Бесплатный фрагмент - Эргономика асослари «инсон -машина -муҳит» (ўқув қўлланма)

Эргономика асослари
«инсон-машина-муҳит»
(ўқув қўлланма)

Муаллифлар

Тақризчилар

А.С.Уралов Самарканд Давлат архитектура-қурилиш институтининг «Архитектуравий лойиҳалаш”кафедраси профессори, архитектура фанлари доктори

М.Б.Сетмаматов Урганч Давлат университетининг « Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди

Урганч Давлат университетининг Техника факультети, архитектура кафедраси профессори, Фахрий фан доктори, Фан ва техникада хизмат кўрсатган арбоб, Фан ва таълимда хизмат кўрсатган ходим, Байджанов Ибадулла Самандарович, Зодчий кичик корхонаси директори Самандаров Махмуд Ибадуллаевич томонидан

Эргономика асослари «инсон-машина-муҳит»

(ўқув қўлланма)
АННОТАЦИЯ

Қўлланмада «инсон-машина- муҳит» тизимининг хусусиятларини ҳисобга олишнинг асосий тушунчалари ва асосий қоидалари, шунингдек, атроф-муҳитни лойиҳалаш жараёнида эргономик масалаларни ҳал қилиш йўллари кўриб чиқилади. Эргономиканинг усуллари ва техник воситалари кўрсатилган. Aнтропометрияга қўйиладиган асосий талаблар, шунингдек, иш жойларининг эргономик параметрларини ҳисоблашда антропометрик маълумотларни ҳисобга олиш қоидалари таъкидланган.

Талабалар ва университет профессор-ўқитувчилари учун мўлжалланган.

КИРИШ

Инсон меҳнат фаолиятининг шароитлари, усуллари ва ташкил этилиши ўзгармоқда, шахс томонидан қўлланиладиган техник воситалар ўзгармоқда, инсоннинг меҳнатдаги вазифалари, роли ва ўрни ҳам ўзгариб бормоқда. Меҳнат қуроллари кўпинча шу қадар мураккаб (таркибий ва функционал) ва иррационал тарзда ишлаб чиқилган бўлиб, улардан фойдаланиш одам учун қийин бўлади. Шунга кўра, турли тарихий босқичларда меҳнат фаолиятини ўрганишнинг маълум жиҳатлари биринчи ўринга чиқади.

Йигирманчи асрнинг бошларида меҳнат фаолиятининг мураккаб турлари: автомобил, локомотив, трамвай ва бошқаларни бошқариш пайдо бўлганда, реакция тезлиги, идрок этиш ва инсоннинг бошқа ақлий жараёнларига талаблар кучайди, меҳнат психологияси пайдо бўлди.

Aтроф-муҳитни лойиҳалашнинг ижодий жараёни, бир томондан, сезги ва спонтанликка, иккинчи томондан, ахборот ва методологияга асосланади. Дизайнер (дизайнер, архитектор) санъат ва фактлар ўртасидаги мувозанатга ўхшайди.

Эргономика асослари касбий тайёргарлик циклидаги касбий курслардан биридир, чунки улар энг муҳим қисмини ташкил этадиган асбоб-ускуналар элементлари ва комплексларини лойиҳалашнинг асосий тамойиллари ва усулларини ва атроф-муҳитнинг мавзу мазмунини очиб беради замонавий интерьерлар ва шаҳар маконлари.

Курс талабаларга маълум дизайн муаммоларини ҳал қилиш бўйича амалий кўникмалар тўпламини берибгина қолмай, инсоний яшаш муҳитини яратишга қаратилган дизайн фикрлаш турини шакллантиради. Эргономика инсон муҳитининг барча компонентларини — компьютер сичқончасидан тортиб товуш фони ва ҳароратигача — ўрганади ва ушбу компонентларнинг ҳар бири учун оптимал параметрларни ўрнатишга ҳаракат қилади.

Курс учун дарслик беш бўлимдан иборат бўлиб, уни ишлаб чиқишнинг асосий нуқталарини кетма-кет очиб беради:

— Эргономика асослари

— Эргономиканинг усуллари ва техник воситалари

— Антропометрия ҳақида асосий маълумотлар.

— Иш жойининг эргономик параметрларини ҳисоблашда антропометрик маълумотларни ҳисобга қўйиш қоидалари.

— Эргономик тизим.

Тақдим этилган бўлимлар ўқув-услубий аҳамиятга эга ва амалий хусусиятга эга бўлган иловалар билан якунланади.

Қўлланмада умумий маҳаллий ва хорижий манбалардан олинган илмий, амалий ва услубий аҳамиятга эга бўлган суратлар, тасвирланган материаллар ва қоидалар қўлланилади. Уларнинг асосийлари библиографияда келтирилган.

1. ЭРГОНОМИКA АСОСЛАРИ

1.1. Эргономика фани

Эргономиканинг келиб чиқиши ибтидоий жамият даврига бориб тақалади, улар асбобларни онгли равишда ишлаб чиқаришни ўргандилар, уларга маълум бир иш учун қулай шакл бердилар ва шу билан инсон органларининг имкониятларини кенгайтирдилар. Тарихдан олдинги даврларда асбобнинг қулайлиги ва инсон эҳтиёжларига аниқ мос келиши унинг ҳаёти ва ўлими масаласи эди.

Маълум бир тарихий лаҳзагача инсонга тегишли ҳамма нарса, у камбағал ёки бой бўладими, индивидуал равишда қилинган.

Оддий қишлоқ йигирув ғилдираги қўлнинг ўлчамига ва тананинг баландлигига мутаносиб эди, йигирувчининг кўзидан ипгача бўлган масофа текширилди. Aсбоб қўлга ўрнатилди, у одатий «ушлаш» ни талаб қилди, тутқичнинг ҳар бир туберкуласи ҳунармандга таниш эди. Шахс, ўз навбатида, асбоб ёки қурилмага мослашган. Бунга ҳунар, маҳорат, тажрибани ўзлаштириш киради.

Ўша ёпик даврларда узунлик ўлчовлари одамга, унинг танасига тўлиқ боғланган эди, масалан, тирсак, қия ва тўғридан-тўғри Россияда, Aнглияда — оёқ, Хитойда — cуни, кўплаб мисоллар келтириш мумкин, аммо тайфунларнинг энг каттаси, стандартлаштириш билан барчамизни забт этди.

Илмий-техникавий инқилоб ва ундан кейинги илмий-техникавий тараққиёт ишлаб чиқаришни механизациялаш ва автоматлаштиришга олиб келди ва билимнинг «эргономика» деб номланган янги соҳасини шакллантириш заруратини туғдирди.

Ишлаб чиқаришнинг ривожланиши билан бундан ташқари, технологиянинг ривожланиши одамга тобора ортиб бораётган талабларни қўяди, кўпинча уни психофизиологик имкониятлари чегарасида ишлашга мажбур қилади.

Масалан, Иккинчи жаҳон уруши даврида ҳарбий техникада сифат жиҳатидан сакраш бўлганида, ҳатто пухта ўқитилган ва танланган ҳарбий хизматчилар ҳам ундан унумли фойдалана олмадилар. Касбий танлаш ва тайёрлаш имкониятлари тугаши билан технология ва меҳнат шароитларини инсонга мослаштириш муаммоси биринчи ўринга чиқди.

Билимлар тўпланиши билан фанлар ўртасидаги алоқалар пайдо бўлди. Меҳнат гигиенаси тобора кўпроқ меҳнат физиологияси ва психологияси маълумотларига, меҳнат психологияси эса физиология, меҳнат гигиенаси, тизим муҳандислиги ва бошқалар маълумотларига мурожаат қилишга мажбур бўлди.

Юқорида айтилганларни ҳисобга олган ҳолда, 1940-йилларнинг охири ва 1950-йилларнинг бошларида ишлайдиган одам, унинг технология ва атроф-муҳит билан алоқаси ҳақидаги ғояларнинг яхлит тизимига эҳтиёж пайдо бўлди. Спектрда бир нечтаси бор.

Замонавий ишлаб чиқаришда инсоннинг имкониятлари чегарасидаги фаолият билан бир қаторда, меҳнат жараёнида одамнинг етарли даражада жисмоний фаоллиги, меҳнат қобилиятини пасайтирадиган ва ишчиларнинг соғлиғини ёмонлаштирадиган даражада кенг тарқалган.

Ярим автоматик ва автоматик линиялар, йиғиш линиялари, дастгоҳлар ва дастгоҳларни компютерлаштирилган бошқариш, қўл меҳнатини юқори механизациялаш инсон меҳнатини жисмонан осонлаштирди, лекин ундан монотон операцияларни бажаришнинг юқори тезлигини талаб қилди. Ҳаракатлар жуда соддалаштирилди — одатий ушлаш ва ҳаракатлантириш, суриш, босиш, меҳнат объектини ёки ишлов бериш асбобини қатъий белгиланган ҳолатда ўрнатиш (бир сменада ўртача 25 000 тагача монотон, чарчоқсиз ҳаракатлар амалга оширилади).

Кўпгина ишчилар (баъзи манбаларга кўра, ярмидан кўпи) энди бўғимлар, мушаклар ва умуртқа поғонаси касалликлари хавфи юқори. Ушбу касалликлар кўп ойлар ва ҳатто йиллар давомида тананинг маълум бир қисмининг доимий функционал стресси натижасида аста-секин ривожланади ва шунинг учун кумюлатиф жароҳатлар деб аталади.

Касалликларни ташхислашда уларнинг пайдо бўлишида меҳнатнинг ролини аниқлаш осон эмас. Бу соғлиқ муаммоларининг сабабларини бартараф этиш ва профилактика чораларини ишлаб чиқишни қийинлаштиради. Кумюлатиф шикастланишнинг қуйидаги шакли маълум: «ортиқча юк + такрорлаш + ноқулай ҳолат + дам олишнинг етарли эмаслиги = йиғилган шикастланиш».

Мисол тариқасида биз Олтойда ўрмон хўжалиги учун СССРда яратилган ва ишлаб чиқарилган ТТ-4 скиддерини келтирамиз (1.1-расм).

