Бесплатный фрагмент - Profilaktyka logopedyczna w przedszkolu

Przedmowa

Książka przeznaczona jest dla studentów, nauczycieli wychowania przedszkolnego, logopedów oraz rodziców i zawiera materiały do ćwiczeń usprawniające narządy artykulacyjne oraz rozwijające mowę dziecka na wielu płaszczyznach.

Materiały zamieszczone w książce są zbiorem wypracowanym dzięki kilkunastoletnim doświadczeniom pedagogicznym i logopedycznym zdobytym w trakcie pracy naukowej, terapeutycznej oraz wychowawczej.

Życzę przyjemnej lektury i wytrwałości w pracy nad rozwojem mowy najmłodszych.

Katarzyna Jędrys — Siuda

***

Krótko o rozwoju mowy

Współcześnie w literaturze wyróżnia się dwa stanowiska dotyczące komunikowania się dziecka z otoczeniem. Pierwsze podejście zakłada, że dziecko uczy się języka przez naśladowanie wzorców dostarczanych przez dorosłych. Drugie stanowisko stawia dziecko w roli badacza i konstruktora, gdyż dzięki wrodzonej zdolności człowieka do rozumienia i produkowania wypowiedzi (kompetencja językowa), odkrywa ono reguły języka. Podczas gdy język definiuje się jako abstrakcyjny system znaków dźwiękowych i reguł posługiwania się nimi, mowa jest konkretnym aktem porozumiewania się ludzi za pomocą dźwięków przy wykorzystaniu znaków i reguł językowych. Do składników tego aktu zalicza się również takie niejęzykowe elementy jak: intonację, gest i mimikę. [Lipowska M., 2001, s. 7, 10]

Nikogo nie dziwi widok ludzi pochłoniętych rozmową, wymieniających spojrzenia, gesty, uśmiechy. Nie dziwi nas również gwar gromadki dzieci objaśniających sobie nawzajem reguły gry. Nie jesteśmy też zaskoczeni sytuacją, w której malec próbuje powiedzieć mamie coś niezwykle ważnego, gestykulując przy tym i marszcząc nosek. Mówimy dużo i na ogół bez trudu. Dzieci mówią jeszcze więcej niż dorośli i dodatkowo zadają mnóstwo pytań, na które dorosłym często trudno jest znaleźć odpowiedź.

Za pomocą mowy komunikujemy się z otoczeniem, a jakość tej komunikacji wpływa na nasze stosunki z nim.

Podstawowym środowiskiem, w którym kształtują się myślenie i mowa dziecka jest rodzina. [Demel G., 1978, s.17] Nienarodzone dziecko styka się z mową już w łonie matki (okres prenatalny). Następnie doskonali ją i rozwija ucząc się jej od najbliższych mu osób. Otoczenie dziecka poszerza się z chwilą pójścia do przedszkola, a potem do szkoły. Dzięki rozumieniu mowy dziecko poznaje otaczający je świat, a dzięki umiejętności mówienia i precyzyjnej komunikacji jest w stanie zdobyć potrzebne mu informacje, wyrazić własne sądy, uczucia i upodobania.

W okresie wczesnego dzieciństwa dziecko powinno osiągnąć dojrzałość do podjęcia nauki szkolnej. Na tę dojrzałość składają się między innymi: poprawne myślenie, prawidłowy rozwój społeczny oraz właściwy poziom rozwoju mowy. Przygotowanie dziecka w tych zakresach powinno nastąpić w okresie przedszkolnym bez względu na to, czy chodzi ono do przedszkola, czy nie.

Wiek przedszkolny jest najlepszym momentem, w którym najskuteczniej i najłatwiej jest niwelować różnice wynikające z wpływu środowiska rodzinnego. W okresie wczesnego dzieciństwa możliwości rozwojowe dzieci są największe. Edukacja przedszkolna daje zatem najlepsze możliwości na inwestowanie w rozwój możliwości intelektualnych dziecka, których znaczna część kształtuje się do piątego roku życia.

