Бесплатный фрагмент - ТҰРАН БАҺАДҮРЛЕРІ НЕМЕСЕ ЕР, БИ, НАРДЫҢ ЕРЛІК ЖОРЫҚТАРЫ

Ұлы Дала елі тарихи тұлғалары мен оқиғалары

Редакторы: Жақсылық Кенжалиев.

Суретшісі: Құралай Үмбетова.

Дизайнері: Гүлмінез Дүйсен.

«Тұран баһадүрлері немесе Ер, Би, Нардың ерлік жорықтары» — балалар мен жас жеткіншектерге арналған, еліміз тарихындағы сонау ежелгі сақ, ғұн, түркі және хандық дәуірлерді көктей шолып, сол дәуірлерде өмір сүрген тарихи тұлғалардың өмір-тіршілігін көркем тілмен баяндайды. Сонымен бірге Ер, Би, Нар атты бүгінгі заман балаларының «дәуір сағатымен» кеңістік ауыстырып, тарихи кезең-дерге жасаған шым-шытырық оқиғалары, тұран баһадүрлерін құт-қарған ерлік жорықтары арқылы бүгінгі балалардың ой-армандарын жүзеге асыруды көздейді. Былайша айтқанда, автор қазіргі заманның Ер, Би, Нар атты басты кейіпкерлерін шет жұрттың Өрмекші адам, Гарри Поттер сияқты танымал кейіпкерлері дәрежесіне дейін көтеріп, жас ұрпаққа үлгі-өнеге болар қазақтың төл қаһармандарын қалыптастыруды басты мақсаты еткен. Автор бұл ой-мақсатын қандай дәрежеде жүзеге асырғанын өздеріңіз таразылай жатарсыз-дар, құрметті оқырман.

Тарихи-танымдық бұл хикаят тұран баһадүрлері — Алып Ер Тоңға, Анахарсис, Тұмар ханым, Мөде қаған, Аттила, Күлтегін, То-ныкөк, Әл Фараби, Қайырхан, Жәнібек хан сынды тарихи тұлға-лардың ірі болмыстарын танытып қана қоймай, олардың әлемдік өркениетке қосқан үлестерін, соғыс өнеріндегі тактикалық әдіс-амалдарын, аңызға айналған өмір-тіршіліктерін шынайы түрде ашып көрсетуге тырысқан.

Шығарманың тілі жеңіл, шытырман оқиғалы, оқырманын үлкен-кіші демей бірден баурап әкетеді. Балалар мен жас жеткіншекті тарихын сүйіп оқуға құлшындырып, олардың бойына білімдарлық, ұлтжандылық, отаншылдық, имандылық сияқты биік рухты қасиет-терді дарытуға ұмтылдыратын қасиеттерге ие.

Балалар әдебиетінің жоғын түгендеген құнды шығарма

Кеңеспен және оның шығармашылығымен бұрыннан таныспын. Әрине, бұрын баспасөз беттерінде жарияланып жүрген әңгімелерін оқып жүрсем, кейін кітаптарын оқи бастадым. Жалпы Кеңес бауырым балалар жазушысы болып өмірде бірден жаралғандай болып көрінеді маған. Елуді еңсерсе де осы күнге дейін оның жан дүниесінен бала мінез, адами пәктік сол саф алтын күйінде сақталған. Бұл Кеңкеңнің сом адами болмысы деп білемін. Балалық мінездің сақталуы бір жағынан ат жалын тартып мінгеннен бері ол тек балалар баспасөзінде үздіксіз істеп келе жатқанынан да болар деп болжаймын. Қысқашалап айтсақ, ол бүкіл ғұмырын (әрі болашақта да солай болар) балаларға арнаған баһадүр жазушы.

Бүгін мен шама-шарқым жеткенше ойымды, пікірімді білдірейін деп отырған «Тұран баһадүрлері немесе Ер, Би, Нардың ерлік жорықтары» атты оның шығармасы, атап айтқанда тарихи-танымдық, фантастикалық хикаяты өзгелерге ұқсамайтын ерекше дүние екенін бірден баса айтқым келеді. Осы жерде бір айтып кететін жайт, балалар әдебиеті жазушылары қатарында Кеңекең менен бұрын да аты нық орын алған сақы жазушы. Неге екенін білмедім, осы шығармасы туралы маған пікір білдіріңізші дегенде мен іштей қысылдым. Әрі осындай мықты жазушы маған қолқа салғаны мені қатты қуантты. Бұл туындының қазақ балалар әдебиетінде ерекше тың шығарма екенін тағы да қайталап айтамын. Оны балалар әдебиетімен таныстығы бар кез келген адам айтады ғой деген ойдамын. Алдымен оның тақырбының өзі ешкімге ұқсамай-тындығымен андағайлап тұр. Бір қарағанда тақырып тым шұбалаңқы көрінеді. Бағамдап, бажайлап қарап тұрсаң, одан артық сөзді таба алмайсың. Бәрі орын-орындарында жеңіл айтылады, балалар түгілі ересектердің өздерін оқуға бірден құлшындырады.

Балалар әдебиетінде жетпейтін, жазыла бермейтін, әлі жазыл-маған тақырып, ол — тарихи тақырып. Қай ел, қай ұлт болсын болашағы балаларына алдымен тілін, содан соң тарихын үйретуге, олардың жадына сіңіруге тырысады. Осы екі саланы сіңірген ұрпақ аяғын нық басады, ұлтынан кетпейді, отаншыл болады. Сондықтан олар тарихи дүниелерге зор зейін қояды. Ал біздің жазушылар бұған жолай қоймайды. Кеңес бауырым бұл тақырыпқа батыл да, біліп барған. Біліп барған деуім осы тақырыпқа бару үшін алдымен өзің сол тарихты бүге-шүгесіне дейін білуің тиіс. Мінеки, қысқасын айтқанда ол осы аталған шығармада тарих әлеміне кейіпкерлерімен бірге саяхат жасайды. Тек қана саяхат жасамайды, ондағы оқиға-ларға үшем Ертөре, Битөре, Нартөре баһадүрлер өздері араласады. Өздері жаумен шайқасады. Мұндай әдіс шетел әдебиеттерінде бар. Олардың кейіпкерлері де өткен тарих әлеміне ғажайып қияли құбылыс арқылы шегініс жасап, ондағы кейіпкерлерімен бірге жүреді және оқиғаға араласады. Кейбіреулер ойлағандай бұл әрекет арқылы тарихқа қиянат жасалмайды. Бұл әдебиетте, өнерде, кинода бұрыннан бар әдіс. Кеңес оны тың жол — қазақи жолмен балаларға түсінікті оқиғалар арқылы әдемі өріп отыр. Ер, Би, Нардың ерлік жолдары үнемі «Ерлік алаңынан» басталады.

Біз Тұранның ұлдарымыз,

Ерлік — басты ұранымыз.

Ойын да соған дайындық.

Отаншылдық — жыр-әніміз! —

деген ұранмен тарих әлеміне сүңгиді. Бұл біздіңше сәтті қолданыс. Жақсы әннің қайырмасы іспеттес. Шығарманы оқып шыққанда таң қалғаным, сол оқиғалар ортасына өзің де еріксіз кіріп кетесің. Тілі жеңіл. Ойы ырғақты. Оқиғаларға жай кірмейсің, үш батырмен бірге ерлік жорықтарында ұран айтып, бірге шайқасасың. Бір оқиғадан соң бір оқиғаға араласуға, тарихи кейіпкерлермен кездесуге асығасың. Меніңше шығарманың құндылығы да осында. Бұл Кеңестің шығармашылығының хас шеберлігі дер едім.

Әрине, біздің балалар әдебиеті жетімнің күйін кешіп жүргенін жақсы білеміз. Мемлекетіміз осы Кеңес тәрізді талантты жазу-шыларға қамқорлық жасамай отырғаны бізді қатты қынжылтады. Әйтпесе осы шығарманы әдемі суреттермен безендіріп, үлкен кітап етіп шығарса, біздің балаларымыз қалай қуанар еді, шіркін! Бұл кітаптан сериалды кино шығарса біз қалай ұтар едік. Әрине, мен бұл шығарма жайлы қып-қысқа ғана тұжырымды ойымды білдірдім. Шығарманы болашақта кеңінен таныстырып, оның бағасын беру сыншылардың еншісінде. Мен әзірге Кеңес бауырыма балалар әлемін өзіне баурап алатын, тәуелсіздігіміздің ұландарын тәрбиелей білетін ғажайып туынды тудырғанына алғысымды айта отырып, зор шығармашылық табыс тілеймін.

Ертай АЙҒАЛИҰЛЫ,

«Қазақстан-Zaman» газетінің бас редакторы, Қазақстан Жазушы-лар одағының мүшесі.

«Өз тарихын білген халық бақытты ғұмыр кешеді».

Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.)

«Орыстың ұлы ғалымы Ломоносовтың қиянатқа

шыдамай, қыруар жұмысын жинап қойып, тарих-пен шұғылданғаны бар. «Неге бұлай істедің?» деген

әріптестерінің сауалына: «Ұлттық сананы қалып-тастыруда тарихтың атқаратын міндетін өзге бірде-бір ғылым атқара алмайды» деп жауап қайырған».

Б. Д. Греков «Ломоносов — историк.

Историк — материалист» кітабынан.

«Сауатымызды ашсақ, оның үстіне шет жұрт-тың бірер тілін біліп, азды-көпті жазба мәде-ниеттермен таныссақ болғаны, үш мың жылдық тарихы бар халқымыздан отыз жастағы өзіміз білгір болып шыға келеміз. Халықта ештеңе

жоқ және ештеңе білмейтін секілді».

Әзімхан Тышанұлы, доцент, ғалым,

Шыңжаң халық баспасының аға редакторы.

