Бесплатный фрагмент - Qadın taleyi

I FƏSİL — Susqunluğun içində doğulan hekayə

Hər bir qadının həyatı, sətirləri göz yaşlarıyla, gülüşlərlə, susqunluqla yazılmış bir romandır. Bəziləri həyatını komediya sanır, bəziləri taleyini bir faciə kimi görür.

Mənim hekayəm isə… nəfəs dolu, sükut içində qışqıran, yağışlı yollarla, qarlı axşamlarla, günəşli səhərlərlə dolu uzun bir yürüşdür. Hər səhifəsi bir fəsil, hər cümləsi bir qaranlıq və ya işıqlı küçədir.

1968-ci ildə, uzaq bir kənddə — nə xəritədə adı vardı, nə Tanrının o an yadında — doğulmuşdum. O evdə, o düşüncə içində, bu başla, bu inadla dünyaya gəlmək həm gülünc, həm də ruhu yoran dərəcədə ağır idi. Zamanın gerisində qalmış düşüncələrin içində nəfəs almaq, özünü qorumaq, ruhunu bütöv saxlamaq əslində bir mübarizə, səssiz bir inqilab idi.

İndi düşünəndə, başımdan bir duman qalxır, içimdən sanki köhnə bir qatarın buxarı keçir. Təkcə mənim deyil, o çağın da, o coğrafiyanın da üstündə qalın bir susqunluq pərdəsi çəkilmişdi. Qaranlıq içində göz açan bir uşaq üçün ən çətin şey — sağ qalmaq deyil, insan olaraq qalmaq idi. Xatırlayıram… bir gün vardı — içimə qədər donmuşdum. Nə nəfəs vardı içimdə, nə də səs. O gün ölüm yanımda dayanmışdı, soyuq nəfəsi dərimin altına dolmuşdu. Mən qorxmamışdım… yox, bu qorxu deyildi, bu içimdəki hər şeyin susduğu bir andı — insanın həyatla barışığı qopduğu an…

Uşaqlıqdan bəri içimdə gizli bir aləm vardı — kimsənin görə bilmədiyi, amma hər qarışı öz qanunları, sərhədləri və rəngləri ilə nəfəs alan bir dünya. O dünya real həyatın sakitliyinə qarşılıq, içimdəki fırtınaların sığınacaq yeri idi. Oxuduğum hər kitab bir qapı kimi açılırdı — o dünyanın sükuta bürünmüş bağçasına açılan gizli keçid, məni tanımadığım şəhərlərə, yabançı diyarlara aparan yol olurdu. O yerlərdə mən qəhrəman idim — sərhədsiz, qorxusuz, göy üzünü doğma bilən, kağızdan düzəlmiş qanadlarla uçan bir qız. Hər dəfə inamla, ehtirasla yüksəlirdim — reallığın divarlarına toxunmadan, içimdəki arzuların yüksəldiyi səmalara doğru.

Anlamamışdım ki, bəzən insanın içində böyütdüyü arzular o doğma evin dar otaqlarına sığmır — onları boğur, nəfəsini kəsir, öz varlığının önünə divar çəkir.

Bir gün — nəfəs yetmədiyi bir anda — dedim ki, Ukraynaya getmək istəyirəm. Sadəcə dedim. Səssiz, sadə bir uşaq saflığı ilə, sanki bu fikir havaya buraxılmış bir dilək idi. Atamla anama baxaraq, qorxaraq fısıltı ilə soruşdum: «Getmək istəyirəm…»

Cavab — buz kimi soyuq, daş kimi sərt, qapı kimi bağlı oldu. Heç bir sual verilmədi, heç bir səbəb sorulmadı. Sadəcə hökm oxundu: «Olmaz.» Və bu «olmaz» sözü bütün uşaq arzularımın üstündən çəkilmiş bir xətt kimi, nəfəs aldığım dünyanın divarlarını daha da qalınlaşdırdı.

