Бесплатный фрагмент - МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси

МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси

Тақризчилар

Уралов А. С. Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институтининг «Архитектуравий лойиҳалаш"кафедраси профессори, архитектура фанлари доктори

Сетмаматов М. Б. Урганч Давлат университетининг «Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди

Байджанов И. С. Самандаров М. И.

«МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси»

Аннотация

Ушбу китоб шаҳар назарияси тўғрисида бўлиб, унда қадимийлик даври шаҳарлари, ўрта аср даври, янги давр, замонавий янги вақт йўналишлари борасидаги шаҳарларни келиб чиқиши уларни ривожланиш тарихи, фото фақтларда, схемаларда ўз ифодасини топган ва шунингдек урбанизм, футуристик қарашлар билан боғлиқ шаҳарлар ривожининг ғоявий тизими шаклланиши тўғрисидаги фикрларни олдинга олиб чиқади

Ушбу «МУЛОҲАЗА: шаҳар назарияси» китоби, меъморчиликда таҳсил олаётган талабалар учун қўлланмадир.

Сўз боши

Замонавий илм-фан шундай марраларни забт этди, ўз тараққиёти давомида шу қадар улкан тажрибани тўпладики, у босиб ўтган тарихий йўл қонуниятлари ўрганиш жуда муҳимдир

Сўнгги йилларда назарий таълимотлар тарихи бўйича бир қатор асарлар ёзилди. бу «фалсафа тарихи», кўп жилдли «санъатшунослик тарихи», «драма бўйича таълим тарихи», ниҳоят. «архитектура фанлари тарихидаги тадқиқотлар».

Шу билан бирга, назариянинг роли ортиб бормоқда, унинг босиб ўтган йўлини ҳисобга олган ҳолда таъкидлаш мумкинки, меъморчиликнинг назарий муаммоларига қизиқиш барометр ёзувчиси игнаси сингари сезиларли тебранишларга дуч келади ва бу тебранишлар худди симптоматикдир, агар уларни график тасвирлаш ва архитектура тарихининг муҳим дақиқалари билан боғлаш мумкин бўлса, яхши мувофиқлаштирилган ва аниқ нақш аниқ бўлар эди: ижодий амалиётда катта ўзгаришлар юзага келганда, жамият меъморчиликка янги талаблар ва назарий фикрларни қўйишни бошлаганда назарияга қизиқиш максимал даражага етади.

Зарур ўзгаришларни акс эттириш ва асослаш керак, мисол тариқасида уйғониш даврида меъморчилик фикрининг ҳайратланарли даражада фаоллашиши, капитализмнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ бўлган утопик шаҳарсозлик назарияларининг ривожланиши ёки октябр инқилоби сабаб бўлган шаҳарсозлик соҳасидаги назарий изланишларнинг фавқулодда кўтарилишини эсга олишимиз мумкин ва бу совет меъморчилигининг ривожланишида муҳим воқеа бўлди.

Бизнинг кунимизда шаҳар назариясининг аҳамияти яна ғайриоддий ўсиб бормоқда, шуни таъкидлашни истардимки, биз нималар ҳақида гапирмаяпмиз, баъзи босқичларда назария йўқ эди ёки муҳим рол ўйнамади — бундай баёнот юзаки ва нотўғри бўлади — лекин фақат нисбий мезон ва авваламбор, умумий назарий муаммоларга қизиқиш даражаси ҳақида.…

Бу ерда умумий назарий муаммолар ва амалий назария деб аталадиган саволларнинг ўзаро боғлиқлиги ҳақида бир неча сўз айтиш керак, масалан, саноат шароитида оммавий уй-жой қурилишини ташкил этиш каби амалий муаммоларни, айниқса, бўронли ҳал қилиш даврида, ушбу маҳаллий архитектура ва қурилиш босқичининг ўзига хос эҳтиёжларини қондиришга қаратилган тезкор қўлланиладиган назарияни ишлаб чиқиш табиийдир.

Машқ қилиш илмий фаолиятнинг тортишиш марказининг ушбу назарий иш йўналишига ўтиши ҳам ўзини оқлайди, бироқ, асосий амалий эҳтиёжлар қондирилиб, шаҳарларни қуриш ва реконструкция қилиш ҳажми ва суръати ошгани сайин, олдинга силжиш йўналишини белгилаш учун ишлаб чиқилган шаҳарсозлик назариясининг умумий, мавҳум жиҳатларининг роли ортиб бормоқда.

Бу ерда маълум бир ички қарама-қаршилик пайдо бўлиб, баъзида туюлади ва баъзида жуда ҳақиқийдир: ахир олинган натижалар бугунги кун амалиётига унчалик таъсир қилмайди ва келажакка йўналтирилади, бу баъзида энг умумий характерга эга бўлган «амалиётдан ажралган», «замонамиз эҳтиёжларидан узоқлашган» назарий асарлар амалий муаммоларни ҳал қилишга ёрдам бермайди деган фикрларни келтириб чиқаради, бу фикрлар, албатта, нотўғри, умумий назария ҳар доим мустақил ижодий маънога эга, ушбу ҳолатни таъкидлаб.

Альберт Эйнштейн нисбийлик назариясини ишлаб чиқиш тажрибасига таяниб, назарий ғояларни ривожлантиришнинг худди шу хусусиятини қайд этди: «дастлабки гипотезалар ҳаётий тажрибадан узоқроқ мавҳум бўлиб бормоқда, аммо бошқа томондан, биз энг олижаноб илмий мақсадга яқинлашмоқдамиз: минимал фараз ва аксиомалар сонига асосланиб, экспериментал фактларнинг максимал сонини мантиқий чиқариб ташлаш ёрдамида қабул қилиш… биз назариётчининг хаёл суришига имкон беришимиз керак, чунки у учун мақсадга бошқа йўл умуман йўқ.

Одамлар қадимги даврлардан бери шаҳарлар тўғрисида «хаёл» қилишган, образли қилиб айтганда, «шаҳарлар қурилишидан олдин, уларнинг эртаклари ғорларда туғилган» ҳар ҳолда, шаҳарсозлик соҳасидаги назарий фаолиятнинг ёзма далиллари мингдан ортиқ йилларга эга ва «шаҳар назарияси» китобининг муаллифи олдида улкан материал қатламини ётқизган.

Асрлар қайта-қайта пайдо бўлишига, ҳар сафар янги, юқори даражадаги алмашинувга изчиллик, яхлитлик, бошқача қилиб айтганда, китобнинг тарихийлиги унинг энг муҳим фазилатларидан биридир, унда озгина бўшлиқлар мавжуд, чунки муаллиф жуда эҳтиёткорлик ва синчковлик билан шаҳар назарияси соҳасида бугунги кунда маълум бўлган ҳамма нарсани тўплаган ва текширган.

Буржуа маданий тарихчиларига антитезия сифатида, улар, одатда, ўз эътиборларини асосан ривожланган Европа халқларининг чекланган доираси меросини ўрганишга қаратдилар ва фақат шу материалга асосланиб, улар умумлашма алмашинувини қурдилар, шаҳар назарияси муаллифи ўз ишининг доирасини кенгайтирди, у шарқнинг назарий фикрини ўз ичига олади.

Умуман олганда, бугунги кунда китобда шаҳарсозлик тушунчалари дунёнинг турли бурчакларида қандай пайдо бўлганлиги ва ривожланганлиги, улар қандай курашганлиги ва ўзаро алоқада бўлганлиги, уларнинг ҳақиқий қурилиш амалиёти билан алоқалари, жамиятнинг технология тараққиёти билан ижтимоий ташкилоти билан боғлиқлиги ва бошқалар ҳақида энг тўлиқ расм берилган: … назарий қарашларнинг тарихий таҳлили муаллифга ўтмишдаги кўплаб илмий анъаналарни тўғри баҳолаш, уларда замонавий шароитларда эътиборга лойиқ бўлган нарсаларни кўриш имкониятларни яратишга имкон берди.

Шаҳар назарияси меъмор ижодкорлигининг муҳим шарти сифатида китобда аниқ намоён бўлади, бу унга турли хил талабларда навигация қилиш имкониятини беради ва унинг табиати ва шароитларига жамиятнинг дунёқарашини акс эттиради.

Китобга мурожаат қилган ўқувчи. Шаҳарсозлик назарияларининг ривожланиш йўлини излаш учун жуда кўп таниш ва таниқли фактларни топади. Бу табиий, чунки умумлаштирувчи асарлар ҳар доим кўп ўрганилган ва нашр этилган материалларни ўз ичига олади.