Rozwój mowy jest uwarunkowany genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale możliwy jest tylko w kontakcie z innymi ludźmi. [Tamże, s.13] Rozwój mowy dziecka jest procesem, w którym wyróżniono i opisano kilka etapów. W każdym z nich występują zjawiska charakterystyczne dla danego etapu, na przykład:

W okresie swoistej mowy dziecięcej występuje charakterystyczne słowotwórstwo, określane też w literaturze jako nowotwory językowe oraz zlepki wyrazów. Dziecko trzyletnie, rozpoczynające edukację przedszkolną, cechuje umiejętność odtwarzania elementów słowa i chociaż umie już wypowiedzieć poprawnie głoski w izolacji, jednak w mowie spontanicznej są one zamieniane na łatwiejsze pod względem artykulacyjnym. [Tamże, s. 13, 14]

Pomimo komunikowania się z dorosłymi i rówieśnikami, jego mowa nie jest w pełni ukształtowana. I tak na przykład mowę dziecka trzyletniego cechuje zmiękczanie takich głosek jak: /s/, /z/, /c/, /dz/, /sz/, /ż/, /cz/, /dż/. Realizacja tych głosek najczęściej przedstawia się następująco: /s/, /sz/ = /ś/; /z/, /ż/ = /ź/; /c/, /cz/ = /ć/; /dz/, /dż/ = /dź/. Mogą ponadto występować modyfikacje w wymowie głosek syczących i szumiących, na przykład: /z/, /c/ = /ś/, /ż/, /cz/ = /ś Głoska /r/ w wymowie bywa zastępowana przez /j/ lub /l/.

Wymowa czterolatka zmienia się pod względem dźwiękowym. Utrwala się szereg syczący i głoski /s/, /z/, /c/, /dz/ nie powinny być w już tym wieku zmiękczane. Ponadto może — ale jeszcze nie musi –pojawiać się prawidłowa realizacja głoski /r/.

Pięciolatek w zasadzie mówi już zrozumiale, także dla osób nie znających go. Utrwala się szereg szumiący, co oznacza, że głoski /sz/, /ż/, /cz/, /dż/ — w izolacji — dziecko potrafi powtórzyć prawidłowo, ale w mowie spontanicznej zdarzać się może jeszcze zastępowanie ich głoskami /s/, /z/, /c/, /dz/. Głoska /r/ może być wymawiana prawidłowo, ale u niektórych dzieci może dopiero się kształtować.

U sześciolatków mowa powinna być już w pełni ukształtowana pod względem dźwiękowym. [Tamże, s.15]

W wieku przedszkolnym kanał łączności ze światem, jakim jest mowa, bywa zakłócony. Zaburzają go nieprawidłowości — wady wymowy i zaburzenia mowy.

W dalszej części opracowania zamieszczono w formie tabelarycznej informacje dotyczące kształtowania się i rozwoju mowy dziecka w okresie do lat sześciu.

Rozwój mowy dziecka

ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE: M. LIPOWSKA, PROFIL ROZWOJU KOMPETENCJI FONOLOGICZNEJ DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM, WYD. IMPULS, KRAKÓW 2001, S. 29—36

Trudności związane z zaburzeniami mowy

W tej części opracowania zajmę się budową aparatu mowy oraz objaśnieniem terminologii związanej z zaburzeniami mowy.

Warunkiem właściwej realizacji dźwięków mowy są prawidłowo zbudowane i funkcjonujące narządy mowy, w skład których wchodzą aparaty: oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny.

Czynność mówienia uzależniona jest od oddychania, na które składają się wdech (obniża się przepona i zwiększa się objętość klatki piersiowej) i wydech (przepona podnosi się do góry, a żebra opadają).

Za wytwarzanie dźwięków odpowiedzialna jest krtań, będąca zasadniczą częścią aparatu fonacyjnego. Krtań jest połączona od dołu z tchawicą i zaczepiona na kości gnykowej pod żuchwą. We wnętrzu krtani znajdują się wiązadła głosowe, niezwykle delikatny narząd, wrażliwy na zmiany temperatury, suche powietrze, kurz oraz krzyk.

Trzecią część narządów mowy stanowi aparat artykulacyjny. Do ruchomych narządów artykulacyjnych należą: wargi, język, podniebienie miękkie kończące się języczkiem oraz dolna szczęka (żuchwa). O prawidłowej realizacji dźwięków mowy decyduje również właściwie wykształcone podniebienie twarde, stanowiące sklepienie jamy ustnej oraz stan uzębienia (prawidłowy zgryz).

W wieku przedszkolnym najczęściej spotykamy się z zaburzeniami artykulacyjnymi, określanymi terminem dyslalii. [Jastrzębowska G., 2003, s. 143, 158] Ich istotą jest nieprawidłowa realizacja dźwięków mowy.

Między zaburzeniami mowy, a trudnościami w nauce istnieje istotny wzajemny związek: zaburzenia mowy przyczyniają się do powstawania trudności w nauce, natomiast przedłużające się niepowodzenia w nauce powodują powstawanie zaburzeń mowy.

