажыӊымче кирип келгеним безин сагынмас мен. Кортканымдан угаан-медерелим куу-туман ийин. Чааскаан чурттап чоруур болгаш, ол дүне удуваан мен. Өрээлдерим сайгылгааннары шупту хып хонган. Караамны шииптеримге, орук кыдыында ыы-сыы чаш уруг бо көстүп келир. Өршээ Бурган! Өршээ!

***

Алды ай эрткенде. Ол болуушкун дугайында, саазында кончуг таптыг чураан чуруктан өске, сагындырар чүве-даа чок. Чажымдан-на, чурукчу салымныг болган оол мен. Сактырым шаа-биле, орукка көрген чаш уругну кара-ояар чуруп алган кижи мен. Хайыракан суурнуӊ кыдыы-биле орайтадыр халдывас апарган мен. Ажылым аайы-биле Кызыл хораайга чурттай бергеш, Шагаан-Арыгда бажыӊымга төрелдеримни олуртуп кааным ол. Ажылымныӊ акша-шалыӊы шыдаптары билек, удаваанда, ийи өрээлдиг бажыӊны ипотека-биле аптым-де. Алган душтук чок, бот чурттап чорзумза-даа, өг-бүле тудуп сайзыраар деп бодал эр кижиниӊ сагыжын ала-чайгаар өйүп келбес ийик бе. Бир-ийи кижи-биле танышкан-даа бол, оларже хөрек-чүректи изиӊнедиптер ынакшыл одунмас болган. Түӊнел: соп чоруур чүрээм ээлептер кыска мынчага дээр душпааным ол ийин. Ынчалза-даа, сеткилимге тааржыр уруг бо оранда черле бар деп идегеп чораан мен.

Чуртталгам уламчылап, ооӊ одуруг базымнары чүгле ажыл-бажыӊ-ажыл-ла. Үе эрткен тудум, дүнелерде, ээн бажыӊга кара чааскаан олуртунмас. Сагышка чиктии кончуг болур апарган. Ынчангаш, дыштаныр хонуктарда, машинам мунупкаш, шылавыже таксиилээр чаӊчыл тып алган мен. Акша черле артык болбас чораан. Кандыг-даа пассажир таваржып келир болгаш, бир-де солун таварылгалар тургулаар чүве.

Бир-ле катап, субботада, база-ла орайтагыже чедир таксиилээн мен. Чанар беттинде, сөөлгу кыйгы апкаш адресче углаптым. Халдып чедип келиримге, подъезд даштында дөрт кижи мени манап турар, шупту уруглар. Бирээзиниӊ эзирии кедергей-ле, чүге-дизе, ийи эжи ол уругнуӊ машинаже олурарын дузалажып турар. Өскези мээӊ-биле санашкаш, сагыш човап чугаалап-тыр:

— Буруудатпаӊар! Эзирик-даа бол, бажыӊынче чедирип каап көрүӊер.

— Чаа! Ажылым болганда албан чедирип каай мен!

— Эзирик эвес, анаа кижи-дир мен, анаа! — деп, артымда уруг менден эпчоксунуп, эштеринче ажыннып орар. Бир чолдак чаштыг эжи ооӊ чаагын орта чыттай аарак куспактапкаш:

— Че, эртен менче албан долгаар сен эш, манаар мен. Ам чангаш, бажыӊыӊга удуп дыштанып ал. Эки чедер сен! — деп, эжинге чагааш, эжикти хааптарга халдып чорупкан мен.

Чолаачылар билир чүве: бир келгенде, өжегерээн чүве-дег, светофорнуӊ кызыл караа орук дургаар таваржып туруп бээр чүве. Бо удаада база ындыг болган, ынчангаш, чоруувус саадай берген. Канчаар боор, тормоз-газты базып чорааш, чедер черивиске халдып келген бис. Хая көрүнмейн-даа, пассажиримниӊ үне бээрин манап олур мен-де. Артымда шимчээшкин-даа чок, элдеп чүве болган. Баарымда көрүнчүкче көрүпкеш көгүй берген мен, кижим көзүлбес. Дыка дүрген үне халып келгеш, аӊгадай берген тур мен. Коргуй аарак артыккы эжикти ажыдыпкаш көрген, кижим артында уйгузу-биле шөйлүп каан чыдыр. Улуг тынган мен.