Үркерліктер

Сарыағаш кентінің орталық көшесі саябаққа келіп тіреледі. Жазда демалыс кезі болғандықтан, балалардың көбі осы саябақта. Майда балалар ойын алаңындағы әр түрлі әткеншек, сырғанақтарды ермек етсе, ересектері көбіне спорт алаңы мен шағын стадионды айналшықтайды. Балалардың тағы бір сүйіп ойнайтын жері — саябақ төріндегі «Ерлік алаңының» маңы. Шеңберлене салынған алаңның бір бүйірінде — ескерткіш-монумент. Онда дала қаһармандары, Тұран ерлері — Алып Ер Тоңға, Тұмар ханым, Шырақ батыр, Мөде қаған, Еділ патша, Қайыр хан, Бейбарыс сұлтанның қоладан құйыл-ған сом бейнелері қаһарлы да сұсты көрінеді. Ескерткіш-монумент «Тұран қаһармандары» деп аталғанымен, балалар ескерткіш алдын-дағы алаңды өздерінше «Ерлік алаңы» деп атап кеткен. Бұл алаңды әсіресе бір үйдің үшем егіздері — Ертөре, Битөре, Нартөре сүйікті орындарына айналдырған. Үйлері саябақтың іргесінде болған-дықтан, уақыттарының көбін осы алаңда өткізеді. Семсерлесу, күрес, тир ату, асық ойындарын ойнайды немесе үшеуі ескерткіш алдындағы орындыққа жайғасып алып, кітап оқиды. Әке-шешелері олардың ел тарихын сүйіп оқитынын және ерлікқұмарлықтарын ескеріп, күні кешегі 13 жас — мүшел тойларында үшеуіне «Дала қаһармандары», «Қазақ батырлары», «Тарихи тұлғалар» атты көркем суретті әдемі кітаптар сыйлаған. Міне, осы кітаптар соңғы кездері олардың қолдарынан түспейді. Ұзынша орындыққа жайғасып алып, біреуі кітапты дауыстап оқыса, қалғандары оны ұйып тыңдағанды сүйеді. Тіпті үйлерінде де жастанып оқуды әдеттеріне айналдырған.

Үшем болғандықтан, үшеуінің де түр-келбеттері егіз қозыдай ұқсас. Киіп жүретін киімдері де бірдей. Сол себептен былайғы жұрт үшеуін жиі шатастырады. Ал ата-аналары мен достары оларды тек шаштарына қарап қана айыратын. Үшеуін түстеп тану үшін әкелері Еділ олардың шаштарын әрдайым үш түрлі алғызатын. Ертөренің кекіл шаштары тікірейіп тұрса, Битөренің төбесінде — желкілдеген айдар, Нартөреге екі самайынан тұлым қойғызған. Бірге ойнайтын балалар олардың аттарының «төрелерін» алып тастап, Ер, Би, Нар деп қысқартып атайтындары былай қалып, кейде «тұлымды», «кірпі», «айдарлы» деп те атайтын. Ал үшеуі оған ренжімейді, қайта сол ерекшеліктерін мақтан тұтатын сияқты. «Ата-бабамыздан қалған шаш қою үлгісі ғой. Біз сол ер бабаларымыздың ғұрпын қайта жандандырдық. Ер болсаңдар, сендер де сөйтіп шаш қойыңдар-шы», — дейді. Ал әлгілер содан кейін жым болғаны былай тұрсын, олардың сол ерекшеліктеріне ауыздарын аша қарап, іштей қызығып та қалады. Бірақ сондай ерлікке тәуекел ете бермейді.

Балалар бүгін де Ер, Би, Нарға еріп, «Ерлік алаңына» келді. Үшемді орталарына алып, қаз-қатар тұрды да, күндегі әдеттерінше бабалар монументіне тағзым етті. Артынша бәрі қолдарын кеуделеріне қойып:

Біз — Тұранның ұлдарымыз!

Ерлік — басты ұранымыз!

Ойын да соған дайындық,

Отаншылдық — жыр-әніміз! —

деп девиз-ұрандарын айтты. Содан кейін өздері қалаған ойын-дарына кірісіп кетті.

Ақшам жамырай балалар үйлеріне біртіндеп тарай бастады. Айсұлтан: «Ой, көріп жатқан сериалым басталып кетті. Мен жөнелдім» деп, үйіне жүгіре жөнелді. Еркін: «Үйдегілер күтіп қалды. Тамақ ішетін уақыт болды» деп, інісін ертіп ол да үйіне зытты. «Компьютердегі ойыным қалып қойды» деп, Бердімұрат та тайды. Бір кезде алаңда ағайынды үшуі ғана қалды. Олар қобалжыған жоқ, «Біздің әке-шешеміз қызметтерінен кеш келеді. Оған дейін кітап оқи тұрайық» деп, үйреншікті орындықтарына жайғасты. Олар кітап беттерін аударыстырып қарап, суреттерін тамашалап, әрқайсысы өз-өзімен болып кетті.

Мезгіл наурыз айының соңғы ширегі тұғын. Оңтүстіктің ерте басталатын көктемі нағыз дер шағында. Айнала атыраптағы ағаш-тардың балауса, жап-жасыл жапырақтары көз сүйсіндіре баурайды. Сонау әткеншек тұстағы ағаштардың шешек атқан қызыл торғын гүлдері түбінде ойнап жүрген балдырғандардың шоқ көңілдерімен еселене құлпырып көрінетіндей. Кенет саябақ қоршауы сыртынан бір әйелдің: «Әй, Әлима, Шәріп, бол, үйге қайтыңдар! Тамақтарың суып қалды…» деген даусы шығып еді, ондағы балалар да біртіндеп үйлеріне тарап кетті. Кешкі ымыртта ағаш арасындағы құстардың орын-орындарына жайғасып жатқан шиқылдары ғана назар аудар-тады. Біршамадан кейін олардың да үндері өшті. Тылсым тыныш-тықты кенет бір тұстан шыққан гуілдеген дауыс бұзды. Әрқайсысы өз ойымен болып отырған балалар бастарын көтеріп елең ете қалды. Үшеуі құлақтарын түріп, дауыс шыққан көкке шұқшия қадалды. Жұлдызды аспаннан, шынын айтқанда, беріден, яғни, тікұшақ ұшатындай жақыннан асты-үсті жарқыраған «тәрелкені» көргенде, олар есеңгіреген балықтай ауыздарын ашып, сол тұрған күйлерінде қақшиды да қалды. Тұла бойларын белгісіз ток күші кернегендей тітіркендіре шымырлатты. Ал әлгі «тәрелке» болса өткір сәулелі шамдарын мың құбылта ойнатып, жайымен жылжып, ескерткіштің тұсына жақындай берді.

— Беймәлім ұшатын объект! — деді Нар таңғалысын жасыра алмай көзін бақшитып.

— Тура біздің төбемізге ұшып келеді! Тез жасырынайық! — деді Ер де алаңдап.

— Олар біздің алаңға қонбақшы!.. Жүріңдер, бауырлар, ана бұта-ның тасасына барып, білдірмей бақылайық, — деді Би енді сабасына түскенін байқатып.

Үшеуі еңкейе жүріп, жылдам басып, итмұрын бұтасының артына жасырынды. Көздері жыпылықтап, жапырақтардың арасынан әлгі «тәрелкені» бақылай бастады.

«Тәрелке» айтқандай-ақ, дәл төбеге келіп «тоқтап», астынан төрт аяғын шығарып, жайымен лифт сияқты төмен сырғыды да, алаңның ортасына келіп жайымен қонды. Бүйіріндегі есігі ашылды. Ішінен адам кейіпті, жылтырақ киімді, төбелерінде антенналары бар үш гуманоид шықты. Олар ескерткіштің алдына барып, жан-жағынан байыппен қарап, монументтегі батырларды фотоаппарат сияқты құралдарымен түсіре бастады. Кенет біреуі ескерткіштің түбіне төртбұрышты бір затты қойды да, содан шыққан шұбатылған сымды кемелеріне тартты.

— Ой, олар біздің ескерткіштерімізді жарып кетпекші! — деді Нар кенет үрейленіп. Осы сөздің сиқыры әсер етті ме, бойларын билеген үрей сап тиылып, оның орнын бір орасан күш құрсай жаулап, үшеуі де батылданып кетті.

— Жо-оқ! Біз оған жол бермейміз! — деді Ер орнынан атып тұр-ып. — Кәне, қылыштарың мен қалқандарыңды алыңдар! Алға, бау-ырлар! — үшеуі қаруларын жарқ-жұрқ еткізіп, жүздері сұстанып, аяқтарын нық, батыл басып, алаңға жетіп барды.

— Тоқтаңдар! Қозғалмаңдар! — деп олар айбат шеге алға жылжыды.

Гуманоидтар сол тұрған жерлерінен қозғалмай, балаларға таңдана қарады.

— Анау аспаптарыңды жинап алыңдар! Біздің бабаларымыздың ескер-ткіштерін қопарып, жойғалы тұрсыңдар! Біз жарғызбаймыз! — деді Ер өткізгіш-сымды ұстап тұрғанына төне түсіп.

— Ә-ә, — деді олар балалардың ойын түсіне қойып. — Қорық-паңдар. Біз ескерткіштеріңді жарайын деп жүрген жоқпыз.

— Онда мыналарың не?!

— Бұл өткізгіш қой. Кемедегі аппаратқа жалғап, ескерткіштің жалпы табиғатын зерттейік деп едік.

— Иә, обьектілердің адамдарға тигізер әсер-ықпалын ұғайық деп едік.

— Ә-ә, онда зерттей беріңіздер, — деді балалар сабасына түсіп. — Сіздер кімсіздер? Қайдан келдіңіздер? Не мақсатпен жүрсіздер? Біз де сіздер туралы білгіміз келеді.

— Біз сіздер «Үркер» деп атайтын шоқжұлдыздар жүйесінен келдік. Яғни, үркерліктерміз. Ал, мақсатымыз — сіздер, жерліктер тұрғызған мына сияқты ерекше құрылыстар мен монументтердің мән-мақсаты мен табиғатын зерттеп -түйсіну. Сөйтіп жерліктер туралы жан-жақты мағлұмат жинау.

— Сіздерге таң қалып отырғанымыз, — деді екіншісі сөзді әрі қарай сабақтап. — Бұрын жерліктер бізді көрген замат тұла бойлары қалшылдап, қорқып, үркіп, естерінен танып жатушы еді. Ал сіздер өйтудің орнына, батырларша айбат шегіп, бізге тап бердіңіздер. Соған қарағанда, мына ер бабаларыңызың ескерткіші бойларыңызға күш-қайрат пен рух дарытатын сияқты ғой. Солай ма?

— Дұрыс айтасыз, — деді Би оны қоштап. — Біз батыр баба-ларымызды мақтан тұтамыз және құрметтейміз. Еліміздің тарихын терең білуге ұмтыламыз. Сол ер бабаларымызға ұқсап біз де батыр, қаһарман болғымыз келеді.

— Жөн –жөн.