Комсомол трактор заводи. Aгар сиз технологиядан фойдаланишда максимал ноқулайлик ва хавфни яратишни мақсад қилган бўлсангиз ҳам, дизайнерлар эришган нарсага эришиш мумкин бўлмайди. Трактор иш жойидан керакли кўринишни таъминламайди ва кабинага, ҳатто кичик дарахтларга ҳам урилганда ҳимоя қилади. Бошқарув воситаларининг аксарияти ноқулай ҳудудда жойлашган бўлиб, уларга қўлланиладиган кучлар тавсия этилган 1,5—4,5 мартадан ошади. Иш ўриндиғи жуда ноқулай, идишни шифтининг қопламаси йўқ, шунингдек, ажралмас қурилмалар: шиша пуфлагич, кабинага кириш ва чиқиш учун қадам, очиқ ҳолатда эшик қулфи, ёқилғи даражасини масофадан бошқариш мосламаси. танк.

Расм. 1.1. Скиддер ТТ-4

Ишдаги, муассасалардаги, самолётлар, тракторлар кабиналаридаги жисмоний муҳит кўрсаткичлари (ёруғлик, ҳаво таркиби, атмосфера босими, шовқин ва бошқалар) ҳам инсоннинг психофизиологик имкониятлари ва хусусиятларига мос келиши керак. Шундагина инсон саломатлигини асраб-авайлашда унинг юқори самарадорлиги ва сифатига ишониш мумкин.

Эргономика иш муҳитини ва унинг бошқа турларини ўрганмайди, булар бошқа фанларнинг предметидир. Эргономика учун атроф-муҳитнинг инсон фаолияти самарадорлиги ва сифатига, унинг ишлашига, жисмоний ва руҳий фаровонлигига таъсири муҳим аҳамиятга эга. Эргономика атроф-муҳит юкларининг оптимал қийматларини белгилайди — индивидуал кўрсаткичлар бўйича ҳам, уларнинг комбинациясида ҳам.

Шундай қилиб, эргономиканинг пайдо бўлишидан олдин физиология, гигиена, меҳнат психологияси, шунингдек, антропология ва хавфсизлик ва меҳнатни ташкил этиш каби фанлар пайдо бўлди.

Саноат ишлаб чиқаришининг туғилишида

Раҳбарият ҳаммани ва ҳаммани, мутлақо номаълум бизнесмен Васяни, истеъмолчилар Федя, Петя ва Машани қандай хурсанд қилиш билан боғлиқ муаммоларга дуч келди. Ҳунармандчилик ишлаб чиқариш услубига номаълум бўлган ушбу янги саволлар билан боғлиқ ҳолда, саноат ишлаб чиқариш усули янги ёндашувлар, янги фанлар ва янги касбларни туғдирди. Янги ёндашувлар стандартлаштиришдан иборат бўлиб, унинг ёрқин намоён бўлиши бутун дунё бўйлаб ўлчовларнинг метрик тизимини қабул қилиш, илгари қўлда амалга оширилган кўплаб жараёнларни компьютерлаштириш, шунингдек, инсонга индивидуал эмас, балки шахс сифатида ёндашиш эди. маълум бир гуруҳнинг вакили.

1.2. «Эргономика» атамаси

Эргономика (юнонча Эргон — иш ва номик — қонун).

Эргономика — инсон танасининг иш пайтидаги ҳаракатларини ўрганадиган фан соҳаси. «Инсон-машина-муҳит» (ИММ) тизимларида меҳнат фаолиятини ҳар томонлама ўрганадиган илмий-конструкторлик интизоми (билимлар соҳаси).

Эргономика — бу инсон ҳаёти жараёнида бевосита алоқада бўлган турли хил объектларни ўрганадиган фан. Унинг мақсади — улардан фойдаланишда инсон учун энг қулай бўлган объектлар шаклини ишлаб чиқиш ва улар билан ўзаро таъсир қилиш тизимини таъминлаш.

Ўртача одам ва объектив муҳит ўртасидаги ўзаро таъсирни ўрганиш фаннинг иккита тармоғи: антропометрия ва эргономика томонидан амалга оширилади. Улар оммавий ишлаб чиқарилган маҳсулотларни яратишда керак.

Aнтропометрия ва эргономика саноат дизайнини қўшимча илмий маълумотлар билан бойитди ва лойиҳалашнинг илмий асосларини яратди. Эргономиканинг кўлами анча кенг: у саноат ва маиший, шунингдек саноат дизайни каби иш жойларини ташкил қилишни ўз ичига олади.

Кўпчилик эргономикани ўрганиш соҳаси фақат мебел, деб ўйлайди, аммо бу ундай эмас. Эргономика инсон муҳитининг барча компонентларини — компютер сичқончасидан тортиб товуш фони ва ҳароратигача ўрганади ва ушбу компонентларнинг ҳар бири учун оптимал параметрларни ўрнатишга ҳаракат қилади.

Бугунги кунда мамлакатимизда инглизча атама қабул қилинган, гарчи СССРда 1920-йилларда «эргология» атамаси таклиф қилинган. Ҳар доим шундай, бизга бегона нарсаларни беринг!

AҚШда эргономиканинг номи бор — «инсон омилларини ўрганиш» (Ҳуман Фаcторс ҲФ). Европада — (Эргономика), Германияда — «антропо-техника». Вилоятлик — бу сабаб ёки шунчаки севги хорижий экзотизмга, лекин биз яхши кўрамиз, шунинг учун бизнинг йўлимизда эмас, балки ижодий ва жозибали бўлиши учун ва нафақат истеъдодли ва нафис.

1.3. Микроэргономика ва макроэргономика

Ҳозирги вақтда микроэргономика ва макроэргономика ажралиб туради. Микроэргономика бугунги кунда функцияларни лойиҳалашни англатади, инсоннинг имкониятлари ва хусусиятларини ўрганишга асосланган меҳнат вазифалари, меҳнат турлари, фаолияти ва инсон ва технология ўртасидаги муносабатлар. Микроэргономика интерфейсларни ўрганиш ва лойиҳалашга қаратилган «инсон ишчи тизимнинг яна бир таркибий қисмидир». Ҳар хил турдаги интерфейслар маълум, масалан:

«одам-иш», «одам-машина»,

«инсон — дастурий таъминот», «инсон — атроф-муҳит».

Макроэргономика корпоратив даражадаги иш тизимини ўрганиш ва лойиҳалашга қаратилган. Ушбу ёндашув иш тизимининг барча дизайн хусусиятларига, шу жумладан микроэргономик интерфейс дизайнига киради ва иш тизимининг яхлитлиги ва уйғунлигини таъминлайди. Охирги хусусият тизимнинг барча қуйи тизимлари ва таркибий қисмлари синхронлаштирилганлигини ва бир бутун сифатида ҳаракат қилишини англатади.

1.4. Эргономиканинг объекти, предмети, мақсади, вазифалари

Эргономиканинг ўрганиш объекти «одам-машина» тизими (инсон-машина-муҳит). «Инсон-машина» тизими эргономиканинг асосий тушунчаларидан биридир. Бу жисмоний конструкция ёки ташкилот тури эмас, балки абстракциядир.

Инсон-машина тизими (ёки «иш тизими») иш жойида, иш жойидаги муҳитда ва иш билан боғлиқ вазиятларда тизимнинг вазифасини бажаришда фойдаланиладиган бир ёки бир нечта одам ва ишлаб чиқариш ускуналарини ўз ичига олади.

Машина — оператор томонидан меҳнат фаолияти жараёнида фойдаланиладиган техник воситалар мажмуи. «Инсон-машина» тизими бўлган яхлит таълимда эргономика тизимдаги функцияларни тақсимлаш, инсон фаолиятининг техник тизим ва унинг элементларининг ишлаши билан боғлиқлиги, тақсимлаш ва тақсимлаш муаммоларини ажратиб туради ва ҳал қилади. Меҳнат вазифаларини бажаришда одамлар ўртасидаги функцияларни мувофиқлаштириш, шунингдек, шахс ёки гуруҳ фаолиятини лойиҳалаштиради ёки ташкил қилади.

Техник тизимларга ёки унинг элементларига эга бўлган одамлар, белгиланган фаолият воситаларига қўйиладиган талабларни ва уни амалга ошириш шартларини асослайди, тизимларни лойиҳалаш ва улардан фойдаланиш жараёнида ушбу талабларни амалга ошириш усулларини ишлаб чиқади.

Ўрганиш объекти сифатида «одам-машина» тизимига эга бўлган эргономика унинг тизимдаги мавқеи ва роли билан белгиланадиган баъзи хусусиятларини ўрганади. Бу хусусиятлар технологияда инсон омиллари деб аталади. Улар шахс, машина, фаолият объекти ўртасидаги боғлиқлик кўрсаткичлари, аниқ мақсадларга эришиш билан боғлиқ бўлган муҳит ва муҳит.

Технологияда инсон омиллари мавжуд, яъни «бу ерда ва ҳозир» инсон ва техник тизимнинг ўзаро таъсирида ҳосил бўлади. Технологиядаги инсон омилларини шахснинг, машинанинг (техник объектнинг) ёки атроф-муҳитнинг ўз-ўзидан қабул қилинган хусусиятларига қисқартириб бўлмайди. Характеристикалар ва хусусиятлар «одам-машина» тизимининг таркибий қисмларининг алоҳида ажратилган белгилари эмас, балки унинг йиғиндиси сифатларидир.

Технологияда инсон омиллари дастлаб берилмайди. Улар фақат «одам-машина» тизимининг вазифаларини, ундаги шахснинг функцияларини, унинг фаолиятининг тури ва ўзига хос хусусиятларини дастлабки таҳлил қилиш асосида топилиши мумкин бўлган исталган нарсани ифодалайди.

Технологияда инсон омиллари асосий белгилар асосида шаклланади: ижтимоий-психологик, психологик, физиологик ва психофизиологик, антропологик, гигиеник уларнинг техника билан алоқаси. Тадқиқотчилар ва конструкторлар учун нафақат асосий хусусиятларни билиш, балки улар асосида технологиядаги инсон омиллари, эргономик хусусиятлар ва инсон-машина тизимларининг эргономикаси қандай шаклланганлигини тушуниш муҳимдир.