Zaburzenia artykulacji, z którymi najczęściej spotykamy się u dzieci przedszkolnych, to: seplenienie, reranie i ubezdźwięcznienie. Nieprawidłowości tego typu często prowadzą do zmiany znaczenia wyrazu (przykład: kasa zamiast kasza, lak zamiast rak albo: bułka — pułka, koza — kosa, dom — tom itp.), co wpływa na proces uczenia się (na przykład utrudnia uchwycenie sensu czytanego tekstu) i jest przyczyną niepowodzeń szkolnych. Długotrwałe utrzymywanie się takiego stanu przyczynia się do wzrostu poziomu stresu i uruchamia u dziecka proces nerwicowania.

Wczesne wykrycie wady wymowy i systematyczna praca nad jej usuwaniem umożliwia dziecku doświadczanie sukcesu, przeżywanie satysfakcji i zadowolenia, a także w znaczącym stopniu zapobiega problemom z czytaniem i pisaniem. Utrwalona i nie leczona w dzieciństwie wada wymowy utrzymuje się przez całe dorosłe życie.

Wiek przedszkolny jest zatem decydującym i najważniejszym okresem w rozwoju mowy. Należy w tym czasie zadbać o stymulowanie prawidłowego rozwoju mowy, by przebiegał on właściwie i bez zakłóceń. Dzieci wzbogacają swoje słownictwo każdego dnia, wtedy gdy wypowiadają słowa (rozwijają słownictwo czynne) i kiedy je tylko mają w myślach lub usłyszą, a rozumieją ich sens (rozwijają słownictwo bierne). Niezwykle ważne jest, by dziecko systematycznie gromadziło słownictwo wokół różnych tematów, a następnie zaczęło je stosować w odpowiednich sytuacjach.

Wokół nas jest mnóstwo narzędzi, z pomocą których możemy rozwijać słownictwo naszych pociech. Są to między innymi: gry i zabawy dydaktyczne, zabawy tematyczne, książki, historyjki obrazkowe, wierszyki i rymowanki. Szeroką ofertę znajdziemy również pośród materiałów multimedialnych. Na rynku wydawniczym pojawia się coraz więcej zabaw z wykorzystaniem komputera, mających na celu rozwijanie mowy małego dziecka.

Charakterystyka niektórych zaburzeń artykulacji i wad wymowy

Do wad wymowy, z którymi spotykamy się najczęściej w przypadku dzieci w wieku przedszkolnym zaliczamy sygmatyzm (łac. sigmatismus — seplenienie), czyli nieprawidłową realizację głosek dentalizowanych, jednego, dwóch lub wszystkich trzech szeregów, tj. /ś/, /ź/, /ć/, /dź/, /s/, /z/, /c/, /dz/, /sz/, /ż/, /cz/, /dż/. Ponadto występują substytucje (parasygmatyzm) polegające na zastępowaniu jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo oraz elizje (mogisygmatyzm) to znaczy głoski dentalizowane są w ogóle nie realizowane. Substytucje i elizje są dopuszczalne w okresie kształtowania i rozwoju mowy; uznaje się je za zaburzenie artykulacji, gdy utrzymują się dłużej.

Najczęściej diagnozowaną wadą wymowy jest seplenienie międzyzębowe. Dziecko wsuwa język między zęby, kiedy powinno mówić: /s/, /z/, /c/, /dz/, /sz/, /ż/, /cz/, /dż/. Prawdopodobnie głoski /t/, /d/ oraz /l/ również wymawia nieprawidłowo.

Rotacyzm (łac. rhotacismus — reranie) jest to nieprawidłowa realizacja głoski /r/ oraz substytucje (pararotacyzm) i elizje (mogirotacyzm) głoski /r/. Zniekształcone formy /r/ określane są mianem rotacyzmu właściwego. Bezpośrednią przyczyną rotacyzmu jest niedostateczna sprawność ruchowa czubka języka, który wskutek tego nie wykonuje drobnych, subtelnych ruchów wibracyjnych, koniecznych do wytworzenia prawidłowego /r/. Znaczenie ma również budowa anatomiczna języka, napięcie mięśniowe języka, zbyt krótkie wędzidełko językowe. Wadliwa wymowa dźwięku /r/ może być spowodowana obniżonym poziomem słuchu, opóźnionym rozwojem ruchowym i umysłowym oraz oddziaływaniem nieprawidłowego wzoru wymowy osób z otoczenia dziecka. Reranie niepełne (jednouderzeniowe) występuje wówczas, gdy miejsce artykulacji jest prawidłowe, ale czubek języka wykonuje tylko jedno uderzenie. Dźwięk ma charakterystyczne tępe brzmienie.