— Иә, батыр бабаларын құрметтеп, мақтан тұтатын, ерлеріне арнап осындай зәулім де сәулетті ескерткіштер орнататын биік рухты елге еш-қандай жау қорқынышты емес шығар. Тіпті біз де сіздерден сескеніп тұр емеспіз бе, — деді олар күлімдеп. — Осы батыр баба-ларыңыздың ерлік тарихын білесіздер ме?

— Білгенде қандай! — деді үшеуі нық та сенімді үнмен.

— Бізге әңгімелеп бересіздер ме?

— О-о! — деді Би басын шайқап. — Батыр бабаларымыздың ерлік хи-каяларын әңгімелеуге бір түн тұрмақ, бірнеше күн жетпейді. Сіздердің де уақыттарыңыз тығыз шығар.

— Дұрыс айтасыз.

— Онда сізде көшіретін аппарат бар ма? Біздегі кітаптарда барлығы жазылған, — деп, өздері орындықта қалдырған кітаптарды көрсетті.

— Иә, бар, — деді де біреуі жылдам барып, ескерткіш түбіндегі әлгі аппаратты әкеліп, қақпағын ашты да, балалар берген үш кітапты соған салды. Бір минут өтті ме, өтпеді ме, қақпағын қайта ашып, кітаптарды балаларға қайтарды. — Көшіріп алдық. Өздеріңе үлкен рақмет!

— Сіздерге жақсы, — деді Нар таңданғанын сездіргісі келмей. — Сонау ғарыш түкпірінен «тәрелкелеріңізбен» ұшып келіп, жеріміздің табиғатын ұңғыл-шұңғылына дейін зерттейсіздер. Керекті мағлұмат, деректерді жылдам көшіріп ала қоясыздар. Ал біз болсақ ертеде өткен батыр бабаларымыздың ғұмыр-деректерін қанша оқыдық десек те, үзіп-жұлып қана білеміз. Шіркін, сіздер сияқты біз де ата-бабаларымыздың дәуіріне саяхат шегіп, ғұмыр-тұрмыстарын ұңғыл-шұңғылына дейін зерттей алсақ қой…

— Оның ешқандай қиындығы жоқ, — деді үркерліктердің бірі кеуде-сіндегі қобдишадан медальон-тұмар сияқты бір затты суырып алып жа-тып. — Біз де сіздердің биік рухтарыңыз бен ер-жүрек-тіктеріңізді, батыр бабаларыңызға деген сүйспеншіліктеріңіз бен отаншылдықтарыңызды құрметтегендіктен, берген дерек-мәлімет-теріңізге риза болғандықтан, мына «Кеңістік сағаттарын» сіздерге тарту етпекпіз, — деп, үшеуіне үш сағат ұстатты.

— Мойындарыңызға іліп немесе қолдарыңызға тағып алыңыздар. Бетіндегі мына айнасын бассаңдызар, экраны ашылады. Барғы-ларың келген заманның уақыт өлшемдері — секөнд, минут, сағат, ай, жыл, ғасыр, дәуірлерді көрсетеді. Осы сағат арқылы тарих қойнауындағы өткен дәуірлерге де, алдағы болашаққа да кеңістік ауыстырып, саяхат жасай аласыздар.

— Ежелгі дәуірлерге де барып келе аламыз ба? — деді Ер қуанышын жасыра алмай, жүзі алаулап.

— Иә, ол үшін уақыт белгілерін барғыларыңыз келген жыл, ғасыр, дәуірге қойып, картасына бойлық-ендіктері мен мекен-тұрақтарын түсіріп, туралайсыздар да, мына түймесін басып қала-сыздар. Сол мезет айнала кеңістік өзгеріп, қалаған дәуір, қалаған жерден шыға келесіздер, — деп, бәрін көз алдарында көрсетіп, түсіндіріп берді.

— Ал, кері оралу үшін ше?

— Онда мына көрсеткіштерді бүгінгі заманға туралайсыздар, — түймелерін басып көрсетеді. — Түсідіңіздер ме?

— Түсіндік.

— Онда, балалар, біз жиналайық. Ал, арман-тілектеріңізге жеті-ңіздер! Көріскенше!

— Сіздердің де жолдарыңыз болсын! Көріскенше!

Үркерліктер басқышпен көтеріліп кемелеріне кірді де, есіктер жабылды. Бір кезде қозғалтқыш іске қосылып, жерден баяу көтерілді де, асты-үсті жарқырап, ұршықтай шыр айналып, жұлдызды аспан-ның түнегіне бара-бара нүктедей кішірейіп сүңгіп кетті.

— Алақай! «Тілегенің алдыңнан іздемей-ақ табылар!..» — деді Нар Алтынсариннің екі жол өлеңін айтып.

— Табылады!!! — деді қалған екеуі де қуана сағат ұстаған қолдар-ын жоғары көтеріп.

— Көптеген аңсарлы тілектерімізге жететін болдық!!!

Үшеуі күш пен жеңіс, шарапат — бірлікте дегеннің белгісі — жұдырықтарын түйістіріп, артынша түйілген қолдарын көкке көтер-ді.

— Енді Алла қаласа, батыр бабаларымыздың заманына жорыққа шыға-тын мүмкіндігіміз бар.

— Онда, бауырлар, жорыққа дайындалайық!

— Жорыққа дайындалайық!!!

***

Үшеуі Қарамерген жайлауындағы Жұмабай аталарының үйіне бір күн қонып, ата-әжелеріне деген сағыныштарын басып, ертеңіне олармен бірге таңғы шайға отырған. Шай үстінде Би:

— Ата, әже, біз жыл сайын жазғы демалысымызды сіздердің жанда-рыңызда өткізіп, жылқы бағуға қолқабыс тигізуші едік қой. Бұл жолы жоспарымыз өзгеріп, жайлауға шыға алмайтынымызды ескерткелі келдік. — деді ата-әжелеріне еркелей қарап.

— Бізге бәсіреге берген аттарыңыз — Ақбоз, Көкбоз, Тоқбоз атты мініп қайтсақ деп едік. Соған қалай қарайсыздар?

— Иә, тай-құлын кезінен мініп өскен өздеріңнің тұлпарларың ғой. Өздері де елеңдеп, сендерді сағынғандай елегзіп, күтіп жүрген. Аттың жайын білетін жылқышы балалар емессіңдер ме, мініңдер, рұқсат, — деді аталары мейірленіп. — Бізге көмекшілікке өзге неме-релеріміз де жетеді.

— Ой, шалым-ау, бұлардың орны бөлек емес пе? Не деп кет-тің?! — деді әжелері жік-жаппар болып. — Әне бір жылы бұл айна-лайындар ала жаздай бағып жүрген бір үйір жылқыңды түз тағы-ларына бермей, аман алып қалған жоқ па? Өзге немерелерім бұлардың орнын баспақ түгіл, тырнақтарына да татымайды, — деп, әжелері осыдан екі-үш жыл бұрынғы бір оқиғаны еске түсірді.

— Әрине, әрине, бұл немерелерімнің орны бөлек қой. Оған дау жоқ, — деп жатыр аталары да қауқылдап. — Менің айтпағым, «орнын жоқтатпайтындар бар, шүкір», дегенім ғой.

— Ә, солай демейсің бе, — деді әжелері де көңілденіп.

Ал, әжелері айтқан әлгі оқиға былай болған: Жазғы каникулдың жайма шуақ күндерінің бірі еді. Қариялар сол күні бір жұмыс-тарымен ауылға кетіп, жылқы басында Ер, Нар, Би үшеуі қалған. Олар қыр басында өздерінше алысып ойнап, жұлмаласып жүрген. Бір кезде сай жақтан бабымен жайылып жүрген жылқылар шұрқырай кісінесіп, дүрлікті де қалды. Көк айғыр да әрі-бері ойқастай шапқылап, ақырып-кісінеп, мазасы кетті. Балалар елең етіп, «не болды екен» деп анықтап қарап еді, қой тастардың арасынан қараң еткен бір қасқырды байқап қалды.

— Қасқыр! — деп үшеуі дереу төңіректерінде оттап жүрген ат-тарына қонып, «ит-құс келіп қалса» деп аталары сақтықпен қалдырып кеткен бұзаутіс қамшыларын көкке үйіріп, «қиқулап», сайға қарай жөңкіле шапты. Жақындағанда байқаса, қасқыр біреу емес, бес-алтау екен. Балалар сол екпіндеген күйі қасқырлардың алдынан кесіп өтіп, төбелерінен қамшы үйірді. Айналып келіп, үсті-үстіне соққылап, жасқап, соңдарынан түре қуып, екі бөлтірігін соғып алған.

Ауылдан түс ауа қайтып келген атасы мен әжесі немерелерінің бұл ерлігіне риза болғаны сондай, үшеуіне үш құлынды бәсіреге байлап берген. Соғып алған қасқырларының терілерін де «ауылға апарып көрсетіңдер, өздерің түсірген олжаларың ғой!» деп беріп жіберген. Сол еншілеген бәсірелері биыл дөнен болып, үшеуін Ақбоз, Көкбоз, Тоқбоз деп атап, әр келген сайын жандарына серік етіп, шапқылап мініп жүрген. Бүгінгі келістерінің жөні мынау.

Олар жолға жиналарда аталарынан бата сұрады.

Аталары:

— Ал, балаларым, қолдарыңды жайыңдар, — деді де:

Бір Тәңірім жарылқасын,

Кімді жарылқаса, соның жағында қылсын.

Жортқанда жолың болсын,

Жолдасың Қыдыр болсын!

Адассаң, жолға салып жүрсін,

Сүрінсең, құлатпай алып жүрсін.

Мың бәле, жүз қатерден,

Аман-сау қағып жүрсін!

Ақ батам қабыл болсын,

Қабылдаушы қадір қылсын!

Әумин! —

деп, немерелерін бір-екі бел асырып шығарып салды.

Олар жолда келе жатқанда, Би кенеттен мынадай сауал қойды:

— Біз «Кеңістік сағаты» арқылы батыр бабаларымыз: Алып Ер Тоңға, Тұмар ханым, Мөде қаған, Шырақ батырлардың заманына жорық жасағалы жүрміз. Бірақ біздің бойымызда олар елеп-еске-рердей қандай ерекше күш-қасиет бар? Немесе олардың сый-құр-метіне бөленердей қандай ерлік жасамақпыз? Міне, соны ойла-дыңдар ма, бауырлар? — дегені.