Otaqdan çıxarkən arxadan anamın səsi gəldi — zəif, titrək, sanki illərin səssizliyini içindən çəkib gətirmiş bir çarəsizlik idi: «Uşaqdı… qoy getsin. Burada qalıb neyləyəcək?» O sözlər məni yerimdə saxladı. Anam — illərlə susqunluqla aramızda divar hörmüş, məni öz içində anlamadan yaşamış qadın — ilk dəfə mənimlə idi. İçimdə nəsə titrədi, lakin bu titrəyiş ümid deyildi. Bu, parçalanmaq üzrə olan bir ruhun titrəyişi idi — sarsıntının səssiz xəbərçisi.

Atamın cavabı — illərlə dua ilə yollarımı aydınladan səsin qəfil zəhərə çevrildiyi an — ruhumu dondurdu. «O, qəbiristanlığa getmək istəyir… onun axırı gəlib.» Bu cümlə bir qorxu deyildi — bu, mənim yoxluğumu qəbul etmiş, məni itirməyə hazır olan bir insanın son hökmü idi. O an mən onun qızı deyildim. Gözlərində bir qorunacaq varlıq yox idi — qarşısını almaq istədiyi bir təhlükə vardı. Və həmin təhlükə… mən idim.

O gecə danışmadım. Heç kimin gözünə baxmadım. İçimdə sözlərlə deyil, qaranlıqla danışan bir dəhşət vardı. Soyuq, ürəyimə dolmuşdu. Evin divarları artıq sığınacaq deyildi — susdurmaq üçün tikilmişdi. Bu evdə sabah yox idi. Nə nəfəs, nə də həyat.

Səhəri gün çıxıb getdim. Heç kimin üzünə baxmadım. Geri dönmək fikrim yox idi. Ardımca nə bir səs gəldi, nə bir əl toxundu, nə də bir dua yola çıxdı. Arxada buraxdım — uşaqlığımı, arzularımı, cavabsız qalan suallarımı və açılmamış səhifələri.

Dekabr ayının ortaları idi. Hava kəsici dərəcədə soyuqdu. Amma mənim içimdəki qərar — soyuqdan da sərt idi. Bir neçə yüngül geyim, kiçik bir çanta — və qatara mindim. Tək idim. Amma təkliyim yük deyildi. Çünki o qatarda mənimlə birlikdə sarsılmış inamım, dərin susqunluğum və sözə çevrilməyən qorxularım da vardı.

Qarşıda Ukrayna — xəyalımda canlandırdığım küçələr, arzularımın izləri ilə dolu yollar, tanımadığım, amma məni çağıran torpaq. Pəncərədən baxarkən içimdə nə qorxu vardı, nə peşmanlıq. Sadəcə bir qız vardı — 18 yaşında, qışın ortasında irəliləyən, öz taleyini yazmağa başlayan…

1986-cı il idi.

Hər şey sükuta qərq olmuşdu.

Təkcə qatarın təkərləri danışırdı… mənim içimdə doğulan romanın ilk cümləsi yazılırdı.

II ФƏSİL — Qatarın pəncərəsindən görünən dünya

Sürət artdıqca pəncərədən baxdığım dünya dəyişirdi. Qarla örtülmüş çöllər arxada qalır, qaranlıq ağaclar sıralanır, bəzən uzaqda bir dam görünürdü — həyat əlaməti kimi, sonra dərhal yox olurdu. Qatarın təkərləri öz hekayəsini danışırdı — ritmik, yorğun, amma qətiyyətli. Hər metal səslənmə içimdəki sükutu parçalayırdı, hər titrəşim bir xatirəni silkələyirdi. Mən o qatarda oturmuşdum — 18 yaşımda, kürəyində kiçik bir çanta, gözlərində susmuş bir taleyin qırıntıları.

İçimdə danışmaq istəyən səslər vardı, amma heç biri hələ dilə gəlməmişdi. İllərlə boğulmuş sözlər, susdurulmuş suallar, əllərindən alınmış seçimlər — indi mənimlə birgə yol gedirdi. Hər şey dəyişirdi — mən, dünya, düşüncəm. Lakin bu dəyişiklik kənardan görünmürdü. Bu, daxildə baş verən bir çevrilmə idi. Qatar uzaqlaşdıqca, mən özümə yaxınlaşırdım.