Аммо, агар сиз маълум бўлган муаммоларга бағишланган китобнинг бобларини диққат билан ўқиб чиқсангиз, унда муаллиф деярли ҳамма жойда эски ғояларимизни янги, илгари номаълум фактлар билан тўлдиришини англаш осон, бу нафақат шаҳарсозлик назарияларининг ривожланиш суратини янада аниқроқ, балки баъзи бир кўринишда аниқланган қарашлар бутунлай бошқача кўринишда кўринади

Муаллифнинг хизматлари шундан иборатки, шаҳарсозлик ғояларининг туғилиши китобда воқеаларнинг тасодифий ўзгариши билан эмас, балки ҳаётнинг ўзи белгилаб берган шаҳарсозлик назарияларининг тарихий ривожланишининг мантиқий ва зарурий натижаси сифатида, жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ўзгариши, ишончли тарзда кўрсатилади.

Шаҳарни ўрганиш долзарбдир

Шаҳар кўплаб илмий фанларни ўрганиш объекти бўлган ва ҳисобланади, чунки унда инсон ҳаётининг барча соҳалари йўналтирилган: инсон ундаги психологик, ижтимоий ва метафизик текисликда яшайди, ишлайди ва шахс сифатида ривожланади. Қадим замонлардан бери шаҳар тарих ва маданиятнинг диққат марказида бўлган.

Шаҳар ҳақидаги адабиётларнинг кўп ўлчовлилиги урбанизмнинг биринчи ўзига хос хусусияти. Шаҳар экология, иқтисодиёт, кундалик ҳаёт, сўл ижтимоий жараёнлар ва бошқа кўп нарсалардан иборат. Турли муаллифлар, ўзларининг касбий қизиқишларига қараб, шаҳар ҳаётининг турли жиҳатларига эътибор беришади, аммо шаҳарда анча вақтдан бери қатнашган ҳар бир кишининг қизиқишлари кенглиги ва турли хил муаммолари бор.

Шаҳар, ўз табиатига кўра, турли хил масалалар билан шуғулланишга ва турли хил билимларни баъзи бирлашган тушунчага бирлаштиришга «мажбур қилади». Ва бу шаҳар тушунчалари тобора кўпроқ социологик характерга эга бўлиб бормоқда: шаҳар келажакда аҳоли яшаш ва ишлаб чиқариш шакли сифатида эмас, балки жамият шакли сифатида, ижтимоийликнинг бир тури сифатида тушунилмоқда, унинг муҳим хусусияти бу интеграция барқарорлик ва тартибни сақлашнинг ўзига хос механизмларига эга бўлган ягона ўз-ўзини ривожлантирадиган тизимга ҳаётнинг ҳар хил турлари.

Aммо бу тизим нисбатан автоном ва бир ҳил қуйи тизимлардан иборат: ҳудудий-турар-жой, иқтисодий, рамзий ва бошқалар. Шунинг учун шаҳарни тавсифлаш ва ўрганиш учун бошқа фанларнинг билимлари ва назарий схемалари қўлланилади. Шаҳар билан шуғулланадиган ҳар қандай киши турли хил ижтимоий ва гуманитар билимларни ўзлаштиради ва ишлатади. Табиатшунослик билимларидан ҳам, авваламбор, география ва математикадан фойдаланилади. Шу сабабли, шаҳаршунослик муаммоларига қисқача экскурсия зарур.

Шаҳар ҳақидаги адабиётларнинг яна бир ўзига хос хусусияти кўплаб масалалар бўйича билдирилган фикрларнинг зиддиятли хусусиятидир. Бунинг сабабларидан бири шаҳар ҳаётининг кўп қирралилиги, унинг ҳодисаларини кўриб чиқишнинг кўп қирралари ва шунга мос равишда кўплаб нуқтаи назарлари: шаҳарга турли хил назарий ва амалий позициялар турлича кўринади. Иккинчисининг яна бир сабаби — шаҳарларда содир бўлаётган ижтимоий-таркибий ва ижтимоий-маданий ўзгаришларнинг юқори (ва тобора ортиб борувчи) динамикаси.

Бундай ҳолда, нафақат янги ҳодисалар пайдо бўлади, балки эскиларининг тикланиши ҳам мумкин. «Псевдо-урбанизация» деб аталадиган ҳолатлар, айниқса бизнинг мамлакатимизда тез-тез учраб туради. Шунинг учун, бир марта тўғри ҳукмлар тушунтиришни ёки ҳатто жиддий тузатишни талаб қилади. Учинчи сабаб — тарихий ва ҳудудий жиҳатдан шаҳарларнинг индивидуал хилма-хиллиги.

Шу сабабларга кўра шаҳар мавзуларининг барча асосий муаммолари бўйича одатий ғояларни ишлаб чиқишда объектив онтологик ва эпидемологик қийинчиликлар мавжуд, шу билан бирга шаҳар ҳақидаги барча ҳукмларда баъзи бир ҳақиқат мавжуд.

Шаҳар ҳақидаги баёнотларнинг учинчи характерли хусусияти — бу баҳолашларнинг субъективлиги, умуман шаҳар ҳаётини ва хусусан унинг индивидуал ҳодисаларини талқин қилишдир.

Юқорида келтирилган ҳолатлар бунинг объектив сабаби ҳисобланади. Aммо муҳимроқ сабаб, бизнинг фикримизча, билиш субъектининг шахсий хусусиятлари: шаҳарга фақат объектив ва бефарқ муносабатда бўлиш мумкин эмас («ғазаб ва мойилликсиз»): ижтимоий-психологик туфайли ҳар кимнинг ўз шаҳри бор, атроф муҳитни яшаш муҳитини идрок этишнинг ситуацион, биографик ва метафизик хусусиятлари.

Бундай ҳолда, тадқиқотчи бевосита ўрганиш мавзусига шўнғийди ва унинг ҳукмларининг объективлигини аниқлаш учун матннинг аксиоматик биноларини қўшимча таҳлил қилиш талаб этилади (учбурчак процедуралари — феноменологик социологияда). Бошқача қилиб айтганда, урбанистларнинг ҳукмлари кўпинча маълум бир илмий жамоатчилик орасида қабул қилинган ёки кенг тарқалган тушунчаларни тилга таржима қилишда, ишлатилган тушунчаларни талқин қилишда қўшимча изоҳлашга муҳтож.

Шаҳаршуносликнинг анъанавий тили муаммоси шаҳар социологиясининг долзарб муаммоларидан биридир. Шунинг учун, қуйида биз шаҳарни ўрганишда ишлатиладиган бир қатор тушунчаларга тўхталамиз.

Шаҳарни ўрганиш муаммоларини муҳокама қилиш. Шаҳаршунослар турли йўналишларда шаҳарнинг тузилиши ва унинг алоҳида қуйи тизимлари, шаҳарларда содир бўлаётган динамик жараёнлар (шу жумладан бевосита кузатилмайдиганлар), шаҳар ҳаётининг индивидуал ҳодисалари тўғрисида катта ва қизиқарли материал тўпладилар.

Aммо ягона концептуал схема мавжуд эмас. Шаҳаршуносликнинг барча асосий муаммолари мунозарали: шаҳарни аниқлаш учун асос, тизимнинг пайдо бўлиши сабаблари, омиллари ва тенденциялари шаҳар ва унинг индивидуал ҳодисалари; яшаш жойи сифатида шаҳарнинг тузилиши ва хусусиятлари; шаҳарнинг ўзаро таъсир доираси сифатида ўзига хослиги; шаҳар турмуш тарзининг хусусиятлари; шаҳарнинг моҳияти: аслида, маълум бир турар-жойни нима қилади шаҳар, унинг мақсади ва маъноси нима?

Муаллиф томонидан ушбу китобда юқорида кўтарилган масалаларни умумлаштирилган ҳолда «Мулоҳаза: шаҳар назарияси» китобида уларни ёритишга харакат қилинди.

Шаҳарларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишининг тарихий босқичлари шаҳар тарихий бинолари

Қадимги дунё шаҳарлари

Қадимги дунё шаҳарларнинг пайдо бўлиши ибтидоий коммунализмдан қулларга эгалик қилиш тизимига ўтиш даврига тегишли бўлиб, бу жараёнда қишлоқ хўжалиги меҳнати билан шуғулланадиган аҳоли массасидан пайдо бўлаётган эксплуататор синфларнинг турли қатламлари (давлат ҳокимияти вакиллари, руҳонийлар, йирик ер эгалари, савдогарлар) ажралиб турадиган ижтимоий меҳнат тақсимотининг чуқурлашиши билан боғлиқ ва ҳунармандларнинг катта сони археологик қазишмалар кўрсатганидек, ҳаракатсиз ер эгаларининг биринчи муҳим манзилгоҳлари милоддан аввалги 12—9 минг йилликларда пайдо бўлган.