«Инсон-машина» тизимининг эргономикаси маҳсулдорлик, ишончлилик, тежамкорлик ва эстетика мезонлари билан ўзаро боғлиқдир. Эргономика эргономик хусусиятларнинг яхлитлиги бўлиб, улар назорат қилиш, хизмат кўрсатиш, маҳорат ва яшашни ўз ичига олади. Биринчи учтаси тизимнинг хусусиятларини тавсифлайди, унда у шахс ёки одамлар гуруҳининг бошқарув, техник хизмат кўрсатиш ва ривожлантиришдаги фаолиятининг тузилиши ва жараёнига органик равишда киради. Бу тизим дизайни ушбу турдаги фаолиятни қулай, самарали ва хавфсиз бажариш учун энг яхши шароитларни яратадиган ечимларни ўз ичига олган ҳолларда содир бўлади. Тўртинчи хусусият — яшашга яроқлилик — бу тизимнинг ишлаши учун шароитларни билдиради, бунда одамларнинг соғлиғи, уларнинг ишлашининг нормал динамикаси ва соғлиғи сақланиб қолади.

Бундай шароитларни яратишнинг самарали усулларидан бири иш муҳитининг ноқулай омилларини тизимлар, машиналар ва жиҳозларда уларнинг пайдо бўлиш манбасида йўқ қилиш ёки заифлаштириш. Ҳар бир эргономик хусусият технологиядаги инсон омилларининг маълум бир яхлитлигини ифодалайди, бу хусусиятларнинг ҳар хил, аммо ўзаро боғлиқ муҳим хусусиятлари.

Эргономикани ўрганиш предмети — бу ташқи ва ижтимоий муҳит омилларининг сезиларли таъсири шароитида техник воситалар билан ўзаро таъсир қилиш жараёнида инсоннинг меҳнат фаолияти. Эргономиканинг умумий мақсади тадқиқот ва дизайннинг икки жиҳатининг бирлиги сифатида тузилган: инсоннинг самарали фаолияти учун қулайлик ва қулай шароитлар ва шунга мос равишда «одам-машина» тизимларининг самарали ишлаши;

Саломатликни сақлаш ва шахсий ривожланиш.

Муайян тадқиқот ва дизайнда у ёки бу жиҳат устунлик қилиши мумкин. Бироқ, умумий мақсад уларнинг умумийлиги ва бир-бирини тўлдириши орқали амалга оширилади.

Эргономиканинг асосий мақсадлари: тизимида самарадорликни ошириш. Самарадорлик = (ҳосилдорлик * сифат / харажат) * 100% меҳнат хавфсизлигини ошириш.

Меҳнат жараёнида шахснинг ривожланиши учун шарт-шароитларни таъминлаш: функцияларни шахс ва техник воситалар ўртасида тўғри тақсимлаш; тананинг юқори функцияларидан (фикрлаш, диққат, хотира, онг) фойдаланиш.

Эргономика вазифалари: Aтроф-муҳит таъсирида техник тизимларнинг ишлаш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда инсон оператори фаолиятини лойиҳалашнинг назарий асосларини ишлаб чиқиш.

Эргономикани ривожлантиришнинг дастлабки босқичларида тузатувчи ёндашув устунлик қилди (асбоблар панели конкав бўлиб, ялтироқ ҳайдашга халақит бермайди). У проектив ёндашув билан алмаштирилди — атроф-муҳит ва унинг фаолияти сифатини белгилайдиган техник тизимлар билан ўзаро таъсирни ўрганиш.

Aхборот жараёнлари: ахборотни қабул қилиш, баҳолаш ва қайта ишлаш, қарорларни қабул қилиш ва амалга ошириш; яратиш тамойилини шакллантириш (эргономика тизимлари, мослашувчан эргономика — мақбулдан оптималгача такомиллаштириш).

Инсон меҳнатининг истиқболлари ва унга алоқадор техник тизимлар, атроф-муҳит омилларининг таъсири ҳақидаги фаразларни ишлаб чиқиш ва текшириш.

Масалан, компьютерлаштириш ўқув жараёнини ўзгартириши мумкин, бу эса одамни янада оқилона, тажовузкор қилади ва қадриятларни қайта баҳолашга олиб келиши мумкин. Компьютер технологияларининг ривожланиши янги симптом комплексларининг пайдо бўлишига олиб келди.

Тадқиқ қилиш, лойиҳалаш ва эксплуатация қилиш усулларини яратиш, бу унинг хавфсизлиги, самарадорлиги ва унда ишлаётган шахснинг ишидан қониқишини таъминлайди.

1.5.Эргономиканинг тузилиши ва таркиби

Эргономика фанлараро бўлим бўлиб, у билим ва амалиётнинг қуйидаги соҳаларидан билимлар, тадқиқот усуллари ва дизайн технологияларини олади:

Муҳандислик психологияси. Меҳнат психологияси, гуруҳ фаолияти назарияси, когнитив психология. Гигиена ва меҳнатни муҳофаза қилиш, меҳнатни илмий ташкил этиш. Aнтропология, антропометрия.

Тиббиёт, инсон анатомияси ва физиологияси. Бошқарув назарияси. Aнтропометрик кўрсаткич машинанинг инсон танасининг ўлчами ва шаклига мувофиқлигини, унинг тана қисмларининг ҳаракатчанлигини тартибга солади. Рационал қулай ҳолатни, тўғри туришни, қўл ва оёқларнинг оптимал иш жойларини ва тутқичларни (тугмалар, тутқичлар …) оптимал тутишни таъминлайди.

Гигиеник кўрсаткич — ҳаётий фаолият шартларини ва унинг машина билан ўзаро таъсирида оптимал ишлашни тавсифлайди. Ёритиш, шамоллатиш, ҳарорат, намлик, босим, чанг миқдори, радиация, шовқин, тебраниш, электромагнит нурланишни тавсифлайди.

Физиологик ва психофизиологик талаблар инсоннинг қуйидаги имкониятлари ва хусусиятларига мувофиқлигини аниқлайди: куч, тезлик, энергия, кўриш, эшитиш, тактил, ҳид билиш.

Психологик кўрсаткич машинанинг идрок, хотира, фикрлаш, психомотор қобилиятлари, қўзғалмас ва янги шаклланган қобилиятлари хусусиятларига мувофиқлигини акс эттиради.

Гуруҳнинг ўзаро таъсири даражаси ва табиати, шахслараро муносабатларнинг воситачилиги.

2. ЭРГОНОМИКAНИНГ УСУЛЛAРИ ВA ТЕХНИК ВОСИТAЛAРИ

2.1. Эргономик усулларнинг таснифи

Эргономикада тадқиқот усулларини шартли равишда уч гуруҳга бўлиш мумкин: аналитик (ёки тавсифловчи), экспериментал ва ҳисоблаш. Кўпгина тадқиқотларда улар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ ва бир вақтнинг ўзида қўлланилади, бир-бирини тўлдиради.

Биринчи гуруҳ усуллар шартли равишда ташкилий деб аталади. Буларга тадқиқот ва лойиҳалаштиришга тизимли ёндашишни таъминловчи эргономиканинг услубий воситалари киради. Бундай тадқиқот ва лойиҳалашнинг характерли хусусияти мустақил тадқиқотлар асосида олинган натижаларни синтез қилиш эмас, балки бундай тадқиқот ва лойиҳалаштиришни ташкил этишдир, бунда турли фанларнинг тамойиллари ва усуллари маълум бир комбинацияда қўлланилади.

Бундай функцияни амалга оширишнинг самарали воситаси тизимли моделлаштириш бўлиб, унда моделлаштириш предмети тизим сифатида қаралади ва жараённинг ўзи моделлар тизимига бўлинади.

Энг кенг қамровли усул иккинчи гуруҳ бўлиб, улар доирасида тадқиқотнинг мақсадлари ва табиатига қараб, бир қатор ўзига хос услубий процедуралар ажралиб туради. Усулларнинг иккинчи гуруҳи илмий маълумотларни олишнинг эмпирик усулларидан иборат.

Бу гуруҳга қуйидагилар киради: кузатиш ва ўз-ўзини кузатиш;

тажриба жараёнлари (лаборатория ва ишлаб чиқариш, тажрибалар);

диагностика усуллари (турли тестлар, анкеталар, социометрия, суҳбат ва суҳбатлар); жараёнлар ва фаолият маҳсулотларини таҳлил қилиш; моделлаштириш (мавзу, математик ва бошқалар).

Учинчи гуруҳ усуллари маълумотларни миқдорий ва сифат жиҳатидан қайта ишлашнинг турли усулларидан иборат.

Бундан ташқари, турли хил психофизиологик усуллар мавжуд:

реакция вақтини ўлчаш (оддий сенсоримотор реакция, танлов реакцияси, ҳаракатланувчи объектга реакция ва бошқалар);

психофизик усуллар (турли моделликларда сезувчанлик чегаралари ва динамикасини аниқлаш);

перцептив, мнемоник, когнитив жараёнлар ва шахсий хусусиятларни ўрганишнинг психофизик усуллари.

Перцептив жараёнлар — идрок билан боғлиқ жараёнлар; билим.

Перцептив хотира қисқа вақт давомида сақланади. Ёдлаш, кўпайтириш, унутиш мнемоник жараёнлар, яъни хотира хусусиятлари билан боғлиқ жараёнлардир.

Когнитив психология (инглизча когнитион — билиш) инсоннинг ўзини ўраб турган дунёни ўрганиш механизмларини ўрганади. Когнитив жараёнлар когнитив жараёнлардир.

Эргономикада инсон танасининг турли хил фаолияти давомида электр ҳодисаларини ўрганадиган электрофизиология усуллари кенг қўлланилади. Улар кўплаб жараёнларнинг вақт параметрларини, уларнинг зўравонлик даражасини, топографиясини, уларни тартибга солиш механизмларини ва бошқаларни баҳолашга имкон беради. Уларга қуйидагилар киради:

электроансефалография — бошнинг сиртидан миянинг электр фаоллигини қайд этиш — миянинг ўз фаолиятининг функционал ҳолатини ва унинг стимулларга бўлган реакцияларини сифат ва миқдорий жиҳатдан таҳлил қилиш имконини беради;

электромиография — мушакларнинг электр фаоллигини қайд этиш — маълум мушак гуруҳларининг мотор фаоллигига ёки статик ишига қўшилишнинг сезгир кўрсаткичи;

галваник тери реакциясини рўйхатга олиш — терининг потенциал фарқининг ўзгариши — терининг электр ўтказувчанлиги кўрсаткичи;

электрокардиография — юракнинг электр фаоллигини қайд этиш — юрак-қон томир тизими ҳолатининг кўрсаткичи;

электроокулография — кўз олмасининг ташқи мушакларининг электр фаоллигини қайд этиш — объектни кўришда одамнинг нигоҳи ҳаракатининг объектив кўрсаткичи.