Бой-бітімдері еңселі де сүйріктей жараған тұлпар мініп, көңілдері лепіріп келе жатқан бауырлары кенет ойланып қалды.

— Сен біздің әдемі ой-қиялымызды бұздың ғой, — деді Ер аузын бұр-титып. — «Қандай ерекше қасиет» дейсің. Біз күнде «Ерлік алаң-ында» әскери ойындар ойнап, күресіп, семсерлесіп, тир мен садақта көздеп атуды үйреніп, шыңдалып жүрміз ғой. Бұлар ерекше қасиет емес пе?

— Әр жазғы демалысымызды жайлауда өткізіп, аң аулап, із кесіп, бәсіре аттарымызды үйретіп, көкпар тартып, бәйгелерге қатыстық. Бұл жаттығулар да ерекшелік емес пе?

— Біріншіден, біздің бойымыздағы бұл ерекшеліктер ерте заман-дағы ата-бабаларымыз — олар үшін қалыптағыдай жағдай, — деді Би бауырларына сынай қарап. — Олар туа салып, көзін ашқаннан ат құлағында ойнап, соғыс өнерін үйреніп, игеріп ер жетеді. Ендеше олар бізді не үшін, қандай қасиеттеріміз үшін құрметтеп, өздеріне тең санап, жандарына серік етуі тиіс? Екіншіден, олар онсыз да ерлік пен қаһармандықтың үлгісін көрсетіп, тарихтан ойып орын алды. Ал, біз қандай ерлік жасап, оларға қандай үлгі көрсетпекпіз? Соны ойландыңдар ма?

Ана екеуі жауап орнына иықтарын көтеріп, көздері бозарып, ой қуған бастарын төмен түсірді…

«Түрік, ол елінде жүргенде бақалшық қауашағына жасырынған маржан сияқты, оның қадір-қаси-етін танып, бағалап жатпайды. Ал ол бақал-шықтан сыртқа шыққанда бағасы еселеп артып, патшалар тәжі мен сұлулардың мойын, құлақ-тарын безендіретін асылға айналады».

Алып Ер Тоңға (Афрасиаб), ер түркілердің кемеңгер патшасы.

«Назар салсаң, бұл түркінің бектері,

Жаһанның әз бектері, асыл тектері.

Түрік бектері ішінде атын асырған,

Алып Тоңға Ер еді, құты тасыған».

Жүсіп Баласағұн, «Құтты білік» XI-ғасыр.

Сақа мейрамы

Жолға тас-түйін қамданған Ер, Би, Нар аттарының басын «Ерлік алаңындағы» бабалар ескерткішінің алдына әкеліп тіреді.

— Тарих қойнауына сүңгитін жорығымыздың басын қайсы кезеңнен қайырсақ екен? — деді Нар бауырларына бұрылып.

— Әрине, Алып Ер Тоңға заманынан бастаймыз, — деді Би алдындағы бабаның алып мүсініне қарап тұрып. — Өйткені, тарихи танымымызды кітаптың алғашқы беті сияқты ең ежелгі дәуірден бастаған дұрыс емес пе. Ал Алып Ер Тоңға заманы — біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасыр.

— Ендеше VII-ғасырдың қай жылдарына сүрен саламыз?

— Меніңше «Кеңістік сағатымызды» біздің дәуірімізге дейінгі 626—625 жылдардың аралығына туралайық. Өйткені, дәл осы жылдарда бабамыз Алып Ер Тоңғаны парсы патшасы Кейхосрау алдап қонаққа шақырып, оны нөкерлерімен бірге у қосылған шарапқа тойдырып, қырып тастамайтын ба еді. Біздің мақсатымыз, соның алдын алу, бабаларымызды апаттан құтқару емес пе.

— Иә дұрыс айтасың, — деді Ер тісін қайрап. — Біз бабамызды құтқар-уымыз керек. — Ойланып барып:

— Бауырлар, ежелгі дәуірден жеткен «Алып Ер Тоңға» дастан-ындағы мына жолдар естеріңде ме:

Алып Ер Тоңға келеді,

Жүз мың әскер ереді,

Оған Би мен Нар қосылады:

Жүз мың жебе кереді,

Жер қайысқан қол еді.

Тәңір сүйіп жаратқан,

Әлемді өзіне қаратқан,

Қаһарын жауға таратқан

Көк тәңірінің ұлы еді!

— Кәне, бауырлар, — деді Ер бауырларына кезек-кезек қарап. — Сағатымызды көне дәуір — біздің дәуірімізге дейінгі 626 жылдың Наурызына туырлайық.

Үшеуі де жеңдерін ысырып, «Кеңістік сағаттарының» айналарын бас-қылайды. Содан кейін оң қолдарын кеуделеріне қойып, ұран-дарын екпінмен айтады:

Біз — Тұранның ұлдарымыз,

Ерлік — басты ұранымыз!

Жорыққа сай, дайынбыз,

Текті елдің қыранымыз! —

Үшеуі де сағаттарының түймесін сырт еткізіп басып қалады.

***

Біздің дәуірімізге дейінгі 626 жылдың Наурыз айы. Парсы елінің Нейнәва қаласының маңындағы басы жайпақ, ат шаптырымдай жазық кең жота. Алып Ер Тоңғаның қалың әскері Ұлыстың ұлы күні — Наурыз мерекесін тойлау үстінде. Көк жотаның бір қанат-ында күрес, жамбы ату, садақ тарту, тағы басқа сайыс өнері қызу жүріп жатыр. Сай жақтан көкпаршылардың қиқу салып даурыққан дауыстары естіледі. Жонның екінші қанатында қазан-қазан ет асылып, көже қайнатқан, саба-саба қымыз піскен қызылды-жасылды киінген әйелдер.

Жасыл жонның орта тұсындағы мереке үшін арнайы тігілген еңселі, кең асырда да думан қызған. Үсті мол тағамнан қайысқан үлкен дастарқанда төңіректегі тайпа көсемдері мен ақсақалдар, билер мен қол-басшылар жайғасқан. Төрдегі кең иықты, еңселі, алып денелі кісі өзгелерден ерекше көрінеді. Бәрі ақ сақалды, ақ киімді бір күйшіні ортаға алып, соның қобызбен егіле тартқан күйін қорғасындай балқып, қымыз ішіп балбырап тыңдау үстінде. Үздіге-создыға шыққан күй әуені қай-қайдағыны еске түсіріп, жауыгерлерді бір күрсінтіп алып еді. Жүректі езген көне күй буырқанып аяқталғаны сол еді, іштегі-сырттағы жауынгерлер: «Ой, бәрекелді, күйші ата! Туған елді еске түсіріп, бір жасап қалдық қой!» деп, қошемет сөздерін жаудырды. Лепес, тілектер сұйыла бергенде ішке бас күзетші кірді. Ол төрдегі алып денелі әлгі кі-сіге қарап тұрып:

— Хан ием, қияндағы жұрттан келген үш бозжігіт Сіздің алды-ңызға кіруге рұқсат сұрайды. Қалай бұйырасыз? — деді басын иіп.

— Рұқсат, кірсін.

Бәрі есікке қарап елеңдей қалған. Ер, Би, Нар аяқтарын кібіртік-теп басып ішке кіреді.

— Кәне, бұл жігіттерге көже құйыңдар!

Үш даяшы оларға бір-бір тостақтан көже ұзатты. Үшеуі ыдыс толы ұлыс көжені бір деммен төңкере ішіп, босаған тостақты қайтып берді.

— Бәрекелді! Ұлыстың ұлы күні жақсы ас қалғанша, жаман қарын жарылсын деген. Ал, енді бұйымтайларыңды айтыңдар.

Үшеуі бірден:

— Хан ием! Бізді өз қосыныңызға қабылдап алуыңызды өтінеміз. Сізге адал қызмет еткіміз келеді! — деді.

Бәрі күліп жіберді. Алып кісі:

— Сендерді «қияндағы жұрттан» дегенге, өзге елден келген жатжұрттық екен десек, түркіше сөйлегендеріңе қарағанда, өз тума-мыз екенсіңдер ғой. Қандай өнерлерің бар?

— Ән айтып, күй тартамыз… Ым…

Іштегілер қыран-топан күліп жатыр.

— Ал, жауынгерлік өнерлерің ше?

— Садақ ату, қылыштасу, күрес…

— Кәне, үшеуіне иақ беріңдер!

Үш қарашы үшеуіне оғымен үш мүйізді садақты ұстатты.

— Сырттағы, жамбыларды көрдіңдер ме?

Балалар арттарына қарап алып, бастарын изеді.

— Соларды атып құлатыңдаршы!

Үшеуі садақтарын оқтап, адырналарын жайлап тартып, жамбы-ларды асықпай, ыждахаттылықпен көздеп, атып қалады. Бірақ үшеуінің де оғы жамбыға тимей, жанай өтеді.

— На-ша-ар! Кәне, енді біздің жігіттерді шығарыңдар.

Ортаға үш жігіт шығады да, оқтаулы жақтарын бірден көтеріп, көздемей атып-атып жібереді. Үш оқ «зу-у» етіп, жамбыларды қағып түсіреді.

Алып кісі үшеуіне сынай қарайды:

— Қалай екен?!. Ал, енді үш балуанды шығарыңдар!

Асыр алдындағы парсы кілемдері төселген кең алаңға желкелері күжірейген, бұлшық еттері бұлт-бұлт ойнаған үш балуан шыға келеді. Бір қарағанда, кескін-келбеттері алып бұқадай бұл үшеуін бойлары сырықтай бауырлардың алып та, шалып та жығулары мүмкін емес-тей еді. Бірақ Нар екі жағындағы бауырларына кезек қарап, естілер-естілмес жайымен сөйледі:

— Бұлардың қолына түссек, үшеумізді үш бүктеп, лақ құрлы көрмей атып ұрар. Сол себепті, қолдарына түспеудің амалын жасап, каратэ тәсіліне салып, қарақұстарынан теуіп-теуіп құлатайық. Басқа амалдың бәріне бұлар мыңқ етпейді, — деді.

— Дұрыс айтасың, сөйтсек-сөйтейік!

Үш балуан үш жақтан анталап жақындай бергенде, бұлар олардың уысына түспей лақтай бұлт-бұлт етіп ойнақтап, сытылып шыға бере-ді.

— Үррит деген! Ептіліктерін қарай гөр!

— Қимылдарына көз ілеспейді, шіркіндердің!