Биринчи шаҳарларнинг пайдо бўлиш вақти — милоддан аввалги IX—II минг йиллик милоддан аввалги 1-минг йилликда шаҳарлар энг катта ривожланишни олди ва милодий 1-минг йилликнинг бошларида қадимги шарқ шаҳарлари дарёлар — Нил, Дажла ва Фурот, Ҳинд, Ганг, Сариқ дарё ҳавзаларида ривожланган.

Моҳенжо-Даро — бу милоддан аввалги 2600 -йилда пайдо бўлган Ҳинд водийси цивилизациясининг шаҳри, Покистонда, Синд вилоятида, замонавий Ларкан шаҳридан 28 км жанубда жойлашган. Бу Ҳинд водийсининг энг йирик қадимий шаҳри ва Жанубий Осиё тарихидаги биринчи шаҳарлардан бири, энг қадимги цивилизациялар — Қадимги Миср ва Қадимги Месопотамия, Критдаги миналиклар ва Перудаги Норте Чико маданиятининг замондошидир.

Хараппа — қадимий ҳинд шаҳри, Хараппа цивилизациясининг асосий марказларидан бири. Покистоннинг Саҳивал туманидаги Рави дарёсининг эски тўшагига яқин жойда жойлашган.

Қадимги шарқнинг қул эгаси бўлган цивилизациялари муҳим хусусиятлари билан ажралиб турарди. Суғориш иншоотларини қуриш ва таъмирлаш учун кўп сонли одамларни бирлаштириш зарурати чексиз кучга эга бўлган суверен — Фиръавн, қирол бошчилигидаги марказлашган деспотик давлатларнинг пайдо бўлиши учун дастлабки шартларни яратди.

Фиръавнлар ва подшоҳларнинг золим кучи ғоявий қўллаб-қувватлашни, уларни юксалтиришни ва илоҳийлаштиришни талаб қилди; руҳонийлар ва руҳонийларнинг эксклюзив роли шу билан боғлиқ эди.

Мақбаралар, саройлар, ибодатхоналарнинг улкан меъморчилигида топилган Фиръавнлар ва подшоҳларнинг қудратининг ташқи ифодаси — «тош зулми» қадимги шарқ деспотизмининг энг йирик иншоотлари фақат оғир стресс ва мажбурий меҳнатнинг концентрацияси туфайли қурилиш учун ёмон техник жиҳозлар билан яратилиши мумкин эди.

Хеопс пирамидаси қарийб 100 минг қурувчи томонидан 23 йил давомида қурилган тахминан 10 йил давомида кечаю кундуз узилиб қолмаган. Буюк Хитой деворини қуриш учун 2 миллионга яқин ишчи тўпланган. Гигант иншоотларни қуриш пайтида жуда кўп одамлар ҳалок бўлди.

Қадимги шарқ цивилизациялари тақдирида муҳим ва зиддиятли ролни уларнинг бир-биридан қўрқинчли табиий тўсиқлар «тўсиб қўйиши» ўйнаган: тоғлар ва чўллар ҳимояланган дарё ҳавзалари — бу цивилизациялар бешиги — ташқи босқинлардан аммо, ташқи алоқаларни чеклаш орқали улар технологиянинг турғунлашишига, ижтимоий муносабатларнинг секинлашган ривожланишига ҳисса қўшдилар.

Келгусида ушбу ҳолат Ўрта денгиз бўйида алоқа қилиш учун очиқ жойларда ривожланган янада жадал қадимий цивилизация билан таққослаганда қадимги шарқ цивилизацияларининг орқада қолишини белгиловчи омиллардан бирига айланди.

Қадимги шарқ цивилизацияларининг ижтимоий ривожланишидаги яккаланиш ва консерватизм шаҳарларни қуриш, меъморчилик ва санъатдаги асосий усулларнинг характерли канониклигига ёрдам берди.

Қадимги Миср тошқинларни назорат қилиш, ботқоқларни қуритиш ва дренаж тизимларини сақлаш учун катта саъй-ҳаракатлар зарур бўлган серҳосил Нил водийсида шаҳарларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши учун шароитлар эрта яратилган эди.

Шаҳарларни қуриш пайтида диний ва астрономик ғояларга эътибор катта бўлиб, улар билан уларнинг улкан тузилмалари боғланган. Аввало, бу Некрополлар ва Маъбад мажмуаларига тааллуқлидир. Буюк пирамидалар эски шоҳликка хосдир (пойтахт Мемфис яқинида) ўрта ва янги шоҳликлар даврида,

Мемфис — Нилнинг ғарбий қирғоғида, Юқори ва Қуйи Миср чегарасида жойлашган қадимги Миср шаҳри. Милоддан аввалги 3-минг йилликнинг бошидан бери мавжуд ва милодий 1 минг йилликнинг иккинчи ярмигача Замонавий Миср ҳудудида маҳаллийлаштириш — Эл Бадрашине шаҳри ва Қоҳира губернаторлигининг Қоҳира шаҳридан жанубдаги Мит Раҳина қишлоғи.

Фива — Қадимги Миср пойтахтларидан бири — Юқори Мисрнинг IV ном (Уасет) пойтахтининг юнонча номи. Шаҳар Ўрта денгиздан 700 км жанубда, Нилнинг икки қирғоғида жойлашган эди.

Фива пойтахтга айланганда, пирамидалар ўрнига Маъбад мажмуалари қурилган. Месопотамия инсоният тарихидаги биринчи шаҳарлар Месопотамиянинг жанубий қисмида, Дажла ва Фуротнинг қуйи оқими водийларида вужудга келган.

Ур — қадимги жанубий Месопотамиянинг энг қадимги Шумер шаҳар-давлатларидан бири, милоддан аввалги 6-минг йилликдан бери мавжуд бўлган, милоддан аввалги IV асргача Ур Бобилнинг жанубида, ҳозирги Ироқдаги Телл ал-Муқаярнинг жанубида, Носирия яқинида, Фурот дарёсининг ғарбий қирғоғининг пастки қисмида замонавий арабча «Тел ал-Мукаяр» номига эга бўлган ҳудудда жойлашган. Шаҳар Эски Aҳдда Иброҳимнинг туғилган жойи бўлган «Халдей ураси» деб номланган.

Шумер шаҳарларининг ўзига хос хусусияти режанинг юмалоқ шакли эди. Ур,, Лагаш», Упи шаҳарлари шакли эллипсга яқин. Самал шаҳри, Телл эл-Обеиде ибодатхонасининг деворлари режада аниқ доирага эга. Қадимги эпикда қаҳрамон Гилгемеш (милоддан аввалги III минг йиллик) ҳақида эслатиб ўтилган, Урук шаҳри худолар томонидан қурилган шаҳарлардан бири сифатида шакли юмалоқ эди. Девор билан ўралган шаҳарда сарой, бозор, боғ турар жой бинолари, яйлов (яйлов), йўллар бўлган. Яъни, юмалоқ шакл

Ушбу даврнинг иккинчи кенг тарқалган шаҳар тури эди тўртбурчаклар ёки тўртбурчаклар шаклида режага эга қишлоқлар ва шаҳарлар — Кахун,

Ел-Каб, Aхетатон (Телл-Aмарна), Бобил ва бошқалар. Шаҳарсозлик тарихи шундан далолат берадики, режанинг бу шакли милоддан аввалги III минг йилликдан бошлаб содир бўлган.

Шу билан бирга, қадимги Миср шаҳарлари жойлашган жойда олиб борилган археологик қазишмалар шуни кўрсатадики, шаҳарнинг тўртбурчаклар шакли кўпинча овал ёки тартибсиз (Мисрдаги Ел-Каб қалъа шаҳри ёки Бобилдан олдинги «ботқоқ маданияти» нинг дастлабки жойлашуви)

Aхетатон (Миср) шаҳри йўл бўйида жойлашган бўлиб, унинг биринчи қисми режанинг «табиий» чизиқли шаклига эга, йўл бўйлаб чўзилган, иккинчиси, шарқий, квадрат бўлиб, пиёдалар йўлларининг мунтазам тармоғига эга ва одатда турар-жой камералари. Табиийки, бундай ташкилот қурилишни мақсадли режалаштириш ва қадимий шаҳарсозларнинг маълум қоидалар тўпламига эга эканлиги ҳақида гапиради.