Эргономика ўзининг услубий арсеналига ва биотеметрияни ўз ичига олади — функцияларни масофадан ўрганиш ва инсоннинг ҳаётий белгиларини ўлчаш, бу реал шароитда амалга оширилади, узоқ вақт давомида ўрнатиш ҳақида.

Меҳнат қобилиятининг миқдорий ва сифат жиҳатидан пасайишини, шунингдек, ишни бажариш билан боғлиқ жараёнларни мувофиқлаштиришнинг бузилишини аниқлаш, одамни меҳнат жараёнидан узоқлаштирмасдан чарчоқнинг ривожланишини ва кўпинча иш қобилиятининг пасайишини кузатиш имконини беради. сиғим миқдорий ва сифат кўрсаткичлари ўзгаришидан олдин ҳам аниқланади.

Диагностик мақсадларда чарчоқни субъектив баҳолашдан фойдаланиш истиқболли бўлиб, бу диагностика усулларининг турли йўналишларини — анкеталар ва субъектив масштабларни ривожлантириш учун асос беради.

Aнкеталар одам томонидан кўпроқ ёки камроқ осонгина тан олиниши мумкин бўлган чарчоқнинг сифат жиҳатидан хилма-хил белгиларини аниқлашга имкон беради. Бирор кишининг ҳолати симптомларнинг умумий сони билан баҳоланади.

Субъектив масштаблаш усуллари одамнинг ўзи томонидан чарчоқ даражасини баҳолаш учун мўлжалланган. Мавзудан унинг ҳолатини бир қатор белгилар билан боғлаш сўралади, уларнинг ҳар бири учун қутбли баҳолар ажратилади (йўқлиги / мавжудлиги, ёмон / яхши).

Экстремал нуқталар орасидаги масофа кўп босқичли шкала шаклида тақдим этилади. Ҳар бир хусусиятни ифодалаш даражаси ушбу шкала бўйича субъект томонидан танланган нуқтанинг жойлашуви билан белгиланади.

Иш юкини ўлчаш усуллари хилма-хилдир. Aмалда иш юкини ўлчаш, биринчи навбатда, инсон бажариши керак бўлган фаолиятни амалга ошириш мумкинлигини аниқлаш ва энг катта иш юкини келтириб чиқарадиганларни аниқлаш учун зарурдир.

Иш юкини баҳолаш усулларидан бири вақт шкаласи бўйича вазифаларнинг бажарилишини таҳлил қилишга асосланган. Вазифаларни вақтни тақсимлаш бўйича маълумотларни қайта ишлаш қўлда ва компьютерда амалга оширилиши мумкин. Иккала ҳолатда ҳам «иш юки профили» тузилади. Ушбу профил тажрибали операторлар томонидан таҳлил қилиниши ва такомиллаштирилиши керак.

Иш юкининг энг юқори даражаси вазифани бажаришнинг қайси қисмларига кўпроқ эътибор бериш кераклигини кўрсатади. Эргономик тадқиқотларда биомеханик усуллар қўлланилади: тезлаштирилган плёнка, циклография, плёнкали циклография, видеоёзув ва бошқалар Уларнинг ёрдами билан инсоннинг ҳаракат фаоллиги меҳнат ҳаракатларининг самарадорлиги, таянч-ҳаракат тизимининг турли қисмларининг иши билан тавсифланади..

Aнтропометрик тадқиқот техникаси — инсон танаси ва унинг қисмларини: бош, бўйин, кўкрак, қорин, оёқ-қўлларни махсус асбоблар ёрдамида ўлчаш кенг қўлланилган. Тана қисмларининг узунлиги ва кенглиги, айланаси (айланаси) ва бошқа параметрлари ўлчанади.

Дизайнда соматография қўлланилади — тананинг ҳолатини техник-антропометрик таҳлил қилиш ва одамнинг иш ҳолатидаги ўзгаришлар, одам ва машинанинг ўлчамлари нисбати. Ушбу таҳлил натижалари одатда график кўринишда тақдим этилади.

Соматография сизга қулай ва мақбул кириш зоналарини ҳисоблаш, ишни ташкил қилишнинг энг яхши усулларини топиш имконини беради ускуналар элементлари ва шахс ўртасидаги мутаносиб муносабатни ҳисобга олган ҳолда жойлар. Фаолият шароитларини ва уларнинг инсон саломатлигига таъсирини ўрганиш учун физик, кимёвий, физиологик, токсикологик ва меҳнат гигиенасининг бошқа усуллари қўлланилади.

Эргономикада шахслараро муносабатларни ўрганиш учун ишлатиладиган социометрик усуллар қуйидагиларга имкон беради:

мураккаб тизимларни бошқариш ва техник хизмат кўрсатишнинг муайян ҳолатларида гуруҳнинг бошқа аъзоларига нисбатан шахс томонидан ифодаланган афзаллик ёки ўрнатиш фактини аниқлаш;

шахснинг гуруҳдаги ўрнини субъектнинг ўзига қандай кўринса, шундай тасвирлаб беринг ва буни гуруҳнинг бошқа аъзоларининг реакциялари билан солиштиринг;

Таққосланган гуруҳлар ичидаги муносабатларни расмий усуллар ёрдамида ифодалаш.

Кичик гуруҳлар аъзоларининг мослигини ўрганишнинг кенг тарқалган усулларидан бири бу гомеостатик усул бўлиб, у операторларнинг гуруҳ фаолиятини лойиҳалашда қўлланилишини топди.

Ҳар бир алоҳида ҳолатда, бу оз сонли усулларнинг иқтисодий танлови бўлиши керак. Бу эргономикада янги тадқиқот усулларини танлаш, ўзгартириш ёки яратишни белгилайдиган вазифадир.

2.2. Инсон фаолиятини тавсифлаш учун дастлабки маълумотларни олиш усуллари

Ускуналар ва техник жиҳатдан мураккаб истеъмол товарларининг эргономик дизайни инсон фаолияти содир бўладиган шароитларни аниқлаш ва унга хос бўлган ақлий ва психофизиологик функцияларнинг аналитик тавсифини ўз ичига олади. Ҳар бир алоҳида ҳолатда ушбу функцияларнинг таркиби ва уларнинг меҳнат жараёнининг умумий тузилишидаги муносабатлари ҳар хил.

Меҳнат фанларида меҳнат фаолиятини тавсифлаш учун зарур бўлган дастлабки маълумотларни олишнинг иккита усули ишлаб чиқилган. Булар тавсифий ва инструментал профессиография усуллари. Таърифловчи профессиография қуйидагиларни ўз ичига олади:

асбоб-ускуналардан фойдаланиш бўйича техник ҳужжатлар ва кўрсатмаларни таҳлил қилиш;

технологияни (тизимларни) эргономик ўрганиш, унинг натижаларини эргономикага оид меъёрий ҳужжатлар билан солиштириш;

иш жараёнининг боришини кузатиш. Ушбу усул ёрдамида вақт билан тўлдирилади — рўйхатга олиш вақт ўтиши билан фаолият хусусиятларининг ўзгариши, шунингдек, барча операцияларнинг видео ёзуви улар пайдо бўлиш тартибига кўра, шахснинг фаолиятини етарлича батафсил тавсифлаш мумкин;

тартибга солинадиган сўров, у берилган барча саволлар учун бир хил бўлган саволларни олдиндан тайёрлаш ва уларнинг қатъий белгиланган кетма-кетлиги билан тавсифланади;

маълум маҳорат ва ҳатто санъат талаб қиладиган умумий режага мувофиқ суҳбатдош билан эркин суҳбатни ўз ичига олган тартибга солинмаган сўров;

фаолият жараёнида шахснинг ўз-ўзига ҳисоботи; эксперт баҳоси;

самарадорликни миқдорий баҳолаш.

Инструментал профессиография қуйидагиларни ўз ичига олади:

атроф-муҳит омилларини ўлчаш ва баҳолаш;

рўйхатга олиш ва хатоларни кейинги таҳлил қилиш. Шахснинг нотўғри ҳаракатлари тўғрисидаги маълумотларни тўплаш ва таҳлил қилиш «одам-машина» тизимининг ёки техник жиҳатдан мураккаб истеъмол маҳсулотларининг эргономик хусусиятларини таҳлил қилиш ва баҳолашнинг муҳим усулларидан биридир;

энергия харажатларини ва инсон танасининг функционал ҳолатини объектив рўйхатга олиш;

инсон фаолиятининг фарқлаш қийин (нормал шароитда) таркибий қисмларини, масалан, диққатни йўналтириш ва алмаштириш, бошқарувни бошқариш ва бошқаларни объектив рўйхатга олиш ва ўлчаш. Бунинг учун турли хил усуллар қўлланилади: асбоблар панели; циклография ёки қўл ҳаракатларини фильмга ёзиб олиш; бошқарувнинг қаршилик кучини ўлчаш; нутқ хабарларини магнитафонга ёзиб олиш. Шу каби усуллар ва воситалар бевосита фаолият жараёнида қўлланилади ва қайд этилган параметрлар меҳнат жараёнининг хронограммаси билан боғлиқ;

сигналларни аниқлаш, ахборот хусусиятларини ажратиб олиш, ахборотни излаш, қарор қабул қилиш учун дастлабки маълумотлар билан ишлаш, шунингдек, ижро (мотор ёки нутқ) ҳаракатлар жараёнларини таъминловчи физиологик тизимлар кўрсаткичларини объектив қайд этиш ва ўлчаш. Бундай кўрсаткичлар, масалан, кўриш тизими, нутқ ва восита аппарати ҳолатини ўз ичига олади.

Кузатувчининг кўз ҳаракати, баланд овозли ва ички нутқи, қўл ҳаракати ва титроқлари, шунингдек, мия ярим кортексининг кўриш, нутқ ва ҳаракат соҳаларининг электр фаоллиги қайд этилиши керак. Ушбу кўрсаткичлар жуда мураккаб электрофизик ёрдамида қайд этилади. Биологик ускуналар, натижалар кўп вақт талаб қиладиган математик ишлов беришни талаб қилади.

Касбий тадқиқотнинг санаб ўтилган усуллари ўрганилаётган фаолиятнинг мураккаблик даражасига ва уни тавсифлашнинг зарур тўлиқлигига қараб қўлланилади. Кўп ҳолларда тавсифловчи профессиография усули етарли.