Осылайша олар жолбарыстың алдындағы мысық сияқты ептілік көрсетіп жүреді де, кенет үшеуі келісіп қойғандай көз ілеспес шап-шаң қимыл-әрекетке барады. Олар мысықша көкке секіріп, шыр айналады да, бар екпіндерімен балуандардың қарақұсынан теуіп-теуіп өтеді. Қатты соққыдан есеңгіреген балуандар жерге кескен теректей гүрс-гүрс құлайды.

— Туһ, сайтан алғыр!!!

— Жарайсыңдар, жігіттер!

— Бұл жолы ерледіңдер! — деп қауқылдай даурығысты жұрт.

Алып кісі де таңданысын жасыра алмай басын шайқап, нөкер-леріне қарап:

— Пай-пай! Көрдіңдер ме бұл епті барыстарды! Жолбарыс деп жүргендерді сұлатты ғой! Бұл сайыпқырандарға үш торғауыт сауыт пен қару-жарақ беріңдер! Қосыныма қабылдадым! — дейді өктем үнмен.

Бауырлар «Ур-а-а!» деп бір-бірін қаусыра құшақтап, қатты қуа-нысты. Сол лепірген күйлерін жасыра алмай, үшеуі жұдырықтарын түйістіріп, түйілген қолдарын серпе көтерді.

Үшеуі сыртқа шығып, сауыттарын киініп қайтып келіп еді:

— О, бәрекелді! Жауынгерлік сауыттарың құтты болсын!

— Бұларды сайыпқыран батыр деуге енді жарады! — деп лепірді жұрт.

Бауырлар бұл жолы марапат-мақтауға оншалықты еліккен жоқ. Оның орнына:

— Дат, тақсыр! — деді тосыннан.

— Датың болса, айт!

— Біз сізге әрқайсымыз бір-бірден сауал қойсақ деп едік.

— Қойыңдар сауалдарыңды!

Бірінші Ер шығады алға:

— Тақсыр, осы өңірден бастап сонау Қапқаз бен парсы жұрты-ның терістігіне дейін сұғына жатқан елді Мидия, Мад елі дейді. Сол жұрт сіздің атыңызға байланысты қойылған ба? Соның анық-қаны-ғын білсек деп едік.

— Бұл сұрағыңа менің оң қол биім жауап берсін.

Оң қол би тамағын кенеп, өзіне сөз берген Алып кісіге қарап алып, сөзін бастады:

— Бұл кісіні ел-жұрты қошеметтеп Алып Ер Тоңға деп атағаны-мен, шын аты — Мәди. Ал парсылар бұл кісінің атақ-даңқынан, қаһары мен жеңімпаз, жаугершілік жорықтарынан үріккенінен «Афрасияб» деп атайды. Афрасияб парсыша — «жан түршігерлік қорқыныш пен үрей әкелетін адам» деген ұғымды білдіреді. Яғни, бұл кісінің аты аталған жерде парсылардың жылаған баласы сап тыйылып, өздері қорқыныш пен үрейге бой алдырады.

Дәл осы тұста Алып Ер Тоңға қабағын түкситіп, көзін алартып, ұртын торситады да:

— Қалай, мен қорқынышты құбыжыққа ұқсаймын ба? — деп, өзі шыдай алмай қарқылдап күліп жібереді. Қалғандары да қыран-топан күлкіге ерік береді.

Оң қол биі сөзін әрі қарай жалғайды:

— Біздің бұл парсы жұртын билеп-төстеп келе жатқанымызға екі мүшел, төрт жыл болды.

— Яғни, жиырма сегіз жыл! — деді Нар.

— Иә, дұрыс айтасың. Бір ұрпақтың өміріндей уақыт осы өңірді жайлап, билеп, қоныстанып отырғаннан кейін біздің жұртты «Мәди елі» демей не дейді?!

Енді алға Нар шықты:

— Көктен түскен қасиетті төрт кітаптың бірі Тауратта (Библияда) былай делініпті: «О, Израиілдің шаңырағы, мен сендерге алыс солтүстіктен қара нөпір халық әкелдім. Бұлар — көне халық, мәңгі жасайтын халық, оның тілін сендер білмейсіңдер, не айтқанын ұқпайсыңдар. Қалқаны — ашылған қабір сияқты. Қолдарында садақ пен найза. Олардың барлығы да — баһадүрлер. Сенің егініңді таптайды, қыздарың мен ұлдарыңды қорлайды, ірілі-ұсақты малдар-ыңды сояды, жүзімдіктерің мен бақшаларыңды отайды. Сен сенген қалаңның қамалдарын болат семсерімен жермен жексен етеді. Бірақ сол күндері, мен сендерді қолдап, жебеймін» — депті Яхва құдай-лары. Бұл туралы не дейсіздер? Сіздер, сақтар, шынымен-ақ олар айтқандай жауызсыздар ма?

Алып Ер Тоңға дәу басын шайқап, кеңк-кеңк күлді де, енді сол жағындағы нөкеріне қарап:

— Бұл сауалға, менің сол қол биім, сен жауап берші, — деді мейірлене.

Сол қол биі де бұл сауалды күтіп отырғандай шешіліп сөйлеп берді:

— Біз парсы жұртын ғана жаулап, қол астымызға қаратып қоймай, батыста сонау Вавилон, Ассирия, Палестина патшалық-тарының жерін де атымыздың тұяғымен таптап, тізе бүктірдік. Ал ар жағындағы Мысыр, Элам жұрты, мына түстік бүйрдегі Үнді жұрты бізге бас иіп, салық төлеп келеді. Егер қажет болса, оларды да баса көктеп, жерлерін жаулай аламыз. Бірақ біз олар айтқандай жауыз-дыққа, ұрлық-қарлыққа бой берген емеспіз. Рас, қарсылық көрсет-кендерін аяусыз жаншыдық, қарсылықсыз бас игендеріне рақым-шылық жасадық. Қорыққан бұрын жұдырықтайды дегендей, олар-дың салып жатқаны құр байбалам ғой. Сендер соны айтып жатқан боларсыңдар?

Нар қанағаттандым дегендей басын изеді. Енді алдыға Би шықты:

— Дүние жүзіндегі ең көне «Авеста» деген кітап бар. Бұл кітапта жер бетіндегі ең ежелгі, алғашқы дін — зороастр дінінің негіздері мен қағидалары жинақталған. Осы діннің ұйытқысы Заратуштра пайғам-бар мен Тұран даласының өкілдері, арий жұрты және сіз жайлы да әңгіме қозғалады. Менің сұрайын дегенім, Заратуштра пайғамбар мен сіздің араңызда қандай байланыс бар? Міне, сол жөнінде білсек деп едік.

— Ә, сен Зәрдаш пайғамбар туралы айтып тұрсың ғой, — деді Алып Ер Тоңға бурыл тартқан қаба сақалын тарамдап. — Ол біздің туған ғой, Бозаттының баласы. Хазар мен Арал маңында түйе бағып, ой қуып жүріп, пайғамбарлықты нәсіп еткен. Бір Тәңір — Күн Тәңіріне ғана сиынуды уағыздағаны үшін тұрандықтардың қысымына ұшырап, парсы жұртынан пана тапты. Сый-құрметіне бөленіп, дінін таратты. Жалпы оның уағызында көп пайдалы жайттар бар. Мен Зәрдаш бабамыздың хақ дініне осы жерде көз жеткізіп, бабамыздың ілімін өз халқына қайтаруды парыз санап жүрмін. Елді бір қаған билейтіні қандай хақ болса, жер-дүниені де бір Тәңірі билейтіні сондай хақ емес пе. Бізді осы бірлік бай-ланыстырып тұрған шығар. Ал, Әуезді кітап дегеніңді мен білмейді екенмін.

— Ер баба, «Авеста» деңіз, оны білмейтін де жөніңіз бар. Ол кітап сіздердің заманыңыздан V ғасыр кейін барып дүниеге келген ғой.

— Сен бала, көріпкелсің бе, мұның бәрін қайдан білесің?.. Е, мейлі, мұның бәрін кейін сұрастыра жатармыз. Ал, қазір…

Дәл осы кезде сырттан қарашы кіріп:

— Хан ием, Мысыр елінен елші келді. Қабылдауыңызды сұрайды, — деді басын иіп.

— Кір — сін! — деді Алып Ер Тоңға екпінмен.

Жанында екі зәңгі серігі бар ұзын бойлы қара сұр кісі кіріп келді. Ол сырты оймышталып, алтындалған папирус қағазының орамасын жазды да, үзіп — үзіп былайша оқып шықты:

— Жер жүзінің жартысынан көбін жаулап алған, жеңімпаз әміршім! Мысыр елінің патшасы Нехо перғауын Сізге жалынды -жалынды сәлем жолдайды. Сізге деген құрмет пен берілгендіктің өтеуі ретінде екі керуен асыл бұйымдар мен алтын-күміспен көм-керілген тарту-таралғыларды перғауынның мерекелік сый-тартуы ретінде қабылдауыңызды сұраймыз. Және сонымен бірге әр ай сайынғы алым-салықты да уақтылы жеткізіп тұруға міндеттенеміз. Соның өтеуі ретінде біздің елімізге әне-міне басып кіруге дайын тұрған қосыныңызды тоқтатуға бұйрық беруіңізді өтінеміз.

Сіздің атақ-даңқыңыз аспандап, қазынаңыз молая берсін деген ізгі тілекпен Нехо перғауын».

Елші айтып болдым дегендей қолын кеудесіне қойып, басын иді. Қолындағы ораулы папирусты Алып Ер Тоңғаның нөкеріне берді де, өзі бұрынғы орнына қайтып барды.

— Мейлі, Мысырға шабуыл жасауға асықпай-ақ қояйын, –деді Алып Ер Тоңға елшіге сынай қарап. — Дегенімен, Нехо перғауыныңа айтып бар, алым-салығын бұрынғыдан екі есе көбейтсін, сонда ғана өтініштерің орындалады.

— Болсын, тақсыр! — деді елшілер тағы да иіліп тағзым етіп. Сол күй-лері кері шегініп, шеткерірек барып тұрды.

— Даяшылар қайда, бұларға да кесені толтырып наурыз көже құйсын. Өздері жарытып тамақ ішпей ме, арық қатпа екен. Елдеріне біраз шыр жинап кетсін.

Айнала отырғандар патшаларының сөзіне тағы рақаттанып күліп алды.