Dəhlizdən keçən insanlar susqun şəkildə əyləşir, kitablarını açıb səssizcə oxuyurdular. Heç biri mənə baxmırdı — onların varlığı sanki dekor idi. Mən isə yalnız pəncərəyə baxırdım. O buzlu şüşədə öz əksimi görürdüm: tanımadığım bir qız, qışın dərin fonunda donmuş gözlər.

Amma o gözlərdə bir titrəyən işıq vardı — seçim.

İlk dəfə həyatımda hər şeyin sonu öz əlimdə idi. Bu, azadlığın vədi deyildi — bu, onun yükü idi. Qurtuluş yox, məsuliyyət.

Azadlıq — sənin üçün heç kim qərar vermədiyi andır. Amma bu andan sonra hər addım — sənindir. Ukraynaya yaxınlaşdıqca yolun rəngi dəyişdi. Sanki mənzərələrə sükutun kölgəsi düşmüşdü. Mən artıq tək deyildim — ürəyimdəki qorxu öz yerini suallara vermişdi: Mən kiməm? Nə axtarıram?

Əvvəlki gecənin donmuş nəfəsi paltarlarımın arasından keçərək sümüklərimə qədər işləmişdi. Qatarın içindəki sükut — səssiz bir ağrı kimi — bədənimə hopub, ruhumu əhatəyə almışdı. Pəncərənin dumanlanmış şüşəsində üzümün kölgəsi bulanıq bir cizgi kimi süzülürdü. Nə uşaq idi o kölgə, nə də qadın… Sadəcə varlığın astanasında dayanan, keçmişlə gələcəyin arasında sallanan bir aralıq idi — bir keçid, hələ tam doğulmayan bir kimlik.

Ukrayna qışı — sanki bir sükut paltarı kimi — hər şeyi ağ örtüyə bürümüşdü. Mən o lal ağlığın içində ilk dəfə həqiqətən özümə yer axtarırdım. Heç bir addım tanış deyildi, heç bir üz tanınmırdı, heç bir dil mənə yaxın deyildi. Lakin geriyə baxmaq üçün səbəb qalmamışdı — arxamda yalnız susdurulmuş arzular vardı.

Qatar Kiyevə çatanda hava artıq qaralmış, şəhərin kənarına çökmüş soyuq bir kölgə kimi bütün səsləri örtmüşdü. Stansiyada ilk toxunan — buz kimi bir rüzgar idi. Sanki üzümə toxunaraq pıçıldayırdı: «Burada nə işin var?» Cavabım yox idi. Sadəcə gəlmişdim… çünki başqa yer qalmamışdı, başqa nəfəs imkanı yox idi.

Çantam yüngül idi — çiynimdəki yük əşyalardan yox, kimliksizliyimin ağırlığından idi. Palto başqasına aid olmuş kimi hiss etdirirdi. Mən bu şəhərdə heç kim idim. Kimliyimi, adımı, səsimi geridə qoymuşdum. Burada isə yeni bir ad almaq, yeni bir səs yaratmaq məcburiyyətindeydim… amma hələ buna hazır deyildim.

Saatlarla dolaşdım küçələrdə. Hara gedəcəyimi, kimə yaxınlaşacağımı bilmirdim. Ayaqlarım titrəyir, nəfəsim sinəmə sancılırdı. Qarnımda yalnız aclıq yox idi — içimdəki boşluq daha dərin, daha çəngəlli idi. Bir qapı, bir işıq, bir bucaq axtarırdım — sığınacaq yox, sadəcə bir yer… varlığımı sakitcə yerləşdirəcəyim bir nöqtə.

Gecə saat on bir radələrində, ucqar bir məhəllənin küncündə köhnə, solğun bir binanın qarşısında dayandım. Qapı azacıq açıq idi. İçəridən rütubət və yaş taxtaların çürük qoxusu gəlirdi. Lift yox idi. Divarlar çatlamış, zəif lampalar gözünü qamaşdırmır, yalnız kölgələri dərinləşdirirdi. Bu binanın özü elə bil unudulmuş bir nağılın içindəki keçmiş kimi idi — məni xatırladan susqun bir əşyaya bənzəyirdi.