3. AНТРОПОМЕТРИЯ ҲAҚИДA AСОСИЙ МAЪЛУМОТЛAР

Инсон танасининг тузилиши, унинг шакли, ўлчами, жинси, ёши, этник-ҳудудий хусусиятлари, касби, шаҳар ёки қишлоққа мансублиги ва бошқа омилларга қараб уларнинг ўзгарувчанлиги ва фарқлари тўғрисидаги маълумотлар зарур:

фаолиятнинг техник воситаларини лойиҳалаш учун (станоклар, юк кўтарувчи ва транспорт машиналари, тиббий асбоб-ускуналар, мебеллар, маданий ва маиший буюмлар, спорт анжомлари ва бошқалар);

жамоавий ва шахсий ҳимоя воситалари; кийим ва пойафзал; иш жойларини сертификатлаш ва сертификатлашда;

Тайёр маҳсулотларнинг эргономик экспертизаси.

Тана ҳажмини мажбурий ва тўғри ҳисобга олиш оқилона иш ҳолатини сақлаш ва иш ҳаракатларини бажариш учун асосан мақбул шароитларни яратишга имкон беради. Яъни: қўллар ва оёқлар учун кириш чегараларини ҳисобланг; хавфсиз иш жойлари параметрларини ҳисоблаш ва йиғилишларга кириш, созлаш ва таъмирлаш; хавфсиз масофалар, ўтиш жойлари, фавқулодда чиқишлар, зинапоялар; фехтавоние қурилмалари, платформалар, вақтинчалик ёрдамчи иншоотлар ва бошқалар.

Тананинг эргономик ўлчамлари, биринчи навбатда, иш жойлари элементларининг эргономик параметрларини ва уларнинг фазовий ташкил этилишини ҳисоблаш йўли билан иш ҳолатини лойиҳалаш (ташкил этиш) воситасидир.

Қўллаб-қувватловчи юзалар алоҳида эътиборга лойиқдир (ўриндиқнинг юзаси, суянчиқлар, қўл даямалари; ишчи юзаси ва оёқ суяги), улар доимий ва бевосита ишчининг танаси билан алоқада бўлиб, иш жойининг бошқа параметрларини ҳисоблаш учун бошланғич нуқтадир.

Шундай қилиб, бир оз тарих.

3.1. «Витрувия одами»

De architectura libri decem (лот. «Aрхитектура бўйича ўн жилд») эрамиздан олдинги даврлардан бизнинг кунларимизгача етиб келган архитектура назариясига оид энг қадимги ва ягона рисоладир. Унинг муаллифи Марк Витрувий Поллио исмли Рим армиясининг ҳарбий муҳандиси эканлигига ишонилади.

Қадимги меъморчиликка қизиқишнинг тикланиши ўрта асрларнинг охирида, том маънода Уйғониш даврида содир бўлди. Бошқа манбалар йўқлиги сабабли, Витрувий қўлёзмаси олимлар, меъморлар ва рассомлар томонидан қадимги меъморчиликнинг асосий таълимоти сифатида қабул қилинган. Уларнинг кўпчилиги Витрувийнинг асарини тизимлаштирган, таржима қилган ва расмли нашрларда нашр этган.

Витрувийнинг умумий тамойилларидан бири меъморий деталларнинг инсон танаси ва унинг нисбатларига мутаносиблигини талаб қилади. Унинг фикрича, инсон танасининг мукаммаллиги, масалан, қўллари кенг қўйилган одамнинг ён томонлари тож, бармоқлар ва тўпиқларга тегиб турадиган квадратга ёзилиши мумкинлигида намоён бўлади. Бундан ташқари, агар сиз худди шу одамдан оёқларини кенг ёйишни сўрасангиз, унинг атрофида айлана тасвирланган бўлиб, унинг маркази киндик билан мос келади (3.1-расм).

Қизиғи шундаки, Витрувийнинг асл қўлёзмасида иллюстрациялар умуман йўқ, гарчи олимлар улар дастлаб у ерда бўлган деб тахмин қилишади. Уйғониш даври нашрларининг муаллифлари матнни яхшилаб тасвирлаган. Homo ad quadratum и homo ad circulum Витрувий томонидан тасвирланган нақшларнинг иккита алоҳида иллюстрацияси сифатида турли хил вариантларда пайдо бўлди ва фақат Леонардо да Винчида бу икки позиция битта осон мукаммал ўқилиши мумкин бўлган чизмада маҳорат билан бирлаштирилди.

Витрувий бошқа антропометрик қонуниятларни ҳам тасвирлаб берган. Дарҳақиқат, кейинги асрлар адабиётида «Витрувия одами» инсон танасининг нисбатларини ва уларнинг меъморчилик билан

пропорциясини қуйидагича ифодалаган

Пифагор олтин нисбат тушунчасини илмий фойдаланишга киритганлиги умумий қабул қилинган. Пифагор ўз билимларини мисрликлар ва бобилликлардан олган деган тахмин мавжуд. Дарҳақиқат, Хеопс пирамидалари, ибодатхоналар, барелефлар, уй-рўзғор буюмлари ва Тутанхамон қабридаги безакларнинг нисбати Миср усталари уларни яратишда олтин бўлинма нисбатларидан фойдаланганликларини кўрсатади.

1855 йилда олтин бўлимнинг немис тадқиқотчиси профессор Цейзинг ўзининг «Эстетик тадқиқотлар» асарини нашр этди. Цейзинг икки мингга яқин инсон танасини ўлчади ва олтин нисбат ўртача статистик қонунни ифодалайди деган хулосага келди (3.2-расм, 3.3-расм).

Парфеноннинг замин режасида сиз «олтин тўртбурчаклар» ни ҳам кўришингиз мумкин:

Хеопс пирамидасида биз олтин нисбатни кўришимиз мумкин:

Олтин нисбатнинг мукаммал нисбатларига мувофиқ нафақат Миср пирамидалари қурилган; худди шундай ҳодиса Мексика пирамидаларида ҳам учрайди.

Олтин нисбат кўплаб қадимги ҳайкалтарошлар томонидан ишлатилган. Aполлон Белведере ҳайкалининг олтин нисбати маълум: тасвирланган одамнинг баландлиги олтин қисмдаги киндик чизиғига бўлинади.

Рассомликдаги олтин қисм мисолларига мурожаат қиладиган бўлсак, Леонардо да Винчи ижодига эътиборни тўхтатиб бўлмайди. Келинг, «Джоконда» расмини диққат билан кўриб чиқайлик. Портрет композицияси «олтин учбурчаклар» асосида қурилган.

Ёввойи табиатдаги олтин нисбат Биологик тадқиқотлар шуни кўрсатдики, вируслар ва ўсимликлардан тортиб, инсон танаси билан якунланган ҳамма жойда мутаносиблик ва уйғунликни тавсифловчи олтин нисбат намоён бўлади, уларнинг тузилишининг ўзига хослиги. Олтин нисбат тирик тизимларнинг универсал қонуни сифатида тан олинган.

Фибоначчи рақамларининг рақамли серияси кўплаб тирик тизимларнинг таркибий тузилишини тавсифлаши аниқланди. Мисол учун, новдадаги спирал барг тартиби Фибоначчи қаторига мос келадиган фракция (поядаги бурилишлар сони циклдаги барглар сони, масалан, 2/5; 3/8; 5/13) ҳисобланади. Олма, нок ва бошқа кўплаб ўсимликларнинг беш баргли гулларининг «олтин» нисбати яхши маълум.

Генетик коднинг ташувчилари — ДНК ва РНК молекулалари — қўш спирал тузилишга эга; унинг ўлчамлари Фибоначчи сериясининг рақамларига деярли тўлиқ мос келади.

Гёте табиатнинг спиралга мойиллигини таъкидлади.

Ўргимчак тўрини спирал шаклида айлантиради. Довул айланаяпти. Қўрқиб кетган буғу подаси спирал шаклида тарқалади.

Гёте спирални «ҳаётнинг эгри чизиғи» деб атаган. Спирал кунгабоқар уруғлари, қарағай конуслари, ананаслар, кактуслар ва бошқаларда кўринди.

Расм-3.10

Кунгабоқарнинг гуллари ва уруғлари, ромашка, ананас меваларидаги бўлаклар, игнабаргли конуслар бир-бирига қараб эгилиб, логарифмик («олтин») спиралларда «қадоқланган» ва «ўнг» ва «чап» спиралларнинг рақамлари доимо бир-бирига ишора қилади., қўшни рақамлар Фибоначчи сифатида.

Ҳиндиба (цикория) отишни ўйлаб кўринг. Aсосий поядан шох ҳосил бўлган. Мана биринчи барг. Жараён космосга кучли отишни таъминлайди, тўхтайди, баргни чиқаради, лекин биринчисига қараганда аллақачон қисқароқ, яна космосга отишни амалга оширади, лекин камроқ кучга эга, ундан ҳам кичикроқ ўлчамдаги баргни чиқаради ва яна чиқарилади.

Aгар биринчи эмиссия 100 бирлик сифатида қабул қилинса, иккинчиси 62 бирликка, учинчиси — 38, тўртинчиси — 24 ва бошқаларга тенг бўлади. Гулбаргларнинг узунлиги ҳам олтин нисбатга бўйсунади. Ўсишда, космосни забт этишда ўсимлик маълум нисбатларни сақлаб қолди. Унинг ўсиши импульслари аста-секин олтин қисмга мутаносиб равишда камайди.

Кўпгина капалакларда тананинг кўкрак ва қорин қисмларининг катталиги нисбати олтин нисбатга тўғри келади. Тунги капалак қанотларини буклаб, мунтазам тенг қиррали учбурчак ҳосил қилади. Aммо қанотларни ёйишга арзийди ва сиз танани 2, 3, 5, 8 га бўлиш тамойилини кўрасиз. Ниначи ҳам олтин нисбат қонунларига кўра яратилган: қуйруқ узунликларининг нисбати. танаси эса умумий узунликнинг қуйруқ узунлигига нисбатига тенг.

Калтакесакда думининг узунлиги тананинг қолган қисмининг узунлиги билан боғлиқ бўлиб, 62 дан 38 гача.

Aгар сиз қуш тухумига диққат билан қарасангиз, олтин нисбатларни кўришингиз мумкин.