Даяшылар оларға көже толы кесені ұсынып жатқанда, сырттағы қарашы қайта кірді:

— Хан ием, Кейхосрау шах хатшысын жіберген екен, алдыңызға кірсін бе?

— Бұл жиен нағашысын не себептен еске алып, керек етіп қалды? Кірсін.

— Кейхосроуды неге жиен дейді? — деді Нар Бидің құлағына сыбырлап.

— Өйткені, оның әкесі Сияуыш тұрандық қызға үйленген.

— Сияуыш Алып Ер Тоңғаның қолынан мерт болған жоқ па еді?

— Иә, кескілескен бір соғыста Алып Ер Тоңғамен жекпе-жекке шы-ғып, ажал құшты. Ал баласы Кейхосрау әкесінің орнына таққа отырыпты ғой.

Осы кезде сусар бөрік, түйе жүн қоңыр шапанды хатшы кіріп келді де, иіліп тағзым етті.

— Ұлы тәңірқұт! Кейхосрау Сізді Ұлыстың ұлы күнімен құттықтап, дұғай-дұғай сәлем жолдады. Егер мүмкіндігіңіз болса, бүгін жиеніңіздің мерекелік дастарқанының құрметті қонағы болса екен деп, ілтифат етті.

Алып Ер Тоңға дөңгелек жүзі шырайланып, ақ жарыла күліп алды да:

— Енді, жиеніміз жайылып жастық, иіліп төсек болып жатса, нағашысы неге бармайды екен. Барамыз! Бар, солай сәлем айтып бар!

Ер Нардың құлағына еңкейіп:

— Осы дастарқанда емес пе, Алып Ер Тоңғаның адамдарын шетінен мас қылып, шараптарына у қосып қырып салатыны?

— Иә, осы дастарқанда.

— Ендеше сол жайды айтып, барғызбай қойсақ қайтеді?

— Жоқ, болмайды, — деді Би. — Біріншіден, «Тәңірқұттың екі сөйлегені — өлгені», тәңірқұт «барамыз» деп уәде берді. Екіншіден, осындай Ұлыстың ұлы күні тұрандықтардың дәстүрі бойынша, жауының да дастарқанынан бас тартпайтын салт бар. Кейхосраудың есебі де осы емес пе. Сондықтан, бұл жолы үндемейік, ал барған соң бір мәнісін табармыз.

***

Шахтың мейман күтетін кең залы. Дөңгелене жасалған кең үстел. Төрде нағашылы-жиен болып Алып Ер Тоңға мен Кейхосрау отыр. Алып Ер Тоңғаның оң жағына — тұранның игі жақсылары — уәзір, билер мен ақсақалдар, қолбасшылар мен нояндар, Кейхосраудан төмен парсының игі жақсылары жайғасқан. Ал, Ер, Би, Нар есік жаққа жақындау орналасқан. Үстел үстінде тұрандықтардың ұлттық тағамдары — үйме табақ ет, қазы-қарта, қымыз, бауырсақ, ірімшік, ұлыс көже тағы басқа тағамдар.

Би жанындағы бауырларына сыбырлайды:

— Бауырлар, байқадыңдар ма, дастарқандағының бәрі — тұрандықтардың ұлттық тағамдары. Демек, бұл — қонақтарына деген сый-құрметтің белгісі, қонақтарының көңілін көтеріп, жайлан-дырудың бір тәсілі. Ал, дастарқанның екінші бөлігінде меніңше, парсының ұлттық тағамдары мен шараптары әкелінеді. Сөйтіп, қонақтарын жақсылап сыйлап, қыздыра отырып, өздері де мерекелік көңіл күйге енеді. Сондай қызу отырыстың үстінде қонақтардың алдына улы шараптар қойылады… Түсіндіңдер ме, бауырлар?

— Түсіндік.

— Ендеше сылтауратып далаға шығайық. Сол жерде ақыл-дасармыз.

Үш бауыр орындарынан тұрып, күтуші жігіттерге далаға шығу-дың ым-ишарасын жасайды. Олар бірден түсініп, біреуі оларды сыртқа ертіп әкетеді.

***

Үшеуі дәретханада тұрып, бірден жоспарға кіріседі.

— Бауырлар, біздің ең басты мақсатымыз, ас үйге бару екенін білесің-дер ғой?

— Иә, білеміз. Жаңа келе жатқанда ас үйдің қайда орналасқанын байқап алдық қой. Осы үйдің батыс қанатында, төменде екен.

— Ендеше, мына ашық терезеден төмен түсуіміз керек. Бауырлар, белімдегі арқанды шешіп алыңдаршы, — Ер көйлегінің етегін жоғары көтереді. Нар мен Би оның беліндегі ораулы арқанды тарқатып, босатып алады. Оның бір ұшын терезе жақтауына байлайды да, екінші ұшын терезеден ары асырып жібереді.

***

Үшеуі дәліз бойымен еппен, мысықтабандап жүріп, асхананы тауып алады. Бірақ есігінің алдында бір күзетші тұр екен.

— Енді не істейміз? — деді Ер қобалжып. — Әлде оның көзін жоғалтамыз ба?

— Жоқ, болмайды, — деді Би. — Парсылар күдіктенсе, жоспар-ымыз жүзеге аспайды.

— Онда қандай амал бар?

Бауырлар ойланып қалды. Бір кезде Нар:

— Мен қазір күзетшінің алдына барамын да, адасып кеткенімді айтып, қонақ күтетін залдың қайда екенін сұрап, шалғытып тұра-мын. Сендер сол кезде байқатпай кіріп кетесіңдер. Ал, мен жөнелдім.

— Жолың болсын!

Нар күзетшінің алдына барып, адасып кеткенін айтып еді, ол қонақ балаға ұзын дәлізді көрсетті де:

— Осы дәлізбен тіке жүре берсең, оң жағыңнан жоғары көтер-ілетін текпешекті көресің. Сол арқылы келесі қабатқа көтеріліп, оңға бұрылсаң, оюлы алтын есікті көресің. Міне, сол өзің іздеген қонақасы беретін үлкен бөлме.

Нар рақмет айтып, дәлізге қарай аяңдады.

Дәл осы уақытта, Ер мен Би күзетшінің арт жағынан асханаға өтіп, аспазшылар мен даяшыларға байқалмай, үстелдің астына кіріп кетеді. Соның астында тұрып, үстел-жапқыштың арасынан сығалап, асханадағы бар жайды бақылап отырады.

Аз өтті ме, көп өтті ме, бір уақытта асханаға бас уәзір кіріп келеді. Ол бас аспазды оңаша шығарып, бір шынысауытты ұстатады да, құлағына сыбырлап бір нәрселерді түсіндіреді. Аспаз «түсіндім» дегендей басын изейді. Уәзір кеткеннен кейін бас аспаз шыны-сауыттағы сұйық-тықты іргеде қаз-қатар тұрған төрт құмыраға құйып шығады.

— Көрдің бе? — деді Ер бауырына қарап. — Құмыраларға у құйып шықты. Енді оларға шарап құяды да, қонақтарының алдына апарады. Әне, бас аспаз даяшы жігіттерге кетті. Біз оларды тезірек басқа құмыралармен алмастырайық.

Екеуі жүгіріп барды да, у құйылған құмыраларды алып, олардың орнына басқа құмыраларды ауыстырып қойды. Әлгі құмыраларды өздері жасырынған үстел астына апарып жасырды да, өздері еппен жылдам жүріп, асхананың шығар есігіне беттеді.

— Енді күзетшіден қалай шығамыз? — деді Ер.

— Былай болсын, — деді Би. — Біз үшеуміз егіз қозыдай ұқсас емеспіз бе? Мен қазір Нар болып күзетшіге барайын да, адасып кеткенімді айтып, жолды тағы сұрайын. Ол түсіндіріп жатқан кезде, сен сытылып шығып кетесің. Жарайды ма?

— Болсын, — деді Ер.

Би сыртқа шығып, күзетшіге жақындады. Күзетші көзі шара-сынан шыға таңданып:

— Сен мұнда қайдан жүрсің?! Мен әлгінде ғана саған жол көрсетіп едім ғой, — деді.

— Рас, көрсеттіңіз. Бірақ мен байқаусызда басқа жаққа бұры-лыппын. Содан адасып жүріп, асхананың қызметшілеріне арналған екінші есігінен кіріп кетіппін. Маған жолды асықпай қайта түсіндірсеңіз.

— Онда жүр, — деді күзетші Биді дәлізге таман ертіп әкеліп. — Жақсылап ұғып ал. Осы дәлізбен тіке жүре бересің, оң жағыңнан жоғары көтерілетін текпешекті көресің. Сол арқылы келесі қабатқа көтеріліп, оңға бұрылсаң, оюлы алтын есікті көресің. Міне, сол өзің іздеген қонақасы беретін үлкен бөлме. Енді адаспай тауып бар.

— Рақмет, — деді де Би дәлізге қарай аяңдады.

Ер сол уақытта күзетшіге байқалмай сытылып шығып кетеді.

***

Ала көлеңке бөлме. Бөлменің екі жағына ұзынынан қойылған сәкілерде тұрандықтар сұлап-сұлап қалың ұйқыда жатыр. Бір бүйірде жатқан бауырлар орындарынан тұрады да, Алып Ер Тоңғаның жанына жетіп барады. Қорылдап, қатты ұйқыға берілген оны үшеуі үш жақтан тартқылап, әрең оятады да, ақырын сөйлеп бар жағдайды түсіндіреді.

— Мүмкін емес! — деді Алып Ер Тоңға таңданып. — Біз тірі қалдық емес пе!

— Өйткені, біз улы құмыраларды ауыстырып қойдық. Содан тірі қалдыңыздар.

— Түк түсінсем бұйырмасын! — деп, Алып Ер Тоңға басын шайқайды.

— Көп кешікпей қаруларын жалаңдатып, парсылардың өздері де келіп қалуы тиіс. Сонда бәріне түсінесіз. Ол үшін біздің адамдар ояу күйде қаруларын сайлап, дайын жатулары керек.

— Онда бәрін оятыңдар! — деді Алып Ер Тоңға бір сілкініп. — Дайын болыңдар десеңдер, дайын жатайық.

***

Бір уақытта сырттан адамдардың топырлап жүрген дыбысы естіледі. Жатын бөлмеге соңына қарулы нөкерлерін ерткен Кейхосрау шах кіріп келеді. Қолдарындағы май шамның жарығын үйдегі жатқан адамдарға түсіріп, барлап қарайды.