Кахун шаҳри мисоли шундан далолат беради. Милоддан аввалги II минг йилликда Фаюм воҳасида (Миср) қурилиш ишлари учун штаб-квартираси сифатида қурилган, Кахун шаҳри 260 х 380 м узунликдаги тўртбурчаклар контурга эга бўлиб, қатъий равишда асосий нуқталарга йўналтирилган эди.

Шаҳар иккита асосий кўчага эга эди — кенглик, бу шаҳарнинг асосий эшикларини фиръавн саройи ва меридиан билан боғлаб турарди. Иккиламчи кўчалар энг қадимги тўртбурчаклар тизимни ташкил этади.

Месопотамияда (19-аср охири — 20-аср бошларида) Фисчер ва Унгер томонидан олиб борилган археологик қазишмалар қадимги подшоликларда шаҳарсозлик бошқарувининг юқори савиясини кўрсатди. Ниппур (милоддан аввалги 12-аср) қазишмаларида топилган гил лавҳалар шаҳарнинг мавжуд бўлган турли даврларида тузилган, қазиш ишлари режага киритилган ўзгаришлар ҳақиқатни акс эттирганлигини тасдиқлади.

Бошқача айтганда, уч минг йил олдин ушбу шаҳарнинг навбатчилик режаси бажарилган. Бу ҳақиқат яна бир бор қўллаб-қувватланди шаҳарларнинг шаклланиши, уларнинг жойлашуви тасодифий бўлмаган деган позицияни тасдиқлайди.

Шунга ўхшаш жараёнлар материкнинг бошқа қисмида — Марказий ва Шарқий Осиёда кузатилган. ХIХ — ХХ аср бошлари қадимги Ҳинд ва эрта Xитой маданияти соҳасида кашфиётлар билан ажралиб турарди. Ушбу мамлакатларда кенг тарқалган фалсафий трактатлар орасида ҳиндларнинг «Манасара» рисоласи ва «Као Гонг Цу» (Хитой) рисоласи топилган. Ушбу фалсафий рисолаларнинг хусусиятларидан бири шундаки, улар шаҳарларни қуриш қоидаларини тавсифлаган.

«Манасарда» (милоддан аввалги 1-минг йиллик) бир нечта турар-жой турлари ва қишлоқ типлари ажратиб турилган. Энг кенг тарқалган «стандарт қишлоқлар» да аниқ режалаштириш ташкилоти бўлиши керак эди — ёки квадрат, ёки тўртбурчак ёки бурчаклари кесилган тўртбурчак. Ички режалаштириш тузилиши иккита перпендикуляр кўча билан белгиланди. Ҳудуд тўртбурчаклар шаклидаги блокларга бўлиниб, улар туман ичида жамоат жойлари бўлган ўзига хос туманларга бирлаштирилди.

Икки турдаги қишлоқлар ажратилган эди: катта аҳоли пункти сифатида қишлоқ, уларда ибодатхоналар туманлар ичида жойлашган бўлиб, қишлоқ кичик шаҳарча бўлиб, у ерда қишлоқ ташқарисида, асосий кўчаларнинг чиқиш жойларида ибодатхона мажмуаси шаклланган.

Қадимги шаҳарларни археологик тадқиқотлари шуни кўрсатадики, шаҳарлар икки тарихий модел асосида шаклланган:

— «табиий» ривожланишнинг узоқ босқичи;

— мақсадга мувофиқ қурилиш.

Шу муносабат билан тадқиқотчилар мунтазам равишда аҳоли пунктларини шакллантириш ва шаҳарларни қуриш учун каноник қоидалар тўғрисида бир нечта фаразларни илгари сурдилар. Тадқиқотчилар эътибор берган биринчи нарса шаҳарнинг мақсади эди. Тўртбурчаклар, думалоқ ёки тўртбурчаклар шаклида мунтазам шаклга эга бўлган шаҳарлар пойтахт, маъмурий марказлар ёки ибодатхоналар тўпланган шаҳарлар, маъбад мажмуалари ёки ҳарбий турар-жойлар бўлган.

Шаҳарсозлик тарихчилари таъкидлаган иккинчи нарса шундан иборатки, энг қадимий шаҳарлар аксарияти асосий нуқталарга йўналишни ҳисобга олган ҳолда шаклланган. Қадимги Хитой йилномаларида ва Мисрда бу шимол — жануб, шарқ — ғарбдир. Ушбу ҳодиса доминант диний култлар билан, хусусан, олий худо сифатида Қуёшга сиғиниш билан боғлиқ.

Месопотамияда асосий режалаштириш ўқларининг йўналиши 45 даражага бурилган. Тадқиқотчилар, хусусан Унгер буни қадимги шумерлар ва Оссурияликларнинг эътиқодларида ҳукмронлик қилган шамолларнинг махсус мистик маъноси билан изоҳлашади. Ушбу фактлар биз шаҳар аҳоли пунктларини шакллантириш пайтида деган хулосага келишимизга имкон беради

Халқларнинг коинот ҳақидаги ҳукмрон ғоялари шаҳарсозлик қоидаларида белгилаб қўйилган. Милоддан аввалги — III минг йилликларда қадимги Миср шаҳарларининг дастлабки юмалоқ режаларини тўртбурчаклар шаклидаги шаҳарларга алмаштириш ҳодисаси, тадқиқотчилар қадимги мисрликларнинг ернинг думалоқ шаклидан тўртбурчаклар шаклига оид ғояларининг ўзгариши билан боғлайдилар.

Энг қадимий аҳоли пунктларида кўчаларнинг тўртбурчаклар тармоғининг кўриниши билан изоҳлаш мумкин мавзу ва ҳудудларни давлат бошқаруви зарурати, пайдо бўлиши айирбошлаш тартиб-қоидалари, участкаларни сотиш, бошқа мулкий муносабатларни тартибга солиш (афсоналарга кўра, Муқаддас Китобдаги Иброҳим қадимги Хевронда ўзининг биринчи ер майдонини сотиб олган) ва бўйсунувчиларидаги «жамоат тартибини» назорат қилиш зарурлиги ҳудудлар, яъни, давлат муносабатларининг пайдо бўлиши аҳоли пунктлари ҳудудини махсус ташкил қилишни талаб қилди.

Юқоридагилардан келиб чиқиб айтишимиз мумкинки, «тарихдан олдинги», «илмийгача» босқичда шаҳарларни қуриш бўйича меъёрий ҳужжатларни яратишга уринишлар билан аҳоли пунктлари ва илмий синтез элементларини ташкил этиш тўғрисида маълум бир тушунча мавжуд эди. Aммо ушбу меъёрий ҳужжатлар дунёнинг тузилиши ва аҳоли ҳаётининг мавжуд шароитлари ва хусусиятлари ҳақидаги умумий фалсафий ғояларга асосланган эди.

Қадимги шаҳарлар қурилишини тартибга солиш, шаҳар шаклини канонлаштириш, уни режалаштириш шаҳар фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини англаш, яшаш шароитлари ва дунёқарашини энг тўлиқ акс эттирадиган оптимал ривожланиш моделларини ишлаб чиқиш ҳақиқатини акс эттиради.

Жамият, яъни, шаҳар назарияси ривожланишининг маълум бир босқичи ҳақида гапиришимиз мумкин. Шаҳарсозлик ҳақидаги ғоялар ривожланишининг навбатдаги босқичи милоддан аввалги VIII—V асрларга тўғри келади. — VI аср. Мил. Қадимги Юнонистоннинг Эллинизм маданияти дунёга энг катта меъморчилик ва санъат асарларини берди. Юнонларнинг шаҳарсозлик соҳасидаги ютуқлари камроқ маълум.

Одатда Қадимги Юнонистонда шаҳарсозлик санъати Гипподамус номи билан боғлиқ (милоддан аввалги V аср). «Гипподамус тармоғи» — бу тўртбурчаклар кўчалар ва йўллар тармоғига эга шаҳарнинг мунтазам жойлашишини билдирувчи атама сўнгги 2000 йил давомида шаҳарсозлик назарияси ва амалиётига қатъий кириб келди. Гипподамус яхши талаба бўлганлиги аниқ,

чунки панжара кўча тизимлари ундан анча олдин ихтиро қилинган. Гипподамуснинг хизматлари шундан иборатки, у онгида аҳоли ҳаётини соддалаштириш учун аҳоли пунктларини реконструкция қилишни режалаштириш зарурлигини тасдиқлади.

Гипподамуснинг таклифларига биноан шаҳар-давлатда 10 минг фуқаро яшаши керак, улар учта синфга бўлинган: ҳунармандлар, деҳқонлар ва жангчилар. Шаҳар-давлат ҳудуди ҳам уч қисмга бўлинади — муқаддас, жамоат ва хусусий. Шаҳарларда асосий кўчалар билан бирлаштирилган асосий шаҳар маконлари шакллантирилиши керак. Гипподамус ғоялари Юнон-Форс уруши пайтида вайрон бўлган шаҳарларни тиклаш пайтида амалга оширилди.