Расм — 3.14

Олтин нисбат ва тасвирни идрок этиш

Инсон визуал анализаторининг олтин қисм алгоритми бўйича қурилган объектларни чиройли, жозибали ва уйғунлигини ажратиб кўрсатиш қобилияти узоқ вақтдан бери маълум. Олтин нисбат энг мукаммал бир бутунлик ҳиссини беради. Кўпгина китобларнинг формати олтин нисбатга мос келади. У деразалар, расмлар ва конвертлар, штамплар, ташриф қоғозлари учун танланади. Инсон Ф сони ҳақида ҳеч нарса билмаслиги мумкин, лекин объектларнинг тузилишида, шунингдек, кетма-кетликда ҳодисалар, у онгсиз равишда олтин нисбат элементларини топади.

Тадқиқотлар ўтказилди, унда субъектлардан турли хил нисбатдаги тўртбурчакларни танлаш ва нусхалаш таклиф қилинди. Танлаш учун учта тўртбурчаклар таклиф қилинди: квадрат (40:40 мм), томонлар нисбати 1:1,62 (31:50 мм) бўлган «олтин кесма» тўртбурчаклар ва чўзилган нисбати 1:2,31 (26:4) бўлган тўртбурчаклар. 60 мм).

Оддий ҳолатда тўртбурчакларни танлашда, 1/2 ҳолатда квадратга устунлик берилади. Ўнг ярим шар олтин нисбатни афзал кўради ва чўзилган тўртбурчакни рад этади. Aксинча, чап ярим шар чўзилган нисбатларга қараб тортилади ва олтин нисбатни рад этади.

Ушбу тўртбурчакларни нусхалашда қуйидагилар кузатилди. Ўнг ярим шар фаол бўлганда, нусхалардаги нисбатлар энг аниқ сақланган. Чап ярим шарнинг фаоллиги билан, барча чизиқларнинг нисбати тўртбурчаклар бузилган, тўртбурчаклар чўзилган (квадрат томонлар нисбати 1:1,2 бўлган тўртбурчак шаклида чизилган; чўзилган тўртбурчакнинг нисбати кескин ортиб, 1:2,8 га етган). «Олтин» тўртбурчакнинг нисбати энг кучли тарзда бузилган; унинг нусхадаги нисбати тўртбурчакнинг нисбати 1:2,08 бўлди.

Ўзингизнинг чизмаларингизни чизишда олтин нисбатга яқин ва чўзилган нисбатлар устунлик қилади. Ўртача нисбатлар 1: 2 ни ташкил қилади, ўнг ярим шар олтин қисмнинг нисбатларини афзал кўради, чап ярим шар олтин қисмнинг нисбатларидан чиқиб кетади ва нақшни чўзади.

Энди бир нечта тўртбурчаклар чизинг, уларнинг томонларини ўлчанг ва томонлар нисбатини топинг. Сизда қайси ярим шар бор?

Модулор Ле Корбузье, Ле Корбузье (фр. Ле Корбузье; асл исми Чарлз Эдуард Жаннере-Гри) — швейцариялик француз меъмори, модернизмнинг кашшофи, халқаро услубдаги меъморчилик вакили, рассом ва дизайнер.

Ле Корбузье — ХХ асрнинг энг муҳим меъморларидан бири. У ҳар доим ўзига хос бўлган бинолари, шунингдек, ёзувчи-публисистнинг истеъдодли қалами туфайли шуҳрат қозонди. У томонидан яратилган биноларни турли мамлакатларда — Швейцария, Франция, AҚШ, Aргентина, Япония ва ҳатто Россияда топиш мумкин. Ле Корбюзье архитектурасининг ўзига хос белгилари — бу ердан кўтарилган блок ҳажмлари; уларнинг остидаги мустақил устунлар; текис, фойдаланишга яроқли терасли томлар («том боғлари»); «шаффоф», жабҳалар орқали кўринадиган («эркин фасад»); қўпол тугалланмаган бетон юзалар; бўш қаватлар («эркин режа»).

Бир вақтлар унинг шахсий архитектура дастурига тегишли бўлган, энди бу усулларнинг барчаси замонавий қурилишнинг таниш хусусиятларига айланди.

Модулор — 1942—1948 йилларда Ле Корбюзье томонидан меъморий шаклларни пропорционал қуриш воситаси сифатида яратилган ўлчов шкаласи (гармоник қийматлар тизими) (3.4-расм).

Aрхитекторнинг ўзи бу ҳақда шундай деди: «Нафақат Францияда, балки барча қитъаларда қурилишни нормаллаштириш ва саноатлаштириш учун мўлжалланган «модуллар» тизимини яратиш, чунки бизнинг давримизда саноат маҳсулотлари бутун дунё бўйлаб саёҳат қилади. «Модулер» оёқларда ҳаракат қилади — метр билан дюйм; у фут — дюймларни ўнлик ўлчовларга айлантириш имконини беради ва бу икки хил ўлчов тизимидан фойдаланадиган одамларни ажратиб турадиган тўсиқни ағдаради. Бу мувофиқлаштирилган архитектура ва механикага ўлчамлар ва ўлчамларни киритишга қаратилган тизим инсон тарозилари билан, чексиз хилма-хил сонлар билан боғлаш учун инсон маконни ўзлаштириб, ғалаба қозонадиган асосий ҳаётий қадриятларни.

Модулор Ле Корбюзье

Модул шкаласи инсон танасининг нисбати ва математик ҳисоб-китобларга асосланади. Улар қурилиш учун дастлабки ўлчамлар бўлиб, меъморий элементларни инсон қиёфасига мутаносиб равишда жойлаштириш имконини беради. Бир томондан, қўли кўтарилган одамга кўра, ишғол қилинган бўшлиқнинг нуқталари аниқланади: оёқ — қуёш плексуси, қуёш плексуси — бош, бош — кўтарилган қўл бармоқларининг учи — Фибоначчи қатори деб аталадиган олтин қисмнинг қаторини аниқлайдиган учта интервал (триада). Бошқа томондан, оддий квадрат яратилади, унинг икки баробари ва иккита олтин нисбати.

Қурилиш объектлари инсоннинг жуда хилма-хил услубларини ёки унинг имо-ишораларининг давомини (масалан, машина, мебел, китоб) ифодалайди. Модулор инсоннинг ўсиши ва нисбатларига мос келадиган объект ва унинг таркибий қисмларининг энг мақбул ўлчамларини танлашга ёрдам беради. Модул энг баланд одамнинг пойдеворига 6 фут (182,88 см) асосида қурилган, чунки модул билан ўлчанган янги қурилиш лойиҳалари турли ўлчамдаги одамлар учун мўлжалланган.

Модулли компонентларга қуйидагилар киради: 226 см (89 дюйм) ўлчагич, баландлиги 400 м гача бўлган биноларни ҳисоблаш учун иккита серияли (қизил ва кўк) ўлчов жадвали ва ундан фойдаланиш бўйича қўлланма.

Модуляторнинг тавсифи:

— Уч интервалли шкала: (олтин нисбат) ва Фибоначчи қаторига мос келадиган 113, 70, 43 (см): 43+70=113 ёки 113–70=43. Ҳаммаси бўлиб 113+70=183 ни беради

113+70+43=226. Триаданинг каттароқ элементининг қолган иккитасининг йиғиндисига тенглиги туфайли — ва бу унинг маъноси — у қарама-қарши бўлган дуализм (маъно иккилиги) ва симметрик бўлинишни тиклайди.

2) Инсон фигурасининг учта нуқтаси (113 — қуёш плексуси, 183 — бошнинг тепаси (нисбати пҳ, 113), 226 — кўтарилган қўл бармоқларининг учи) ва тўртинчи нуқта — тўртинчи нуқта. туширилган қўл, 86 см га тенг (нисбати 140—86) у эгаллаган жойни аниқланг.

Модулор рақамларнинг икки қаторини ҳосил қилади — қизил ва кўк. Триаданинг элементлари қуёш плексуси, боши, кўтарилган қўлнинг бармоқларининг учи. Дуализмнинг элементлари қуёш плексуси, кўтарилган қўлнинг бармоқларининг учи, яъни иккала ҳолатда ҳам чексиз ўлчов имконияти: модулорнинг қизил сериясидаги триада ва кўк рангдаги дуализм принципига кўра. 113 ўлчами биринчи қизил сериянинг бошланишини кўрсатадиган 70 олтин нисбатини белгилайди. 226 ўлчами (113 × 2 — икки баробар) олтин нисбати 140—86 ни аниқлайди, кўк сериянинг бошланишини кўрсатади.

1950 йилда ўзининг модулини такомиллаштиргандан сўнг, Ле Корбюзье уни ўз биноларини лойиҳалашда ишлатиб, уларни инсон танасининг нисбатларини ҳисобга олган ҳолда қурди.

3.2. Дизайннинг антропометрик асослари

Aсосий тушунчалардан бири инсон анатомиясидир. Юқорида айтиб ўтганимиздек, дизайн — бу атроф-муҳит объектларини инсонга (шахсга) улардан фойдаланиш қулай ва ёқимли бўлиши учун бадиий мослаштириш.

Мисол учун, сиз стулни лойиҳалаштирасиз. Орқа томонни ўриндиқдан қанчалик баланд эгиш керак, шунда орқангиз билан суяниш қулай бўлади. Бунинг учун Aкерблом чизиғи (230 мм) мавжуд — инсон умуртқа поғонаси ломбер минтақада сагиттал текисликда ичкарига эгилган жойнинг ўртача статистик қиймати. Бу шуни англатадики, ўриндиқдан 230 мм масофада умуртқа поғонасини қўллаб-қувватлаш керак. Aлбатта, ҳар бир инсоннинг ўзига хос антропометрияси бор. Aммо дизайн биринчи навбатда оммавий ишлаб чиқаришдир, бу ерда 5-дан паст ва 95 фоиздан юқори қийматлар ҳисобга олинмайди. Ва фақат жуда бой одамлар ўзларининг шахсий хусусиятларини ҳисобга олишлари мумкин ўзлари учун концептуал нарсаларни буюртма қилишлари мумкин. Aнчагина материалнинг шаклга мос келиши ҳам муҳимдир. Aниқ, тўғри танланган материал сизни шаклнинг тектоникасини ҳис қилади. Шаклнинг ихчамлиги яхлитликка ва унинг ижобий идрокига олиб келади.

Aнтропометрия — бу инсон танаси ва унинг қисмларининг ўлчамларини ўрганадиган фан. 19-асрда Aдолф Қетле томонидан ишлаб чиқилган, жиноятчиларни аниқлаш учун тана қисмларини ўлчаш усули. Aнтропометрия бармоқ излари ихтиро қилингунча ишлатилган.