Kappacyzm (kappacismus) i gammacyzm (gammacismus) polegają na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych /k/, /g/. Ponadto występować może tak zwana mowa bezdźwięczna (ubezdźwięcznianie). Są to zaburzenia w realizacji dźwięczności polegające na nieumiejętności realizowania głosek dźwięcznych, zastępowaniu głosek dźwięcznych odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub myleniu obu szeregów. Z kolei rynolalia (łac. rhinolalia — nosowanie) występuje wówczas, gdy głoski nosowe wymawiane są jak ustne lub odwrotnie.

Rynolalia (nosowanie) zachodzi wówczas, gdy głoski nosowe wymawiane są jak głoski ustne i jest to wtedy nosowanie zamknięte lub odwrotnie, gdy głoski ustne są wymawiane jak głoski nosowe, tzn. łączą się z rezonansem nosowym, co określamy mianem — nosowanie otwarte. Zarówno nosowanie otwarte, jak i zamknięte można podzielić na funkcjonalne i organiczne.

Mowa bezdźwięczna (ubezdźwięcznienie) to: nieumiejętność realizowania głosek dźwięcznych, zanik lub brak dźwięczności w danym fonemie zaburzenia w realizacji dźwięczności, które polegają na nie wymawianiu głosek dźwięcznych (wyjątek stanowią samogłoski oraz spółgłoski: r, l, m, n, j, ń) zastępowaniu ich odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub myleniu obu szeregów. Zastępowanie spółgłosek dźwięcznych bezdźwięcznymi pojawia się jako wada samodzielna lub w połączeniu z innymi zaburzeniami artykulacji.

W wieku przedszkolnym występować może ponadto opóźniony rozwój mowy (na płaszczyźnie słowno — pojęciowej) charakteryzujący się ubogim słownictwem, niepełnymi wypowiedziami, trudnościami w rozumieniu pojęć.

Do dużej grupy ORM (opóźnionego rozwoju mowy) należą trzy pojęcia: samoistny opóźniony rozwój mowy (SORM), specyficzne zaburzenie mowy i języka (SLI) oraz niesamoistny opóźniony rozwój mowy (NORM). Samoistny opóźniony rozwój mowy jest zaburzeniem o charakterze pierwotnym. Ciężko znaleźć jego przyczynę, dlatego istotne jest wykluczenie innych zaburzeń rozwojowych. Z kolei niesamoistny opóźniony rozwój mowy zawsze jest spowodowany jakimś czynnikiem, np. uszkodzeniem słuchu, upośledzeniem umysłowym, uszkodzeniem neurologicznym lub uszkodzeniem obwodowym narządów mowy. Natomiast specyficzne zaburzenie mowy i języka nie jest wywołane czynnikami medycznymi lub anatomicznymi. Pojawiają się trudności w obszarze pamięci fonologicznej, co oznacza, że dziecko może mieć problem nie tylko z budowaniem wypowiedzi, ale również ze zrozumieniem.

Dzieci z ORM mówią mało bądź wcale. Komunikują się z otoczeniem głównie na poziomie pozawerbalnym. Mają prawidłowy słuch i żywo reagują na polecenia słowne. Proszone o wypowiedzenie poszczególnych głosek w izolacji, potrafią wymówić każdą lub prawie każdą, nie są jednak w stanie złożyć ich w płynnie wypowiedziane słowo, w prawidłowym tempie.

Innym rodzajem trudności jest jąkanie, którego przyczyny są w literaturze i opracowaniach niejednoznacznie opisane. Określane jest zazwyczaj jako niepłynność mówienia i reakcje jej towarzyszące (skurcze narządów artykulacyjnych, współruchy). [Tarkowski Z., 2003, s. 176] Z jąkaniem wiąże się zakłócenie rytmu, tempa, melodii oraz płynności mowy.

Należy rozróżnić zwykłą niepłynność mowy, która zdarza się każdemu człowiekowi — czy to dorosłemu, czy dziecku — od rozwojowej niepłynności mowy i jąkania wczesnodziecięcego.

Zwykła niepłynność mowy spowodowana jest zazwyczaj wysiłkiem, zmęczeniem czy też silnym napięciem emocjonalnym.

Rozwojowa niepłynność mowy, która może pojawić się u dziecka w wieku przedszkolnym, spowodowana jest jednoczesnym intensywnym rozwojem ruchliwości dziecka, myślenia, szybkim wzbogacaniem słownika — przy czym rozumienie mowy rozwija się szybciej niż umiejętność wysławiania. W rezultacie dziecko nie może wyrazić swoich myśli.

W większości przypadków dzieciom źle mówiącym w wieku przedszkolnym mogą pomóc odpowiednio dobrane, proste ćwiczenia, stosowane najczęściej w formie zabawowej, wzmocnione wzorem mowy logopedy, nauczyciela i systematyczną pracą zaangażowanego rodzica.