Бу ерда 20 га яқин шаҳар-давлатлар ташкил топди. Шаҳар таркибига баланд поғонали Зиккурат шаклидаги Маъбад мажмуаси, ҳукмдорлар саройи, аҳолининг пойдеворли уйлари, шунингдек боғлар ва ерларнинг қўшни ҳудудлари киритилган.

Биринчи шаҳарлар одамларнинг тасаввурларини шунчалик ҳайратда қолдирдики, уларнинг яратилиши худоларга тегишли эди.

Урдаги Зиккуратнинг сақланиб қолган қолдиқлари Шумер шаҳарларидаги ушбу таниқли иншоотларнинг ҳажми ва характери тўғрисида фикр беради.

Зиккурат бир-бирининг устига кўтарилган учта минорадан иборат бўлиб, зинапоялар билан боғланган террасларни ташкил қилган. Миноралар турли хил рангларда эди: пастки қисми битум билан ишланган қора, ўртаси қизил, куйган ғиштнинг ранги ва юқори оқ рангда эди.

Сўнгги минора устида «худонинг турар жойи» — маросимлари бўлиб ўтган ва астрономик кузатувлар ўтказилган сирланган ғиштлардан қурилган устки бино қад кўтарган. XXII—XXI асрларда Зиккуратнинг баландлиги милоддан аввал 21 метр эди.

Зиккурат ғояси Месопотамиянинг барча шаҳарларида кузатилган. Хитойнинг қадимий шаҳарлари Хитойда энг қадимги шаҳарлар Сариқ дарё водийсида пайдо бўлган ушбу дарё бўйида, унинг ирмоқларида ёки унга қўшни тоғли ҳудудларда, доимий равишда бир-бири билан урушиб турадиган ва вақти-вақти билан энг кучли давлат ҳукмронлиги остида бирлашган қуллар эгалик қиладиган давлатларнинг пойтахтлари ўсиб борди ва тез-тез қулаб тушди, бу айниқса суғориш иншоотларини сақлаш, эксплуатация қилинган аҳоли оммаси устидан ҳукмронликни сақлаб қолиш зарурати билан талаб қилинган эди ва кўчманчилар ҳужумларидан ҳимоя.

Ушбу пойтахтлар суғориладиган деҳқончиликни яратиш учун асосий зонада, бир-бирига нисбатан яқин жойда, у ёки бу сабабга кўра, предметли ҳудудлар устидан назоратни амалга ошириш осонроқ кўринадиган ва шаҳарнинг ривожланиши учун бошқа шароитлар мавжуд бўлиб, улар қулай деб баҳоланган.

Шу билан бирга, бошқа мамлакатларда бўлгани каби, эски пойтахтларни йўқ қилиш ва янгиларини қуриш ғайриодатий бўлмаган ва ўз-ўзидан равшан бўлиб туюлган, худди қонли ва шафқатсиз урушлар пайтида ўн минглаб одамларни йўқ қилиш ёки уларни қулга айлантириш каби пойтахт шаҳарлари ҳажми кўпинча жуда катта бўлган.

Шундай қилиб, Санянг шаҳри, дарё бўйида жойлашган император Циншиҳуади бошчилигидаги Цин давлатининг пойтахти. Вейнинг 1 миллионга яқин аҳолиси бор эди; шаҳар ташқи деворларининг периметри 100 км га етди; юз минглаб ишчилар улкан императорлик саройларини қуришда қатнашдилар.

Шу билан бирга, шимолдан қилинган босқинлардан ҳимоя қилиш учун Буюк Хитой девори тахминан 6000 км узунликда қурилган — қудратли мудофаа миноралари билан баландлиги 10 м ва кенглиги 7—8 м бўлган улкан иншоот.

Хитойнинг бюрократик аппарати ва бутун ижтимоий ҳаётни ташкил этишни тавсифловчи қатъий тартибга солиш шаҳарларни қуриш бўйича дастлабки тавсияларга қадар тарқалди.

Шундай қилиб, «Чжоу Ли» рисоласида XII—XI асрларда Хитой шаҳарлари ҳақида маълумотлар мавжуд. Милоддан аввалги: пойтахт Лои (Лоян) режада тўртбурчак, тўққиз энлик ва тўққиз меридиан кўчалари бўлганлиги ва ҳукмдор саройи шаҳарнинг марказида жойлашганлиги кўрсатилган.

Конфуцийнинг издоши Менгзи (милоддан аввалги IV—III асрлар) рисоласида шаҳарнинг тўртбурчаклар режаси, ички ва ташқи қалъа деворларининг қатъий чекланган периметри (мос равишда 3 ва 7 ли, ли = 500 м) бўлиши кераклиги аниқланди; марказий кварталда ички шаҳарда ҳукмдорлар ва имтиёзли аҳоли жойлашиши керак, бошқа кварталларда ҳар бирида 100 кишидан иборат деҳқонлар мавжуд; шаҳарнинг умумий аҳолиси 3500 кишини ташкил қилди.

Боғлар ва сабзавот боғлари, ички ва ташқи деворлар ўртасида жойлашган. Шаҳарда туман бўлиши керак эди, унинг радиуси (тахминан 12 км) шаҳардан бир ярим соат тезликда ўрнатилди.

Шаҳарларнинг катталиги, бўйсуниш иерархияси ва тўртбурчаклар режалаштиришнинг, қатъий қонуниятларини тартибга солувчи бошқа манбалар сақланиб қолган.

Қадимги шарқ шаҳарларини яратиш бўйича, улкан ишларнинг натижаларини энг умумий маънода тавсифлаб, уларга бирма-бир баҳо бериш қийин. Азоб-уқубатларда инсоният шаҳарларни қуришнинг биринчи тажрибасини эгаллади.

Зукко кашфиётлар ва ютуқлар билан бир қаторда, иншоотлар қурилишига тушунарсиз ҳаракатлар сарф қилинди, уларнинг яратилиши, инсон кучининг бемаъни исрофидир.

Кўп сонли иншоотлар ва бутун шаҳарлар вақти-вақти билан, уларнинг аҳолиси билан бирга вайрон қилинган. Қадимги шаҳарлар милоддан аввалги II минг йилликда қул эгаси цивилизациясининг асосий географик марказлари, Ўрта Ер денгизи зонасига силжийди.

Тахминан 2000 йил давомида Антик давр марказлари, Ўрта Ер денгизи ҳавзаси бўйлаб ҳаракатланмоқда. Дастлаб, бу Финикия шаҳарлари — гуллаб-яшнаган, лекин жуда кўп аҳоли яшайдиган мамлакат, Ливан тизмаси томонидан денгизга сиқилган; Финикияликлар, Тир ва бошқа қирғоқ шаҳарлари аҳолиси, Ўрта Ер денгизи халқлари, узоқ сафарларга чиқишларидан олдин ва машҳур Карфагенни ҳам ўз ичига олган колонияларни топдилар.

Кейин устунлик Критга, кейинчалик Микенага ўтади. Бир неча асрлар давомида Афина шарқий Ўрта Ер денгизининг шубҳасиз марказига айланди. Ниҳоят, Ўрта Ер денгизи ҳавзасининг марказида жойлашган ва Гибралтардан Месопотамияга, шимолий Африкадан Британияга қадар чўзилган улкан империяни яратадиган Рим кўтарилади.

Қадимги давр нафақат ажойиб ва қисман сақланиб қолган меъморий ансамбллар ва иншоотларда асраб олинган шаҳарсозлик санъатининг мислсиз намуналарини, балки «шаҳарларнинг географик кенгайиши» ҳудудини — уларнинг тармоғининг бир ёки бир нечта ота-она шаҳарларидан кенг ҳудудларга тарқалишини ҳайратга соладиган кўламда ва қамраб олишда катта мерос қолдирди.…

Бу жараён айниқса милоддан аввалги 8—7 асрларда интенсив бўлган материк Юнонистон шаҳарларидан келган муҳожирлар, ороллар ва Эгей денгизи қирғоқлари Ўрта Ер денгизи ва Қора денгиз соҳилларида юзлаб мустамлакачилик шаҳарларига асос солган; IV—III асрларда милоддан аввалги шарқда кўплаб Эллинистик шаҳарларга асос солинганида; кейинчалик II—I асрлар милоддан аввалги ва I—IV асрлар милод даврида, Рим шаҳарсозлиги давридаги юзлаб шаҳарлар яратилган.