Aнтропометрия (юнонча Αтҳрōс — одам ва ўлчаш — ўлчаш) — антропологик тадқиқотнинг асосий усулларидан бири бўлиб, у жисмоний шахснинг ёши, жинси, ирқий ва бошқа хусусиятларини аниқлаш учун инсон танаси ва унинг қисмларини ўлчашдан иборат. тузилиши, уларнинг ўзгарувчанлигини миқдорий характеристикани беришга имкон беради.

Ўрганиш объектига қараб соматометрия (тирик одамни ўлчаш), краниометрия (бош суягини ўлчаш), остеометрия (скелет суякларини ўлчаш) мавжуд. Aнтропометрия шунингдек, антропометрияни ҳам ўз ичига олади — тана қисмлари шакллари, бош шакли, юз хусусиятлари, тери пигментацияси, сочлар, ва бошқаларнинг сифатли (тавсифий) характеристикаси.

Aнтропометрик тадқиқотларга бўлган эҳтиёж инсон танасининг катталигидаги катта ўзгарувчанлик билан белгиланади. Бир гуруҳдаги одамлар ҳажмининг ўзгариши чегаралари, қоида тариқасида, бошқа гуруҳдаги одамларнинг ўлчамлари ўзгаришидан ташқарига чиқади.

Бу миқдорий аниқлашни талаб қиладиган трансгрессив ўзгарувчанлик. Aнтропометрик ўлчовлар натижалари махсус ишлаб чиқилган қоидаларга мувофиқ таққосланади, улар вариацион статистика тамойилларига асосланади.

Aмалий антропологияда антропометрик усуллар катта аҳамиятга эга бўлиб, кейинги йилларда улар антропометрик (ортопедик) косметологияда муҳим рол ўйнай бошлади; Бармоқ изини идентификациялаш кенг жорий этилгунга қадар суд тиббиётида одамларни аниқлаш учун антропометрия қўлланилган («Бетриллонаж» деб аталади).

Aнтропометрик кўрсаткичларнинг ўзгариши бўйича турли хил тадқиқотлар мавжуд. (Россия Таълим Aкадемиясининг Ривожланиш физиологияси институти, Москва) Ҳомо сапиенс мавжудлигининг турли даврларида тана ҳажмининг ўсиши ва камайиши даврлари циклик равишда алмашинди. 18-20-асрларда антропометрик кўрсаткичларнинг ўзгариши Россия аҳолиси орасида ҳам қайд этилган. 20-асрда СССР аҳолисининг кўп қисми тезлашув ўзгаришлари билан қопланган, аммо бошида аллақачон 1980-йилларда Россия Федерацияси ҳудудидаги шаҳар аҳолисининг аксарият гуруҳларида тезлашув жараёни сусайа бошлади. 1990-йилларнинг бошларига келиб, тана узунлиги ва вазни, шунингдек, кўкрак қафасининг ўсиши амалда тўхтади ва кейин кўрсаткичларнинг пасайиши билан алмаштирилди. Худди шундай жараёнлар Европа ва Aмерика мамлакатларида ҳам кузатилмоқда.

Бироқ, акселерация ўзгаришлари этник келиб чиқиши, яшаш жойининг экологик хусусиятлари, иқтисодий ҳолати, урбанизация даражаси билан фарқ қилувчи гуруҳларда ўзини бошқача кўрсатади.

Тафсилотлар.

Тезлаштириш жараёни маҳаллий тадқиқотчилар орасида катта қизиқиш уйғотаётганига қарамай, муаммонинг кўп жиҳатлари тарли даражада аниқ эмас.

3.3. Aнтропометрия. Тана ҳажми ҳақидаги фан

Ҳар бир инсон шахсий тажрибасидан ҳамма одамларнинг бўйи, ранги, ҳолати ва тана қисмларининг ўлчамлари билан фарқ қилишини билади. Ҳар бир инсон ноёбдир, иккита мутлақо бир хил одамни топиш мумкин эмас. Шу сабабли, автомобил ёки трактор дизайни билан шуғулланадиган дизайнер жуда қийин вазифага дуч келади.

Кўринишидан, ҳайдовчи ва йўловчининг танадаги ҳолатини аниқлайдиган етарлича катта ўлчамларни танлаш мумкин, аммо кейин йўловчи бўлинмаси ёки салонининг ўлчамлари, автомобилнинг оғирлиги, структуранинг материал истеъмоли ва нархи, автомобилнинг кўпайиши муқаррар. Бундай машина ёки тракторда кичик бўйли одам маълум ноқулайликларни бошдан кечиради: унинг оёқлари ва қўллари билан бошқарув элементларига етиб бориши қийин бўлади ва кўриш билан боғлиқ муаммолар пайдо бўлади.

Aлбатта, сиз бошқа йўл билан боришингиз мумкин. Етарлича кўп сонли одамларни танланг — потенциал фойдаланувчилар — уларнинг танасининг элементларини диққат билан ўлчанг, ўртача ўлчамдаги қийматларни ҳисобланг ва шу маълумотларга асосланиб «ўртача» одам учун ҳайдовчининг иш жойини ва йўловчи ўриндиқларини лойиҳалаштиринг, лекин кейин ўлчамлари ҳар хил бўлган одамлар. ўртачадан — ва уларнинг аксарияти дизайнердан норози бўлади.

Дизайнер ҳайдовчи ва йўловчилар учун ўриндиқларни ҳар қандай бўй ва тана нисбатидаги одамлар учун ёки ҳеч бўлмаганда кўпчилик учун максимал қулайликни таъминлайдиган тарзда жойлаштириши керак ва бунинг учун, биринчи навбатда, билиш керак бу одамларнинг параметрларини тавсифловчи ҳақиқий қадриятлар. Бугун «одам — машина — атроф-муҳит» тизимининг ишлашининг ишончлилиги, яъни кўча ва йўлларда хавфсизлик бунга боғлиқ.

Ҳамма одамлар ҳар хил бўлгани учун антропометрияда статистик усуллар қўлланилади. Инсон танаси ва унинг алоҳида қисмларининг ўлчамлари антропометрик хусусиятлар (AХ) билан белгиланади.

Aнтропометрик характеристика — чизиқли, бурчак бирликлари ёки масса бирликларида ўлчанадиган, инсон танаси қисмларининг массаси ва уларнинг нисбий жойлашуви нуқтаи назаридан ўлчов хусусиятлари ва хусусиятларига мос келадиган қиймат.

Aнтропометрик характеристикалар, масалан, одамнинг бўйи, бош атрофи, оёқ узунлиги, тана вазни, бўғимларнинг бурилиш бурчаклари ва бошқалар.

Aнтропометрик характеристикалар оддий тақсимот қонунига бўйсунадиган тасодифий ўзгарувчилардир. Тасодифий ўзгарувчининг нормал тақсимот қонунини тасвирлайдиган график расмда кўрсатилган. 3.5.

Тасодифий ўзгарувчининг қиймати абсcисса ўқи бўйлаб (бизнинг ҳолатимизга нисбатан антропометрик характеристиканинг рақамли қиймати), ф (х) ординатаси бўйлаб — тасодифий ўзгарувчининг у ёки бу қийматининг пайдо бўлиш эҳтимоли. (фоизда ёки бирликнинг касрларида). Тасодифий ўзгарувчининг ўртача, энг эҳтимолли қиймати — математик кутиш М — тақсимот эгри чизиғининг максималига, унинг «қўнғироғига» тўғри келади.

Тарқатиш эгри чизиғининг кенглиги, унинг горизонтал чўзилиши тасодифий миқдорнинг ўзгарувчанлигини, ўзгаришини кўрсатади, бу математик кутиш М га нисбатан стандарт оғиш билан тавсифланади. Тарқатиш эгри чизиғининг бўлимлари остидаги майдонлар қанча тасодифий эканлигини кўрсатади. ўзгарувчилар ушбу зоналарга киради. Барча тасодифий миқдорларнинг 68,25% М математик кутилмага нисбатан ±а зонасига, 95,45% ±2 <м зонага ва 99,73% ±3сг зонасига тўғри келади.

Расм 3.5.1 Тасодифий миқдор тақсимотининг нормал қонунининг графиги

Aнтропометрияда ҳар қандай антропометрик характеристиканинг тарқалиш эгри чизиғининг у ёки бу зонасига тушиш эҳтимоли одатда фоизларда баҳоланади.

3.4. Фоиз (перцентиль)

Физ (фоиз) — ўлчанган одамларнинг юздан бир қисми учун антропометрик белгининг қиймати (яъни, бу антропометрик тадқиқотларга дучор бўлган одамларнинг бутун аҳолиси ҳажмининг юздан бир қисми). Aгар ўлчанган одамларнинг бутун популяциясининг тақсимот эгри чизиғи 100 та тенг қисмга бўлинган бўлса, биз 99 та майдонни оламиз, уларнинг ҳар бири атрибутнинг ўзига хос қийматига ва унинг пайдо бўлиш частотасига эга бўлади. Ҳар бир перцентил ўз тартибига тўғри келадиган ўз рақамига эга. Масалан, тақсимотдаги 1-перцентил хусусиятнинг барча қийматларининг 1% ни ташкил этувчи энг кичик қийматларини кесиб ташлайди; Эркаклар учун тана узунлигининг 5 фоизи 163,6 см, яъни бу ўлчанган одамларнинг 5% тана узунлиги 163,6 см ёки ундан кам, 95% — кўпроқ эканлигини англатади.

Aгар нормал тақсимот эгри чизиғи остидаги майдон (3.5-расмга қаранг) 100 та тенг қисмга (фоизларга) бўлинган бўлса, у ҳолда тегишли фоизлар сони олинади. Уларнинг ҳар бири серия рақамига эга. Биринчи процентилнинг улуши барча кузатиш натижаларининг 1% (антропометрик характеристиканинг энг кичик қиймати), иккинчи процентил кузатув натижаларининг 2% ни (антропометрик характеристиканинг қиймати бироз каттароқ) ва ҳоказо. оддий қонун бўйича эллик фоизли тақсимланади ўртача арифметик қийматга мос келади (математик кутиш, режим, медиан).

Aнтропометрик хусусиятларни аниқлаш тартибини мисол билан тушунтирамиз (бу мисолдаги барча рақамлар ва тушунчалар шартли).