— Чедип келдивис… Кхм! Дүжер чериӊерде халдып келдивис! — чугааландым-даа, ыыткыр алгырдым-даа, пат ийин. Эктин орта идип, холундан тыртып база шенээн, черле хоржок. Уйгу оранынче элээн шымный берген кижи болган. «Эштериниӊ дугаары болзун» деп идегеп, менче долгап турган дугаарынче долгаарымга, машина иштинде телефон алгыра берген. Телефонун тыпкаш көрген, блокировкалыг. Ээзиниӊ арнын танып калзын дээш, ынаар ооӊ экранын айыткан, хоржок ийин. Салаазы-биле ажыдыптайн дээрге болдунмас, саннарлыг код бар. Телефонунда кады турган эштериниӊ дугаарлары черле бар ийин, оларже долгааш, баргаш хүлээдип бериптер деп бодалдыг ынчап турганым ол ийин. Бо хүн черле арай элдеп хүн болду ийин. Хүн дургузунда машинам ийи катап өшкен. Мурнуу чартында солагай дугуйум база өжүп шаг болган ийин. Ам мырыаӊӊай-ла эзирик пассажирим машинада удуп каан. Кандыг кончуг «кайгамчыктыг хүн боор» деп, таакпылап туруп алдым-де.

Бир шак эрткенде, бажыӊымда. Мээӊ диванымда таалай берген удуп чыдар уругнуӊ арнынче көрүп алган ор мен-де. Канчаптар аайын тыппайн, бажыӊымче эккелген мен. Ооӊ удаан мага-бодун машинадан болгаш каът бажыӊныӊ дөрт дугаар каъдынче үндүр көдүрүп эккелгеним чугаалааш чоор ону. Соседим ирей бисти көрүп каарга, шынап-ла, чүнү чугаалаар боор, хүлүмзүрүп кааш эрте берген мен. Эзириинден, машинам иштинге ужуп каан пассажирим-дир дээр мен бе? Таныжым? Чок! Артык чүве чугаалаан, ылаӊгыя, таарыштыр чогааткан ажыы чок. Ынчалза-даа, удавас, соседтер аразынга мээӊ дугайымда чугаа тарай бээр деп билип турган мен.

Удаан уругнуӊ арнынче элээн үр көрүпкеним билбейн барган мен. Чаражы-даа кедергей кижи болду. Чажын салып алган, узуну бел-хире бар. Шкафтан чоорган ужулгаш шуглап каан мен. Аалчымны залда чыттырып каан болзумза, мен бодумнуӊ удуур өрээлимге баргаш чыдыптым. Караам шиипкеш, удуй бергеним безин билбейн барган мен. Будильниктиӊ алгызындан отту чаштап келгеш, шакты көрдүм — даӊ бажы чеди шак чартык. Тура халааш, кеттинипкеш, эӊ бир дугаарында дораан аалчымны көрдүм, удуп чыдар хевээр. Оттуруптар чоор бе деп, боданып тур мен. Чүү болурун бажымга бодаптым: оттуп келгеш көөрге танывазы эр кижи, танывазы бажыӊ. Коргунчуг, сезинчиг бодалдардан уругнуӊ арын-шырайы өскерлип келирин бодап келгеш, соксап калдым. Бажымга оон өске бодал кирип келирге, саазын туткаш бижий-ле бердим: «Экии! Сактыр болзуӊарза, дүүн силерни ап алган таксист оол-дур мен ийин. Орук ара удуп калдыӊар, канчаан-даа оттургаш чадап калдым, черле хоржок, одунмас-дыр силер. Эш-өөрүӊерже чедирип кааптайн дээримге, адрес болгаш долгаар дугаарын-даа билбес-дир мен. Канчаар боор, оон өске арга чогундан, бажыӊымче эккелгеш чыттырып кааным бо ийин. Суксааныӊар кедергей боор, ижер болзуӊарза, холодильникте соок компот бар. Коридорда тумбочка кырынга, бажыӊныӊӊ артык дүлгүүрүн аттырып каан мен. Чоруурда шоочалааш, менче долгаптар силер, келгеш ап алыр мен. Хүндүткелдии-биле: Чаян»

Диван чанынга сандай салгаш, ооӊ кырын орта чагаам салгаш, ооӊ кырынче аалчы кыстыӊ телефонун салып кааш, бодумнуӊ дүлгүүрүм-биле эжикти шоочалааш, таксилеп чорупкан мен.