Шу билан бирга, нафақат меъморчилик санъати учун, балки табиий шароитларни ҳисобга олган ҳолда шаҳарлар учун жойларни танлаш, уларни ҳудудий ташкил этиш ва ривожлантириш учун, кўплаб муҳим принциплар ва техникалар ишлаб чиқилди.

Инсоният тарихида ҳеч қачон Рим қулаганидан кейин тахминан 1000 йил давомида, улкан ҳудуд бўйлаб шаҳар қурилишининг бу ҳодисаси такрорланмаган.

Қадимги Юнонистон.

Юнонистон шаҳри, Мисрдан фарқли ўлароқ, жамоаларга, шаҳар-давлатларни ташкил этувчи эркин одамларга тегишли. Юнон шаҳар марказида, одатда тепаликда, асосий ибодатхоналари, диний ва жамоат бинолари бўлган Акропол («юқори шаҳар») жойлашган; атрофида шаҳарнинг қолган қисми турар жой ва ҳунармандчилик кварталлари ва бозор майдонига («Агра») эга эди.

Бир нечта шаҳарлар иттифоқ туздилар; ҳар бир жамоа ва шаҳар «полис» хусусиятларига эга бўлиб, автономияга интилишди, вақти-вақти билан шаҳарларнинг қисқа муддатли иттифоқларга бирлашиши ва улар ўртасидаги урушлар Юнонистон сиёсий тарихининг асосий воқеаларидир.

Қадимги юнонларнинг шаҳарларни ташкил этиш учун жойларни танлашдаги ажойиб шаҳарсозлик ва географик тажрибаси, улар яратган меъморий ансамбллар ва бинолар сингари қимматбаҳо меросдир.

Қадимги Рим.

Қадимги Рим даврида шаҳарларни қуришда инсониятнинг географик ва шаҳарсозлик тажрибаси янада кенгайди. Милоддан аввалги 753 йилда ташкил этилган Қадимги Рим, мавжуд бўлган 12 аср давомида (476 йилда Одоаcер немислари томонидан қўлга олинишидан олдин) баланд овозда қуллик империясини яратди.

Ўзини III асрга бўйсундириб милоддан аввалги бутун Италия, III—II асрларда эзилган учта пуник урушларида Карфаген, 1-асрда Рим милоддан аввалги. — I—II мил Испания, Греция, Галлияни, Буюк Британияни, марказий ва жануби-шарқий Европанинг Рейн ва Дунайгача, кичик Осиё, Левант, шимолий Африка, Мисргача бўлган улкан ҳудудларини босиб олади.

Инсоният тарихида биринчи марта кўп асрлик анъаналари ва тажрибалари билан кўплаб миллатлар яшайдиган бундай улкан ҳудуд бир куч чегарасида бўлиб чиқди.

Римликлар бу тажрибани кучли ўрганишди. Алп тоғининг шимолидаги Рим истилолари билан, айниқса Қайсарнинг Галлиядаги (Германия, Буюк Британиядаги) юришлари билан ўша пайтдаги маданий олам ҳақидаги билимлар уфқлари ғайриоддий даражада кенгайди.

Юнонистонни забт этиб, Римликларга асосан Юнон маданияти таъсир кўрсатди, аммо уни ўзлаштиргандан сўнг ва хусусан, Юнонистоннинг шаҳарларни қуриш тажрибаси, бошқа халқлар орасида (аввал Этрусклар, кейин бошқалар қатори) топилган қурилиш усуллари ва услубларидан кенг фойдаланган ҳолда, Римликлар ғайриоддий эди.

Шаҳарсозликнинг географик кўламини кенгайтирди, улкан империяни кенгайтириш ва бошқариш бўйича стратегик вазифаларга бўйсундирди, шаҳарсозликнинг техник асосларини ишлаб чиқди, кўплаб янги турдаги иншоотларни (форумлар, амфитеатр, цирк, ҳаммом, базиликалар, кўприклар, йўллар, сув ўтказгичлари) яратди, янги турдаги иншоотларни (арклар, аркадалар, гумбазли шифт), кўплаб иншоотларга улкан ўлчамларни тақдим этган.

Шунга қарамай, қадимги шаҳарларда бўлгани каби шарқ ва Эллинизм даври, аммо бошқа услубда ва бошқа техник асосда, Римда, империянинг кўплаб вилоят марказларида ўн минглаб одамларнинг бир вақтнинг ўзида қолишлари учун мўлжалланган ва ҳайратга соладиган улкан иншоотлар яратилди.

Алоҳида минтақалардаги шаҳарлар тарихи

Суза

Суза тарихида улар Элам давлатининг пойтахти сифатида шуҳрат қозонишди. Шаҳарнинг дастлабки Шумер ҳужжатларида эслатиб ўтилган.

Суза — 6200 «ёш”да. Ушбу шаҳар Эронда жойлашган. У эрамиздан аввалги III минг йилликда Эрон ҳудудидаги қадимги Элам қироллик давлатининг пойтахти бўлган.

Энмеркар ва Аратта ҳукмдори иншоларида шаҳар урук ҳомийси Инанна худосига бағишланганлиги айтилган.

Суза эски аҳдда, асосан Ктувим (муқаддас ёзувлар) бўлимида, шунингдек Эстер, Неҳемия ва Дониёр пайғамбарнинг китобларида бир неча бор эсга олинади. Пайғамбарлар Дониёр ёки Неҳемия милоддан аввалги VI асрда Бобил асирлигида Сузада яшаган.

Сузада Эстер малика бўлди ва яҳудийларни геноциддан қутқара олди. Шуш Дониёр деб номланган жойда Дониёр пайғамбарнинг қабри бор, у ерда ушбу ҳудудда қазиб олинмаган ғайриоддий тош билан белгиланган. Кейинчалик, Сюзен юбилейлар китобида унинг катта ўғли Эламнинг ҳукмронлик қилган Шеми, Сузада Эламнинг ўғли (ёки қизи) сифатида қайд этилган.

Аккад қироли, Саркад Аккад, Сузани (Шушан) Аккадия империяси таркибига киритган — бу милоддан аввалги 2330- йилда содир бўлган. Милоддан аввалги 2240-йил Элам ҳукмдори Кутик-иншушинак (пузур-иншушинак) қўзғолон кўтариб, Сузани озод қилгунча шаҳар Аккад вилоят маркази бўлган.

Янги шумерлар даврида Сузани милоддан аввалги 2004- йилда Урнинг учинчи сулоласи босиб олди. Элам шоҳи Киндатту Урини мағлуб этиб, Сузани ўзининг пойтахтига айлантирди.

Милоддан аввалги 1175 йилда. шоҳ Шутрук-Наххунтед бошчилигидаги Эламликлар 1901 йилда топилган Ҳаммурапи подшоси қонунларига биноан асирга олинган Бобил стеласини Сузага етказиб беришди.

Бобил шоҳи Навухадназар 50 йил ўтиб, Сузани қасос сифатида ишдан бўшатди.

Ашурбанипал томонидан шаҳарни вайрон қилиш милоддан аввалги 668 йилда Суза жанги бўлиб, унда шоҳ Ашурбанипал Эламликларни мағлуб этди.

Шаҳар бутунлай талон-тарож қилинди ва ёқиб юборилди. Ашурбанипалнинг ёзувлари ва стеллари сақланиб қолган, унда у ғалабалар ва вайронагарчиликлар билан мақтанади. Элам давлати 10 йил ичида ўз ҳаётини тўхтатди.

«Эмае ғиштдан қурилган Зиккурат шушана (сус), мен йўқ қилдим,» — деб мақтанди Оссурия қироли Ашурбанапал, — ялтироқ мисдан қуйилган тишларини синдириб ташлади… Шушинак, ёлғизликда яшаган, уларнинг худолари, илоҳиётчилари ҳеч ким кўрмаган: худоларни (ва) маъбудаларни хазиналари, моллари, буюмлари ва бош руҳонийлар (ва) руҳонийлари билан бирга мен Ашур юртини тўлдирдим, кумуш, олтин, мис, алебастрдан ясалган 32 та шоҳ ҳайкали… мен уларни Ашур юртига олиб бордим.

«Мен Шедани (ва) Ламассани, маъбаднинг қўриқчиларини, уларнинг ҳаммасини, қанча одам борлигини туширдим, ғазабланган буқаларни, дарвоза безакларини тортиб олдим. Мен эламнинг муқаддас жойларини унутиш учун йўқ қилдим, унинг худоларини шамолга юбордим ҳеч қандай бегона одам кирмайдиган ўзларининг яширин ўрмонларида менинг аскарларим кириб, уларнинг сирларини кўришди.