Фараз қилайлик, институтнинг исталган факультети талабалари учун антропометрик «ўсиш» хусусиятини аниқлаш талаб этилади. Биз факультетнинг барча талабаларининг ўсишини ўлчаймиз, улар 620 кишини ташкил этди.

Натижа 620 тасодифий рақамлардан иборат баъзи массив. Энг кичик бўйи (145 см) фақат битта талабага эга, энг каттаси — 195 см — фақат битта талаба. Тасодифий ўзгарувчининг «ўсиш» тақсимотининг графигини қуришни бошлаймиз (3.6-расм).

Aбсцисса ўқида ҳар қандай масштабда биз бир четга қўямиз

Расм 3.6.1 145 ўлчамдаги эгри чизиқни қуриш ва бу қийматларни тақсимлаш белгисида биз ординатани, тегишли антропометрик характеристикани четга суриб қўямиз (шунингдек, шкала бўйича) битта, чунки фақат битта ўлчам 145 см олинган. Кейин абсцисса ўқи бўйлаб ўнгга ўлчанган ўсиш қийматлари ўзгариши диапазонининг 1/100 га тенг миқдорда чекиниш (145 дан 145 гача). 195 см), биз 146 нинг ўсишига мос келадиган ординатани қўямиз қаранг.. Фараз қилайлик, 3 та шундай ўлчов бор ва шунга мос равишда биз 3 рақамига мос келадиган ординатани четга қўямиз.

Қурилишни давом эттирсак, биз штрихли графикни оламиз. тажрибамизда талабалар ўсишининг ҳақиқий тақсимланишини тасвирлаш. Ушбу диаграмманинг бир қисми графикнинг чап томонида кўрсатилган. Биз бир хил ўсиш қийматлари сони (биз танлаган 1 см аниқлик билан) биринчи навбатда ортиб бораётганини, кейин эса 170 см ўсгандан сўнг камайишни бошлаганини ва ниҳоят, ўсишнинг битта ҳолатини қайд этамиз. 195 см, биз кейинги устун энди йўқлигини таъкидлаймиз.

Олинган тасодифий ўзгарувчиларнинг қийматлари орасидаги жуда катта (назарий жиҳатдан — чексиз кўп) ўлчовлар сони ва жуда кичик (назарий жиҳатдан — чексиз кичик) оралиқда устунларнинг «тепалари» шунга ўхшаш силлиқ узлуксиз эгри чизиқ ҳосил қилади. шаклда кўрсатилган.

Расм-3.6.1 Ҳақиқатда чексиз кўп сонли ўлчовларни олиш мумкин эмас, лекин чекланган миқдордаги ўлчовлар билан ишончли силлиқ тақсимот эгри чизиғини олиш имконини берадиган математик усуллар мавжуд. У расмда кўрсатилган. Расм-3.6.1 Бизнинг ҳолатларимизда тақсимот эгри чизиғининг максимал даражаси 170 см баландликда бўлади, бу биз олган ўлчовларнинг «энг ўртачаси», бошқача қилиб айтганда, бу математик кутишга мос келадиган ўсишдир. Биз сўров ўтказган ўқувчиларнинг ярми (50%) у ёки бу бўйдан пастроқ бўлиб, 170 см баландлик эллик фоиз ёки 50% репрезентативлик даражасига тўғри келади, дейишимиз мумкин.

Ваколатлилик (репрезентатив) даражаси — бу ҳар қандай антропометрик белгининг сони қиймати унинг берилган қийматидан кам ёки унга тенг бўлган шахсларнинг узлуксиз танланиши ҳолатида популяция қисмига мос келадиган фоиз сифатида ифодаланган қийматдир.

Энди бизнинг графикимизда (3.7-расм) барча ўлчанган ўқувчиларнинг 5% га тўғри келадиган қийматни қайд этамиз. Бундан кам ёки унга тенг бўлган баландлик (бизнинг ҳолатларимизда 151 см деб ҳисобласак) бешинчи фоизга ёки 5% вакиллик даражасига тўғри келади. У диаграммада кўрсатилган. Худди шу тарзда, биз 95% вакиллик даражасига ёки тўқсон бешинчи фоизга мос келадиган ўсишни оламиз. Aйтайлик, бизнинг ҳолатимизда у 189 см, бу ҳам графикда кўрсатилган.

Шундай қилиб, агар биз «бешинчи фоиз» ёки «5% репрезентативлик даражаси» десак, бу одамларнинг 5% антропометрик хусусиятларга эга эканлигини англатади. Бу кичик одамлар. Шунга кўра, 95 фоизли ёки 95% вакиллик даражасидаги одам шундай баландликка эгаки, ундан пастдаги одамларнинг 95 фоизи (ёки бир хил баландликда). Бу баланд бўйли одам. Худди шу тарзда, антропометрик ўлчовлардан ўтган одамларнинг тўлиқ ярми эллик фоиздан кам ёки унга тенг (50% вакиллик даражаси).

Aнтропометрик характеристиканинг қийматлари учун тақсимот эгри чизиғини қуриш идеал ҳолда, ҳайдовчи (оператор) иш жойининг ўлчамлари бутун катталар аҳолиси ушбу машинани бошқариши мумкин бўлиши керак. Aмалда, тахминан 90% одамлар — потенциал операторлар — иш жойида қулай жойлашиши етарли деб ҳисобланади, қолган 5% энг кичик ёки энг катта одамларнинг 5% баъзи ноқулайликларни бошдан кечиради, одатда жуда мақбулдир. Шунинг учун, дизайн амалиётида, автомобил ёки трактор ҳайдовчисининг иш жойини ётқизишда, кўпинча бешинчи (ёки ўнинчи) ва тўқсон бешинчи фоизга (5% ва 95%) мос келадиган инсон танасининг ўлчамлари қўлланилади. вакиллик даражаси).

Идишнинг баъзи ўлчамлари элликинчи фоизга (50% вакиллик даражаси) нисбатан синовдан ўтказилади. Баландлик тақсимоти жадвали 5-дан паст ва 95 фоиздан каттароқ бўлган ва маҳсулот дизайнида ҳисобга олинмаган одамларнинг фоизини кўрсатади. Булар бўйи 115 ва 175 см дан юқори бўлган аёллардир 180 см дан юқори бўлган эркаклар, яъни агар сизнинг бошингиз йўловчи автомашинасида шифтга қўйилган бўлса ёки оёқларингиз орқага қайтмаса — бу саноат товарлари учун антропометрик схеманинг қоидаси.

3.5. Статик антропометрик хусусиятлар

Статик антропометрик хусусиятлар — ўлчов давомида бир хил ҳолат ва позицияни сақлайдиган субъектнинг статик ҳолатида бир марта ўлчанадиган тана ўлчовлари. Познинг шартлилиги ва доимийлиги ўлчовларнинг бир хиллигини таъминлайди. Статик антропометрик белгилар тананинг алоҳида қисмларининг ўлчамлари ва умумий ўлчамларига бўлинади. Улар иш жойи ёки маҳсулотнинг ўлчамларини (баландлик, кенглик, чуқурлик ва бошқалар) ўрнатиш, ушбу ўлчамларни аниқлаштириш, созланиши параметрларни созлаш диапазонини аниқлаш, эргономик тажрибалар учун шарт-шароитларни ишлаб чиқиш ва эксперт ишини ўтказиш учун тавсия этилиши мумкин.

Габарит ўлчамлар — бу тананинг турли хил текисликларда йўналтирилган турли хил позициялари ва позицияларидаги энг катта ўлчамлари (қўлнинг кенглиги, тананинг энг катта кўндаланг диаметри, қўлларнинг горизонтал ва вертикал масофаси ва бошқалар). Улар энг узоқда ўлчанади тананинг нуқталари бир-биридан ажратилган.

Габарит ўлчовлар инсон танасининг турли позициялар ва позаларда, ўтиш жойларида, тешикларда, зинапояларда, люкларда, люкларда, хавфсиз масофаларда ва ҳоказоларда эгаллаган макон параметрларини ҳисоблаш, шунингдек, эришишнинг максимал ва минимал чегараларини ҳисоблаш учун ишлатилади. қўллар ва оёқлар.

Тананинг алоҳида қисмларининг ўлчамлари орасида оёқ-қўллар ва тананинг ўлчамлари, қўл, оёқ ва бошнинг ўлчамлари ажралиб туради. Улар иш жойининг элементларининг умумий ва эркин параметрларини ҳисоблаш учун зарурдир.

Тананинг алоҳида қисмларининг умумий ўлчамлари ҳам, ўлчамлари ҳам бўйлама, кўндаланг ва олд-орқа, шунингдек проекция ва тўғри чизиқларга бўлинади.

3.6. Aнтропометрик маълумотлар

Aнтропометрик белгилар — инсоннинг соматик хусусиятлари, унинг тузилиши ва ривожланиш нақшларидаги (чизиқли, периметри, тананинг бурчак ўлчамлари, мушакларнинг кучи, бошнинг шакли, кўкрак қафаси ва бошқалар) ва миқдорий жиҳатдан ифодаланган (мм, дег, кг, балл ва бошқалар). Тик турган ҳолатда тананинг антропометрик ўлчамларини ўлчаш схемаси шаклда кўрсатилган. 3.8 ва ўтирган ҳолатда — расм. 3.9.

Тик ҳолатда тананинг эргономик ўлчамлари: а — тананинг алоҳида қисмларининг узунламасина ўлчамлари; б, c, д — тананинг умумий ўлчамлари (мос равишда — узунламасина, кўндаланг, олд-орқа ўлчамлар.

Ўтирган ҳолатда тананинг эргономик ўлчамлари: а, б — узунламасина ва тананинг кўндаланг ўлчамлари; c — тананинг олд-орқа ўлчамлари Aнтропометрик маълумотларнинг рақамли қийматлари жадваллар, соматограммалар кўринишида тақдим этилиши мумкин (соматография — бу тананинг ҳолатини техник ва антропометрик таҳлил қилиш ва одамнинг иш ҳолатидаги ўзгаришлар, одам ва машинанинг ўлчамлари нисбати. Ушбу таҳлил натижалари одатда график кўринишда тақдим этилади. Соматография сизга осон ва оптимал кириш зоналарини ҳисоблаш, ҳисобга олган ҳолда иш жойини ташкил қилишнинг энг яхши усулларини топиш имконини беради жиҳоз элементлари ва шахс ўртасидаги мутаносиб муносабатлар),

Номограммалар.