Pilləkənlərdən ehtiyatla qalxdım. Hər addımda taxtalar xırıldayır, binanın öz ağrısını danışırdı. Səkkizinci mərtəbəyə çatanda ayaqlarım sözə baxmırdı. Burada, boş bir mənzilin qarşısında divara söykəndim. Heç nəyə toxunmadan, heç kimi narahat etmədən sadəcə orada oturdum. Sanki mənzil məni qəbul etmişdi — onun bir parçalarından biri olmuşdum.

Səhəri gün mənzilə daxil olan bir qadın məni gördü. Qorxmadı. Sakitcə gözümə baxdı. Baxışlarında min illik yorğunluq vardı — və o yorğunluğun içində mənim taleyimi tanıyan bir baxış gizlənmişdi. Bir söz demədən bir stəkan çay uzatdı. «İç,» — dedi. Onun səsində nə hökm, nə sorğu, nə də şübhə vardı. Sadəcə bir insanın digərinə yönəlik şəfqəti. Onun adı Vera idi. O gün hər şey dəyişdi.

Vera adımı soruşmadı, keçmişimi öyrənmək istəmədi. Sanki adın əhəmiyyəti yox idi — sanki hamımız bu şəhərdə, bu dövrdə, bu səssizliyin içində adsız doğulmuşduq. Mənə «qızım» dedi — bu söz ilk dəfə mənim üçün bir sığınacaq oldu.

Vera — ömrünü itkilərlə örmüş bir qadın — danışmırdı, lakin gözləri roman kimi açılırdı. Hər baxışı bir fəsil idi. Mən isə onu anlayaraq susurdum. İkimizin sükutu arasında sanki bir musiqi vardı — danışmadan qurulan bir dil.

Onun yanında yaşamağa başladım. Qonşulara yardım edirdim, bəzən bazardliq edır, bəzən uşaqlara hekayə danışırdım. Heç kim haradan gəldiyimi soruşmurdu. Sanki bu bir adi hal idi.

Amma hər gecə, pəncərənin qabağında oturaraq uzaqlara baxırdım. Beynimdə bir cümlə yenidən səslənirdi: «Onun axırı gəlib.» Bu söz içimdə sarsıntı doğururdu. Amma bu dəfə qorxu yox idi — bu dəfə o yol, yaşamaq üçün verilmiş bir qərarın izi idi. Mən artıq o sözə tabe deyildim. Mən ölmək üçün deyil… yaşamaq üçün doğulmuşdum.

Bir yanvar səhəri — havanın sərt olduğu, küçələrin yenə susduğu o gün — Vera mənə balaca, köhnə bir dəftər bağışladı. Qapağı solmuş, səhifələri yüngülcə saralmışdı. İçində tək bir cümlə vardı:

«Əgər yaşayırsansa — yaz.»

Mən o dəftərin ilk səhifəsinə belə yazdım:

«1986-cı ilin qışında, səssiz bir qatarın pəncərəsində özümü doğularkən gördüm.»

III FƏSİL — Həyatın səssiz axarı

O illərin Ukraynası — 1980-ci illərin Sovet havasında nəfəs alan, bacadan qalxan tüstü ilə nəfəsini yanan bir ölkə — gənc bir qız üçün darıxdırıcı və boğucu görünmürdü. Əksinə, bu torpaqda yaşamağın özü, hər gün bir addım daha var olmaq mübarizəsi idi. Mən kim olmagi düşünmürdün. Sadəcə yaşayırdım. Gənc bir qızın ruhu ilə, azadlığın nə olduğunu yeni hiss edərək, hər gün bir az da daha özünə yaxınlaşaraq.

Zavod — rəsmi sistemin rəsmi həyat yolu idi. Zavodun həyəti qışın içində nəfəs alırdı — tüstü göy üzünə qalxır, işçilərin ayaqları ağır, baxışları dərin, amma axın içində hərəkət edirdi. Bu kollektiv ruh, mənə yad deyildi — mənim içimdəki səssizliklə eyni ritmdə döyünürdü.