Милоддан аввалги 538 йилда буюк Кир шаҳарни эгаллаган. Кир Камбиз II нинг ўғли ўз пойтахтини Сузага кўчирди. Милоддан аввалги 331 йилда. милоддан аввалги буюк Искандар форс империясини тугатди, шаҳар ўз аҳамиятини йўқотди.

Янги ташкил топган империяда Салавкийлар шаҳри Салавк деб номлана бошлаган Парфийлар, юз йилдан сўнг Салавкийлардан мустақилликка эришиб, Сузани ўзларининг пойтахтига айлантирдилар (иккинчи пойтахти Ктесифон эди). Римликлар Ктесифонни беш марта босиб олишган, кейин Парфия ва Сазания шоҳларининг қароргоҳи Сузага кўчиб ўтди.

Одатда Суза қишки пойтахт эди, ёзда эса пойтахт Ктесифонга кўчиб ўтди. 116 йилда Рим императори Траианзане Сузани эгаллаб олди, аммо Рим империясининг ўзида юз берган нотинчлик туфайли шаҳарни ушлаб тура олмади.

Иккинчи марта шаҳар 638 йилда мусулмонлар томонидан вайрон қилинган. Учинчи марта 1218 йилда шаҳар мўғуллар томонидан бутунлай вайрон қилинган. Шундан сўнг, эски шаҳар деярли тарк этилди. Суза (шуш) ҳозирда 65 мингга яқин аҳолиси бўлган шаҳар (2005 йилда), у ерда мусулмон шиалар ва форсий яҳудийлар яшайди — Дониёр пайғамбарнинг жамоати.

Империянинг кучи.

Ўрта асрлар — бу инсоният тарихининг мураккаб ва зиддиятли даври бўлиб, у барча қитъаларда шаҳарлар пайдо бўлишида тармоқни шакллантириш, режалаштиришда улкан мерос қолдирди.

Урушлар, диссидентларни қатл этиш, оммавий эпидемияларнинг даҳшати, бутун вилоятларни вайрон қилиш, Готик собори тош ўқлари, қадимги рус черковларининг зарҳал пиёзлари ва қўнғироқ миноралари, буддист пагодаларининг очилган тўрлари, учқунлари билан ёритилган кўринади.

Мусулмонлар масжидлари гумбазлари, Ҳинд ибодатхоналари, саройлари ва шаҳар саройларининг ажойиб гулзорлари барпо этилди — бугунги кунда инсоният даҳоси ҳайратга соладиган ва авлодлар учун сақлаб қолишга интилаётган барча бу ваҳийлар яратилган.

Феодализм даврида шаҳарларнинг ривожланишининг дастлабки шартлари феодал тузумнинг иқтисодий моҳияти феодал синфининг қўлида бўлган йирик ер мулкига ҳукмронлик қилишдан иборат.

Қадимги қул — «гаплашувчи восита» ва капитализм шароитида ёлланган ишчидан фарқли ўлароқ, деҳқонга асосий ишлаб чиқариш воситалари — ер берилди, меҳнат қуроллари ва қоралама ҳайвонларнинг эгаси бўлган ва иқтисодий бўлмаган мажбурлаш туфайли турли мамлакатларда ва турли даврларда, кўпроқ ёки камроқ шафқатсиз ва камситувчи, ортиқча маҳсулотни феодал рентаси шаклида бериши керак эди.

Қулдорлик тузумига нисбатан феодализм тараққиёт белгиси эди. Эркинлик бешиги ва маданият марказларига айланган шаҳарларда майда товар ишлаб чиқариш вужудга келди ва ривожланди, сўнгра ишлаб чиқариш вужудга келди ва буржуа жамиятининг янги синфлари шакллана бошлади.

Деҳқонларни нафақат уларнинг онгига бўйсундириб, уларни нарсаларнинг белгиланган тартибининг илоҳий келиб чиқиши ғоясига кўниктириш орқали иқтисодий бўлмаган мажбурлашни таъминлаш мумкин бўлганлиги сабабли, дин улкан рол ўйнайди; Европада сўнгги Рим императорлари давридан буён ҳукмрон синф христиан дини учун бу муҳим аҳамиятга эга эканлигини тушуниб, унинг институтларини яратишга кўмаклашади ва уларни қўллаб-қувватлайди.

Европа шаҳарлари ўсишининг иқтисодий манбаи ижтимоий меҳнат тақсимоти — ҳунармандчиликни қишлоқ хўжалигидан ажратиш эди модомики, деҳқон ўз фермасида ўзи ва феодал хўжайини учун чекланган миқдордаги ҳунармандчилик маҳсулотларини ишлаб чиқариши мумкин бўлса ва иккинчисининг эҳтиёжлари нисбатан кичик бўлса, шаҳарларнинг ўсиши учун етарли иқтисодий асос мавжуд эди.

Аммо қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлигининг ўсиши, айниқса, ҳунармандчилик ишлаб чиқариши учун маълум миқдордаги қўлларни олганида, иккинчиси ихтисослашди ва кўпроқ малакаларни талаб қилди; феодал лорд, черков, монархлар судларида пайдо бўлаётган дворянларнинг эҳтиёжлари кўпайиб боради ва тобора такомиллашиб боради, ниҳоят, янада яхши ва мураккаб маҳсулотларга бўлган умумий эҳтиёж ошганда, ҳунармандчилик ишлаб чиқаришни ажратиш ва марказлаштириш учун объектив олд шартлар яратилади.

Ҳунарманд — собиқ деҳқон — феодал қалъалари ёнида ва монастирлар деворлари остига жойлашиб, у ерда феодаллар, унинг вассаллари, уларнинг кўп сонли хизматчилари, монастир биродарлар ва зиёратчилар — зиёратчилар учун ҳимоя ва бозор топишга умид қилмоқда.

Ҳунармандчилик ишлаб чиқариш товар-пул муносабатларининг ривожланишига ва савдогарлар синфининг шаклланишига туртки беради. Энди нафақат ҳужумлардан ҳимоя қилиш, балки фойдали географик позиция ҳам (муҳим савдо йўллари кесишган жойда, кўприк дарё бўйидаги форд ва бошқалар) шаҳар ривожланишида ҳал қилувчи рол ўйнай бошлайди.

XI—III асрларда Европанинг Ўрта аср шаҳарлари.

Ўрта аср шаҳарлари географияси, тузилиши ва ривожланишига бир қатор омиллар таъсир кўрсатди. Рим давридан мерос бўлиб ўтган истеҳкомлар тармоғи ўрта аср шаҳарлари ривожланишига сезиларли таъсир кўрсатди.

Империя савдо йўллари катта аҳамиятга эга бўлиб, аста-секин Европанинг асосий минтақаларини бир-бири билан ва айниқса муҳим бўлган шарқ билан боғлаб турарди. Шарқ билан савдо асосий савдо йўлларини шакллантиришда асосий рол ўйнади ва Ўрта аср шаҳарлари тармоғининг ривожланишига катта таъсир кўрсатди.

Шарқий савдонинг асосий денгиз йўллари Константинопол ва Левант мамлакатлари орқали Венеция ва Генуяга борди. Ўрта аср шаҳарларининг шаклланиши, режалаштирилиши ва пайдо бўлишига таъсир қилувчи энг муҳим омил деярли доимий равишда давом этган урушлар эди.

Ўрта аср шаҳарлари ободонлаштиришнинг ўта пастлиги билан ажралиб турарди: канализация тизими, сув оқими, кўчаларнинг ёмон асфальтланиши ўтиб бўлмайдиган лойга сабаб бўлган; шаҳарнинг қониқарсиз санитария ҳолати доимий эпидемияларни келтириб чиқарди.

13-20-асрларда Италиядаги уйғониш шаҳарлари буюк географик кашфиётлар арафасида Европанинг энг йирик шаҳарлари шарқий савдонинг асосий йўлларида шаклланган Италия шаҳарлари бўлган. XV асрда Венеция 200 минг аҳолидан иборат бўлиб, энг йирик автоулов паркига эга, ривожланган саноат кенг савдо операциялари (кемасозлик, ҳашаматли маҳсулотлар ишлаб чиқариш, китоб босиб чиқариш) билан боғлиқ; ўша пайтда унинг Европа учун аҳамияти бутун Германияга қараганда катта эди.

Транзит савдоси ривожланган Италия шаҳарлари сиёсий бирликка қизиқиш билдирмади. Рим папаларига келсак, улар Италияни ўзларининг ҳукмронлиги остида бирлаштира олмайдиган кучсиз эдилар ва бошқаларга бунга имкон бера олмайдилар.