— Әне, бәрі тарақан құсап тырапай асып қырылып жатыр, — деді бас уәзір қуанышты үнмен. — Демек, кешегі жеңімпаз жауларыңыз бүгін табаныңыздың астында, шах ием!

— Қайран, Афрасиаб! — деді Кейхосрау шах масаттанып. — Сен осылай қор өліммен жер жастанам деп ойлаған да жоқ шығарсың. Мен әкемнің кегін, халқымның кегін қайтардым! Бүгіннен бастап сақтардың, тұрандықтардың күні өшті. Ұлы парсылардың күні туды! Бүгінгі күнді мен «Сақалардан құтылған күн, Сақа байрамы!» деп жариялаймын. Ал, әскерім, қылыштарыңды қындарынан суырың-дар! Жайрап жатқан сақалардың басын аламыз!

Дәл осы кезде Алып Ер Тоңғаның да жолбарыстай айбынды, арыстандай айбатты дауысы шығады:

— Ал, арыстарым, алдаспандарың мен наркескендеріңді көтеріңдер! Парсылардың пасық бастарын біз домалатамыз!

Осыны айтуы мұң екен, сұлап жатқан тұрандықтар орындарынан ұшып-ұшып тұрып, қылыштары мен айбалталарын жарқ еткізіп, көкке көтереді. Парсылар не болғанын түсінбей, ауыздарын ашып, қалшиып тұрып қалғанда, тұрандық баһадүрлер оларға лап қояды.

Алып Ер Тоңға шах Кейхосрауды лақ құрлы көрмей жұлмалап жат-қанда, Ер, Би, Нар бас уәзірге бас салып, үшеуі үш жақтан жабылып, оны кескілеп тастайды.

Парсыларды баудай түсірген жеңімпаз тұрандықтар көп өтпей аттарына қонады. Ал атқа тақымдары тигеннен кейін оларға ешқандай жау төтеп бере алмайтыны белгілі емес пе.

***

Үшеуі сарай сыртында тұрандық сайыпқырандардың ат үстінде әрі-бері ойқастап, парсының аттылы, жаяу-жалпылы әскеріне «әңгір-таяқ» ойнатып жатқанын көріп, кеуделерін бір түрлі мақта-ныш па, әлде биік рух па, бір керемет күш билеп кетті.

Қайратты шашы тікірейіп кеткен Ер бауырларына кезек-кезек көзі ұшқын ата қарап қойып:

— Біздің де қолдан бірдеңе келеді екен ғой! — деді лепірген көңілмен.

— Иә, келеді екен! — деді екеуі оны қостап. Үшеуі әдеттегідей бір-біріне жұдырықтарын түйістіріп, артынша түйілген қолдарын көкке көтерді.

«Скиф Анахарсис Гнурдың ұлы және скиф пат-шасы Кадиудтың бауыры еді; оның шешесі грек қызы, сондықтан да ол екі тілді де білетін. Ол

скифтер мен эллиндықтардың дәстүрі, өмірді

жеңілдетудің жолдары туралы жазды және әскери айла-тәсілі жөнінде сегіз жүз өлең шығарды. Ерекше шешендігімен көзге түсті, «скифтік сөйлеу мәнері» деген мәтел оның осы қасиетіне байланысты қалыптасқан».

Диоген Лаэртский, «Әйгілі философтардың

өмірі, тағылымы және шешендік сөздері туралы».

«Ұзақ сапардан соң Анахарсис Скифияға

оралып, өз тумаларына эллиндер тұрмысын үйрете бастады. Бірақ іс атқарып, сөзін аяқтағанша оққа ұшып, мәңгілік өмір сүрушілер қатарына қосылды».

Диоген Лаэртский.

Анарыс — жеті ғұламаның бірі

Би мен Нар алаңдағы күрес жаттығуынан кейін үстеріндегі күрткелерін шешіп, жеңіл футболкаларын киіп алды. Екеуі орын-дыққа сұлап, әлгі киімдерін бастарына қойып жастанып, айқаса жатқан күйі алқынған демдерін, терлеп-тепшігендерін басып, біршама үнсіз дамылдады. Нар ұялы телефонына жармасып, ғалам-тор желісінен мәліметтер қарауға кіріскен. Ал, Би орындық жақтауындағы сөмкесінен жазба дәптерін алып парақтап, сондағы жазғандарын саралап оқып отырып, бір қиялға кіріп кеткенін байқамай қалды.

— Не ойлап отырсың? — деді Нар басын көтеріп.

— Ертедегі эллиндер Анарыс бабамызды — Анахарсисті айтамын, құрмет тұтқандары сондай, қабірінің басына арнайы ескерткіш белгі орнатып, тұғырына «Тіліңе, құлқыныңа және он екі мүшеңе ие бол» деп, өз сөзін ойып жазыпты. Сол ұлы бабамыз жайлы ойлап кеткен екем.

— Иә-ә, қалай еді… — Нар маңдайын ұстап, бір жайды есіне түсіріп әуреленді.

— Би, олар мына өлең-жырымен бабамызды аза тұтқан екен:

Жат жерді кезген Анарыс скифтерге оралды,

Туғандарын эллинше оқытуды қолға алды.

Алайда данышпанның тіл, ақылы кесір боп,

Қауырсынды сұр жебе арқасына қадалды…

Екеуі осы өлеңнің мән-мағынасын терең ұққысы келгендей біраз үнсіз жатты. Аздан соң Би:

— Со-ла-ай, — деді Нарды қоштап. — Эллиндер бабамызды әлемдегі жеті данышпанның қатарына қосып, оның айтқан қанатты сөздерін «Скиф осылай дейтін» деп ауыздарынан тастамай айтып жүргені де сол құрметтері емес пе.

— Би, сен сол жеті ғұламаны атап шыға аласың ба?

— Есімде қалса, қазір көрейін, — деді ол көзін жұмып. Ішінен қайталап, еске түсірді де, — көне замандық тарихтың атасы Геродот пен Страбон, Секст Эмпириктер өз еңбектерінде Анарыс бабамызды «Әлемдегі жеті ғұламаның» біріне жатқызыпты. Олар бабамызды Фалес, Солон, Периандр, Клеобул, Хилон, Биант, Питтактармен қатар атайды, — деді мақтанышпен.

— Анарыс бабамыздан қалған мына сөздер бүгінгі заманымызға да келеді емес пе: «Ең ақылды адам — ел билеуден аулақ болған адам», «Татымсыз мың досың болғанша, татымды бір досыңның болғаны артық», «Базар — бір-біріңді алдауға, тонауға әдейі жасалған орын», «Бір ғажабы, Элладада жарысқа өнерпаздар түседі де, оларға өнері жоқтар баға береді», «Элладада мені ақыл-парасат қорғап еді, өз елімде қызғаныш құрбаны болдым…»

— Иә — ә, — деп күрсінді Би. — Бабамыздың қызғаныш құрбаны болғаны қандай қиянат!

Дәл осы кезде олардың жанына танауы делдиіп Ер келді. Ол қолындағы сөмкесін орындыққа қойды да, жейдесінің етегін ышқы-рынан шығарып, желпінді:

— Ой, мына күннің ыстығын-ай, терлеп, пысынап кеттім ғой. Ана «Сарыағашты» берші, аңқам да кеуіп кетті.

— Іздегеніңді таптың ба? — деді Нар «Сарыағаш» минералды суын Ердің қолына ұстатып жатып.

— Біз таппай қоямыз ба. Біздің үйдің үстіңгі жағында екі орамнан кейінгі көшеде тұратын Мұрат бар емес пе. Соның әкесі инкассатор ғой. Әкесінің ескі броножилеті бар екен, соны алып келдім, міне, — деп, сөмкені ашып көрсетті.

— Ой, бәрекелді! — деді Би қуанғаннан.

Үшеуі әдеттегідей жұдырықтарын түйістіріп, бір-біріне қарап жымыңдасты.

— Енді сәтін салса, ертең таңертең сапарымызға аттанайық, — деді Нар алақанын ысқылап.

— Иә, сәтін салсын.

***

Ертеңіне күн ұясынан шыға ағайындылар сауыт-саймандарын киіп, жол қапшықтарын арқаларына асынып, «Ерлік алаңына» келді.

— Біз сонда ертедегі Қара теңіздің солтүстік батысындағы Днестр өзенінің сағасынан шығуымыз керек қой? — деді Нар бауырларына қарап.

— Геродоттың жазуынша, Анарыс бабамыз өмірінің соңғы кездерінде жан-жағы ну орманды, тау-тасты Гиллея шатқалында тұрыпты ғой.

— Кәне, картаны берші, — деді Би Нарға қарап.

Нар қойын қалтасынан картаны алып, керекті бетін ашып, жазып көрсетті. Би картаға үңіліп қарады да:

— Днестрдің сағасы шамамен отызыншы бойлық пен қырық алтыншы ендіктің қиылысқан тұсында екен. Ендеше «Кеңістік сағаттарыңды» 30-ыншы бойлық пен 46-ыншы ендікке туырлай-сыңдар. Ал, уақыт көрсеткішін біздің дәуірімізге дейінгі 555 жылға белгілеңдер.

— Белгіледік, — деді бауырлары бір шамадан кейін қабаттаса.

Үшеуі келісіп алғандай оң қолдарын кеуделеріне қойып, әдеттегі ұрандарын екпінмен айтады:

Біз — Тұранның ұлдарымыз,

Ерлік — басты ұранымыз!

Жорыққа сай, дайынбыз,

Текті елдің қыранымыз! —

деп, қолдарындағы сағаттарын «сырт» еткізеді.

***

Біздің заманымызға дейінгі 555 жыл. Ағайынды үшеуі аласа бұталар сирек өскен төбесі таз биік жотаның жонынан шыға келді.

— Ой, қандай тамаша! — деді Би жан-жағына барлай қарап. — Айнала атырап алақандағыдай көрінеді. Құдды жаңа жаралып жатқан тіршілік енді оянып, өзің сол жердің кіндігінде тұрған-дайсың.

— Па, шіркін! — деді Нар екі қолын мықынына тіреп, көкжиекке паңдана қарап. — Төңіректің барлығы менің табанымның астында. Мен соның қожасындаймын.

— Әй, мынау төмендегі шалқып жатқан Қара теңіз ғой!