Axşamlar — zavoddan sonra — təhsil vardı. Gecə məktəbi, peşə kursları, rus dilində izah olunan dərslər. Hər şey pulsuz idi. Amma mən pul axtarmırdım. Mən özümə yol axtarırdım.

Zavodda işləyirdim, kurslara gedirdim, kitabxanaya baş çəkirdim. Bəzən kinoya, bəzən şəhərin küçələrində it-bat olmuş addımların səsini dinləməyə. Bir neçə dostum vardı — birgə çay içirdik, bəzən gülürdük, bəzən susurduk. Hər şey sadəydi. Amma sadəliyin içində bir var olma ləzzəti vardı. Sovet həyatı beləcə qurulmuşdu — az pul, az lüks, amma bol imkan — yaşa, öyrən, düşün. Mən də düşünürdüm.

Otaq — zavodun yataqxanasındakı üçnəfərlik dar otaq — bizim kiçik dünyamız idi. Üç gənc qız — üç müxtəlif rayonun, üç müxtəlif taleyin nümayəndəsi — bir otaqda bir ömür bölüşürdük. Çarpayılar taxtadan, masa köhnə, radio bəzən səssiz, bəzən haylı. Güzgü divara bərkidilmişdi.

Həftəiçi orada qalırdım. Həftəsonu isə Veranın evinə gedirdim. Orada hər şey başqa cür idi — otaqlarda yığılmış düşüncələr, rəflərdə kitablardan sızan fikir işığı, güllərlə bəzədilmiş sükut. Onun evi — dənizdəki bir adaya bənzəyirdi. Mən o adada dincəlirdim. Veranın canikli masasında yazılmayan bir romanın ilk cümlələri yatırdı. Onun quru gülləri — sanki bu evin yaşadığı zamanla barışının rəmzi idi.

Vera mənə dərs keçirdi — rusca, ukraynaca — bəzən bir sözün səsini uzun müddət təkrar edirdim, çünki onun mənasını hiss etməyə çalışırdım. Onun səsində sərtlik vardı, amma məhəbbətin sərtliyi — mənin üçün darıxan bir qadının susqun sevgisi. O mənə inandı. Mənin içimdəki işığı gördü — o işıq ki, mən hələ tanımırdım.

Veranın evində mən öyrəndim ki, insan təkcə yaşamaqla böyümür. İnanmaq da lazımdır — bir baxışa, bir dəftərə, bir pəncərəyə… və bəzən susqunluğun içində öz adının yenidən doğulmasına.

Zavod isə başqa bir dünya idi. Hər səhər oraya gedirdim — təkcə işləmək üçün yox, həyatın içində yer tutmaq üçün. Biz zavodda hamımız eyni idik — bir yerdə işləyirdik, soruşmadan bir-birinizin səsini dinləyirdiniz. Biz bilirdik: gələcək var. Sadece onun harada başlayacağını hələ heç kim deyə bilmirdi.

O illər — azadlığın ilk addımları idi. Sadə otaqda nəfəs almağın, bir dostun «qızım» xitabının, bir pəncərədən baxmağın gətirdiyi azadlıq. Böyümək üçün sadəcə yaşamalı deyildin. Böyümək — gözlə görmədiklərini, səssizliyi, işığı, qaranlığı tanımaq idi.

Axşamlar yataqda uzanarkən Marina pəncərədən şəhərə baxıb xəyallara dalardı. Dnepropetrovskdakı evini, gülüşlərlə dolu uşaqlıq yoldaşlarını, qardaşına yazdığı amma göndərmədiyi məktubları xatırlayardı. Bəzən qəfildən danışmağa başlayar, ardıcıl cümlələr arasında bir zarafat sıçrayar, otaqda gülüş ucalardı — o gülüş bizim susqun gecələrimizi işıqlandırardı.

Lyuda isə fərqli idi. Onun səssizliyi dərin idi, sanki hər şeyə cavabı gözlərində saxlayırdı. Kitab oxuyarkən çənəsini ovucuna dirəyib, sətirlərlə nəfəs alar, bəzən qutusundan bir məktub çıxarıb, ona baxar, geri qoyardı — heç vaxt deməzdi kimə aid idi, amma biz bilirdik: o qutunun içində bir qadının qırılmamış arzuları yatırdı.