XIII — XV асрларда. капиталистик тараққиёт йўлига биринчи бўлиб кирган Италия шаҳарларида уйғониш даври бошланади — «ўша пайтгача бўлган бутун инсониятнинг энг буюк прогрессив инқилоби» бораётган буржуазия ўз даври учун одатий бўлмаган янги илғор ғояларни илгари сурди.

Италия шаҳарларининг иқтисодий ривожланиши феодаллар ва буржуазия ўртасида, бойлар ва камбағаллар ўртасида, императорлар (гиббелинлар) ва папалар (гуелфлар) тарафдорлари ўртасида, шаҳарлар ва шаҳарлар лигалари ўртасида, мўрт коалициялар ўртасида қаттиқ кураш билан бирга кечди.

Италия шаҳарлари ва тинимсиз босқинчилар Герман, Австриялик, Француз, Испан босқинчилари ушбу шафқатсиз жанглар ўчоғида янги ғоялар тўқнашди, характерлар мўътадил бўлди, инсоннинг қадри ва чексиз имкониятлари тўғрисида янги ғоя тасдиқланди жасорат, қатъиятлилик, зукколик, топқирлик, сиёсий курашда, ҳарбий жангларда, узоқ тижорат савдо корхоналарида ва саёҳатларда муваффақият калити эди, бундан ташқари, айнан Италияда антик давр билан боғлиқлик, унинг таъсири жуда кескин қабул қилинган.

«Византия қулаши пайтида сақланиб қолган қўлёзмаларда, — деб ёзган Ф. Энгельс, — Рим харобаларидан қазилган антиқа ҳайкалларда, ажабланган ғарб олдида янги дунё пайдо бўлди — Юнон қадимийлиги; Ўрта асрларнинг руҳлари унинг ёрқин тасвирлари олдида ғойиб бўлди; Италияда санъатнинг мисли кўрилмаган гуллаши бошланди. Мумтоз антик даврнинг бир кўриниши ва бундан кейин ҳеч қачон эришиб бўлмайдиган бўлар эди.»

Шарқнинг Ўрта аср шаҳарлари

Келинг, биринчи навбатда ўрта асрларнинг ҳодисаларидан бири — араб шаҳарларининг ривожланишини кўриб чиқайлик. Ушбу шаҳарларнинг пайдо бўлишидан олдинги тарих қуйидагича VII—XIII асрларда араб истилолари ўрта Осиёдан Испанияга қадар улкан ҳудудни қамраб олди.

711 йилда Гибралтарни кесиб ўтиб, араблар Франция жанубидаги Испанияни босиб олдилар ва 732 йилда Карл Мартелл томонидан мағлубиятга учраган Поитиерс жангида фақат Европада олдинга силжишларига чек қўйдилар. Шарқда ўрта Осиё арабларга қаттиқ қаршилик кўрсатди. 705—715 йилларда босиб олинганида араб қўмондони Кутеиба муслим 100 минг асирни қулликка олиб кетди.

728—737 йилларда Сўғдиянадаги қўзғолони ниҳоятда шафқатсизларча бостирилди. Араб маданияти ва илмининг ривожланишига арабларнинг қадимги муаллифларнинг асарлари билан танишиши ёрдам берди; Искандария ва бошқа босиб олинган шаҳарлар кутубхоналарида топилган ушбу асарлар араб тилига таржима қилинган ва кейинчалик араблардан Европага келган.

Арабларнинг шаҳарсозлик фаолияти дастлаб органик эди улар ҳарбий лагерлар қурдилар, кўпинча олдиндан мавжуд бўлган шаҳарлар яқинида, уларнинг баъзилари вайрон қилинган кейинчалик, босиб олинган мамлакатни бошқариш учун, ҳукмдорларнинг қароргоҳлари жойлашган ва сарой хизматкорлар, ҳарбий отрядлар ва ҳунармандлар жойлаштирилган қалъалар (Шаҳристонлар) қурилди.

Шаҳристон яқинида савдо ва ҳунармандчилик аҳоли пунктлари ривожлана бошлади, улар ўз навбатида қалъа деворлари билан ўралган эди, миноралари баланд бўлган масжидлар Шаҳристонлар ва қуллар учун ажралмас аксессуари бўлди, қулларда ёпиқ йўлаклар, карвонсаройлар, мадрасалар, ванналар ва турар жойлар бўлган кенг бозорлар қурилди.

Ҳунармандлар профессионал асосда деворлар билан ўралган маҳаллаларда жойлашдилар, ўрта асрларда араб дунёсининг энг йирик марказлари Испаниядаги Кордоба ва Гранада, марказий Осиёда Дамашқ ва Бағдод бўлган.

марказий Осиёда Дамашқ ва Бағдод бўлган.

Дамашқ — 5000—6000 «ёш”да. Сурия пойтахти Дамашқ эрамиздан аввалги III минг йилликка тегишли бўлиб, VIII асрда барпо этилган Умавийлар масжиди шаҳарнинг энг диққатга сазовор ҳамда қадимий қисми ҳисобланди.

Ўрта Осиёда ўрта аср шаҳарлари ривожланишида арабларнинг таъсири бу ерда қадим замонлардан буён шаклланиб келган бой шаҳарсозлик анъаналари билан бирлаштирилди. Араблар истилоси даврида марказий Осиё шаҳарлари узоқ ва ранг-баранг тарихга эга бўлган.

Масалан, Самарқанд азалдан Хитой, ғарбий Осиё ва Европани боғлайдиган алоқалар чорраҳаси ролини ўйнаган.

Темур даврида Самарқандда Шахи-Зинда мақбаралари, Биби-хоним собори масжиди, Гўр-амир қабристони (Темур дафн этилган) қурилган, Регистон майдонининг қурилиши бошланган, унинг ноёб мадрасаси учта мадрасадан иборат бўлиб, фақат 17-асрда қуриб битказилган.

Ўрта асрларда Ҳиндистон ва Хитойда

Кўплаб шаҳарлар яратилган, вайрон қилинган ва тикланган. Деҳли ва Аграни — марказий Ҳиндистонда — Деҳли султонлиги (XIII—XIV асрлар) ва мўғул империясининг (III—XVIII асрлар) пойтахтини эслатиб ўтамиз.

Айнан шу ерда, Жамна водийсида Ганг водийси ва V асрда хунлар вайрон қилинганидан кейин Ҳиндистоннинг катта қисмини бошқарадиган энг йирик марказлар вужудга келган Поталипутра (Патна) — Маурян ва Гунт штатларининг пойтахти.

Ҳиндистонлик меъморлар ва ҳунармандларнинг шаҳарсозлик анъаналари ва юксак санъати янада ривожланган. Биз фақат Аградаги (1632—1654) оппоқ мармар мақбараси каби дунёга машҳур дурдоналарни эслатиб ўтамиз. Жанубий Ҳиндистонда кўплаб шаҳарлар Мадурадаги ибодатхоналар каби таниқли тузилмалар билан безатилган.

Ҳиндистон меъморларнинг анъаналари ва санъати жануби-шарқий Осиё мамлакатларига кириб боради ва уларни Ангкор (Кампучея) да Вишну худога, Боробудурда (Индонезия) буддага, Рангундаги шуедаун буддист ступасида (Бирма) бағишланган ажойиб иншоотларда аниқ кўриш мумкин.

Ҳиндистон шаҳарлари ҳажмини, бошқа ўрта аср шаҳарлари сингари, фақат билвосита аниқлаш мумкин.

Тахминларга кўра, Ахмадабад аҳолиси 17-асрда. 600—900 минг кишини ташкил этди. XVI аср охирида Аграда 600—700 минг киши бор эди, вақти-вақти билан кўплаб шаҳарлар вайрон қилинган, масалан, Муҳаммад бин туғлак даврида Деҳли у ўзининг пойтахтини йўқ қилишга қарор қилди, чунки унинг баъзи аҳолиси унинг сиёсатини танқид қилишга журъат этишди.

Хитойда шаҳарлар сезиларли даражада ривожланмоқда. Пойтахт шаҳарлари айниқса катта эди: Чанъан, Банблиан, Ханчжоу. Чанған шаҳрида 2 миллионга яқин аҳоли истиқомат қилган ва дунёдаги энг йирик шаҳарлардан бири бўлган. Хитой шаҳарлари, қадимий буюмлар сингари, тўртбурчаклар шаклини, кварталларнинг маълум бир жойлашуви ва ҳажмини, турар-жой биноларининг қаватлари ва ўлчамларини белгилайдиган жуда қатъий қоидалар асосида қурилган.