Bəzən gecələr uzun olurdu. Radioda sakit musiqi səslənər, küçə lampasının solğun işığı pəncərədən keçərək bizim üzümüzə düşərdi. Üçümüz bir otaqda, bir planetin üç səssiz peyki kimi, bəzən danışaraq, bəzən yalnız nəfəsimizi bir ritmdə tutaraq gecəyə qarışırdıq. O dar məkanda biz bir-birimizi qoruyur, bir-birimizə sığınırdıq.

Yeməkxananın qoxusu — dəmir qabda qaynamış makaron, çaynikdə ağaran çay və fon musiqisi — bizə günün başqa bir təbəssümünü bəxş edirdi. Hər kəs öz çörəyi ilə gəlir, kiminsə xiyarını paylaşır, kiminsə stəkanını doldurardı. Yoxsulluğun içində isti sadəlik vardı — qürursuz deyil, zəhmətə hörmətlə dolu sadəlik.

Vera ilə keçən həftəsonları isə başqa bir kainata bənzəyirdi. Onun evinin havası yavaşdan nəfəs alan bir hekayə idi. Hər şey ölçülmüş, yerindəydi: rəflərdəki kitablarda dərinlik, pəncərənin kənarındakı qurumuş güllərdə xatirə, çaynikdə isə səssiz qayğı vardı. O dünyada hər şey təbiətə hörmət, insana sükut, həyata ehtiram idi.

Veranın dil dərslərində bir söz təkcə qrammatika demək deyildi. Hər bir cümlə yeni bir nəfəs idi — mən o sözlərlə öz içimdə danışmağı öyrənirdim. Hələ səsim yox idi. Amma düşüncəm öz yolunu axtarırdı. Bəzən bir rus sözünün intonasiyasını düz deyə bilməyəndə, Vera gülümsəyərək deyərdi:

— Sən artıq danışırsan, sadəcə o səs hələ qəlbində yatır.

Bu cümlə — bir çiçək kimi — içimdə açılardı.

Zavodda o sözlər mənimləydi. Dəzgahların səsi arasında, günün uzanan iş saatlarında, işçilərin yorğun nəfəsində o səs yaşayırdı. Vera demişdi: «Səni qoruyan bəzən bir otaq olur, bəzən bir insan, bəzən bir söz.» Mən artıq bilirdim — o üçünü də tapmışdım. Və onları itirməmək üçün hər səhər saat altıda durmaq mənim özümə verdiyim vəd idi.

Həyat hələ çətin idi. Amma mən qorxmur, geri addım atmırdım. İçimdə bir dil yavaş-yavaş ayılırdı. Hələ yazmırdım. Amma yazı — düşüncənin ilk nəfəsi idi. Mən o nəfəsi artıq duyurdum. Bəlkə də bir gün bir kağızda adımı görəcəyəm. Amma indi, bu otaqda, bu şəhərdə, bu sadəlikdə… mən özümü gördüm.

IV FƏSİL — Kağızın üzərinə düşən ilk söz

Universitet binası — kərpic rəngində, kül rəngli səmaya qarşı dikəlmiş — sanki sükutla açılan bir kitabın üz qabığı idi. Pilləkənləri köhnə olsa da, hər bir addımda xatirələr daşıyırdı. İlk dəfə içəri daxil olanda çantam yüngül idi, amma içimdə ağır bir gərginlik daşıyırdım. Çantanın içində yalnız bir dəftər, bir qələm və Veranın məni müşayiət edən baxışları vardı — səssiz, amma güclü.

Hava soyuq idi. Şüşələr buğlanmış, pillələrdə minlərlə tələbənin addım izləri duman kimi yayılmışdı. Lakin mən heç nə görmürdüm. Hər şey bir qış səssizliyi kimi idi — ağrılı, sanki içimdəki nəfəs belə ehtiyatla çıxırdı. O anda Vera pıçıltı ilə, qətiyyətlə dedi:

— İndi sən öz həyatının qapısını açırsan. Qorxma. O qapının arxasında artıq səni gözləyirlər.