— Ал анау тарам-тарам болып Қара теңізге сұғынып жатқан көк белдеу Днестр емес пе.

— Айналасының бәрі сонау шексіздікке дейін созылып жатқан жынысты орман.

— Ал, қожайындар, енді не істейміз? Қайда бет аламыз? — деді Ер төменгі баурайға дүрбімен көз салып тұрып.

— Кәне, берші, — деді Би Ердің қолындағы дүрбіні алып. — Сонау тау жартастарының етегіндегі ашық алаңды көрдіңдер ме? Геродоттың «Ахиллес ат ойнатқан алаң» дейтіні сол жер емес пе?

— Иә, ар жағы Днестр сағасы, жан-жағы жынысты орман.

Қолындағы сағат сияқты тағып алған тұсбағдарға қарады да:

— Мен сол бағытты белгілеп алдым. Ендеше, бауырлар, тарттық алға!

***

Олар адам аяғы баспаған қалың шілікті тоғайдың арасымен шөп-бұталарды жапыра, тікен, бүргендерді өткір пышақтарымен кескілеп, тыңнан жол салып келеді. Әредік-әредік алдарынан құр, шіл сияқты құстардың «пыр-пыр» етіп ұша жөнелгені, қоян, қарсақ сынды түз аңдарының үрке қаша жөнелгені болмаса, ет қайнатымдай жүргенде, тірі жанды, не болмаса ел-жұрттан хабар берер жол, сүрлеуді кездестірмеді.

— Е-е, — деді Нар маңдайын жырған бір тікенді бұтаны қолымен сындырып жатып. — Әр шақырым сайын елді мекен, жерлері тарам-тарам жолға айналған, ну орман, жынысты тоғай, қалың шілікті қыр-белдерден жұрдай болған бүгінгі Еуропа жерінің кешегі күні осындай адам аяғы баспаған жабайы, жапан түз болғанына тіптен сенбей келемін.

— Біз де солай ойлап келеміз.

— Әлгінде биік жотадан байқаған ашық алаңқайымыз қайда кеткен?

— Жоқ әлде адастық па?

Би қолындағы тұсбағдарына қарады:

— Мүмкін емес!

Үшеуі өстіп мойнын созып, жан-жақтарына қарап әупірімдеп жүріп, жынысты бұта арасынан да шықты-ау. Әлгіндей елегізген көңілмен ашық далаңқайлы алапқа іліккендері сол еді, бес-алты қадам жүрмей жатып алдарынан, бір тал қайың түбінен салт атты жас жеткіншекті көрді. Ол бұларға қаратып садағын кезеніп тұр екен. Бауырлар үшеуі де қолдарын көтергенімен, адамзат баласын жолықтырғандарына қуанып, күлімсіреп, жайлап жақындай берді:

— Бізде қару-жарақ жоқ, сіздерге достық көңілмен келе жатырмыз, — деді Ер өздерінің доспейіл екенін байқатып.

— Қайда бара жатырсыңдар? — деді жеткіншек сол сұсты күйі.

— Біз Анарыс деген кісіні іздеп келеміз.

— Анарыс?!. Ол кісі менің қожайыным ғой. Сіздер оны қайдан білесіздер?! — деді бала даусын жұмсартып.

— Біз ол кісінің қандас бауырлары боламыз.

— Анарыс бабаның ғұлама, данышпандығы, әлемдегі жеті ғұламаның бірі болғандығы жайлы сырттай естіп, атына қанығып, мақтан тұтып жүруші едік. Енді оны жақыннан танып-біле түссек деп, жолығуға бара жатқан бетіміз еді.

— Ой, ол кісіні менен артық ешкім білмейді, — деді жеткіншек садағын қылшанына салып, атынан түсіп, қауғалақтап. — Өйт-кені, мен оның бала жастан бергі атқосшысымын. Атым — Ардан. Міне, сықап алған қоржынымды көрдіңдер ме, қожайыныма бір аптаға жетерлік азық-түлік апара жатырмын.

— Бала жастан атқосшы болсаңыз, өте жақсы! — деді Ер қуанып.

— Онда сіз Анарыс бабамен Элладаға бірге барған боларсыз?

— Әрине! Е — е, онда біз тура ертегідей қызықты дәурен сүріп едік қой, — деді тамсанып. — Жолымыз бір екен, мен сендерге бұл хикаяны басынан-аяғына дейін айтып берейін, жол қысқарсын, — деді құлшынып.

— Иә, айтыңыз. Құлағымыз сізде, — деді балалар да көктен тілегені жерден табылғанына қуанып.

— Анарыс хан ием ата-бабасынан ел билеп келе жатқан тәңірқұт тұқымы. Бабасы Сапарғали, атасы Елек, әкесі Қоңыр — нағыз

үзілмеген тектен тараған. Анарыс хан иемнің өзі де таққа отыратындай мүмкіндігі бар еді. Бірақ таңдаған жолы басқа болды. Ол Қоңыр — Дәукет ханның грек әйелінен туған. Сол себепті шешесінің, бірге еріп келген арнаулы қызметшілердің тәрбиесін көп көрді. Жасынан эллин тілін де үйреніп, сауатын ашты. Оқу-білімге ұмтылып, нағашы жұрты — Эллада елін көріп-білуге ынтығып өсті. Сонымен бірге тұтық, билердің шешендік келесіне түсіп, сөз өнерін меңгерді. Өзі де билік айтып, шешендікке құмартқан. Әскери жорық өнерін де бір кісідей игеріп, талай жорықтарға қатысып, ноян-қолбасшы болды. Әкесімен бірге дау-шар, ел ішілік жиындарына араласып, билік мектебінен де өткен еді. Міне, енді таққа отырады, ел билейді деп жүргенімізде, тосын, күтпеген мінез көрсетіп, өзге жолды таңдады. Таққа бауыры Сабылды отырғызды да, өзі ұзақ жолға, сапарға жиналды. Үлкен сақ тегеленіне киім-кешек, көрпе-төсегін, азық-түлігін артып, мені атқосшы етіп алып, түстікті нұсқап, «ал кеттік» деді.

Біз арбамен ұзақ жүрген жоқпыз, бір портты қалаға келгеннен кейін үлкен кемеге ауысып міндік. Қаншама теңіз-сулардан, таңсық елді-мекендерден өттік. Ақырында аңсап барған Элладаның Афины қаласына да жеттік. Осы жол-сапарымыздың өзі айта берсең, өз алдына ұзақ жыр-хикая. Мен одан да Афиныдағы қызықтарды айтайын. Сонымен қалаға келсек, халық ығы-жығы. Айнала жыпырлаған үйлер, қисық-қыңыр тасты көшелер. Біз ат-арбамызды керуен сарайға қойып, жаяу-жалпылап қала араладық. Бәрі біздің үстіміздегі киімімізді, түр-сипатымызды оғаш көріп, ошарыла қарайды. Түртіп, сипап көруге тырысады. Олардың жеңіл-желпі, салпылдаған кең етек киімдері, тас үйлері мен базарлары бізге де таңсық. Ауасы ыстық, қапырық екен, үсті-басымыз пысынап кетті. Оның үстіне тұйық көшелеріне талай тіреліп, адасып, қатты абыржыдық.

Үйлері мен адамдары жыпырлаған қаласынан көңіліміз қалып, елімізге қайтып кетпекші болғанбыз. Осындай жағдаймен салымыз суға кетіп, құмырашылар көшесімен келе жатқанымызда:

— Әй, бауырлар, сабыр етіңдерші, — деген өзіміздің түркіше ыстық сөзді естіп, артымызға жалт бұрылдық.

Эллинше киінген, сақалын қырынған, белінде ақинақ семсері жоқ демесең, түр-келбеті сақ жұртына тән адам қуып жетті. Біз таң қалып, аңырып тұрғанымызда, ол:

— Жаңылмасам, сен Дәукет ұлы Анарыс боларсың? — деді тосыннан.

Бөтен елде өзіміздің ана тілінде сөйлейтін біреуді кезіктір-генімізге әрі хан иемді танитын адам болып шыққанына қатты қуандық.

Анарыстың көзінен жас ыршып кетті.

— Ал, сен, бейтаныс жан, мені қайдан танисың?

— Мен де сендер келген өңірден шыққанмын, — деді ол. — Менің атым Тоқсары. Алайда сен танитындай текті тұқымнан емеспін.

— Көрер көзге танымағаныммен, сені мен де сыртыңнан білемін, — деді Анарыс. — Тоқсары деген біреудің Грекияға құмар-тып, отбасын Сақ елінде қалдырып, Афиныға қоныс тепкенін естігем. Қазір осында емші-дәрігер болып, халықтың құрметіне бөленіп, атақ-даңқың шартарапқа жайылғанынан да хабардармын.

— Иә, мен сол адамның нақ өзімін, — деді Тоқсары да толқып. — Ел-жұртым мені ұмытпай, еске алып тұрады екен-ау.

— Ендеше, біліп қой, — деді сонда Анарыс. — Мен сені өзіме ұстаз тұтамын. Грекияға деген құштарлығыңнан от алып, алдыма үлкен мақсат қойып, сенің артыңнан жеттім. Ата-бабаларымыз кие тұтқан семсер мен қалқанның, бір Тәңірдің атынан өтінемін, Тоқсары. Жат жерде жалғыз қалдырма бізді, өзің ертіп жүріп Афиныдағы, содан соң бүкіл Грекиядағы көруге тұрарлық жердің бәрін көрсет. Бұл жердің салт-дәстүрімен, халқы, мемлекет өмірімен де таныстыр. Осылардың бәрін көріп-білмей қайтып кетуімізге жол бере көрме.

— Сенің сөздерің, — деді Тоқсары, — құмарланып келіп есік алдынан қайтып кететін адамның сөзіне ұқсамайды. Афиныны да, бүкіл Грекияны да аралатып көрсетемін, білмейтін нәрсеңді үйретемін. Мұнда шеттен келгендерді баурап алатын кереметтер көп. Қаланың сиқырына бір еліксең, өзге нәрсені ойламайтын боласың. Афиныда Азия мен Еуропаны, Мысырды шарлап аралаған, көрген-түйгені мол, даналықтың шыңына көтерілген, ізгі қасиеттерімен бүкіл халықтың құрметіне бөленген Солон деген данышпан бар. Егер қаласаң, сонымен таныстырайын. Егер оның назарына бір ілігіп, досына айналсаң, ол арқылы сен бүкіл Грекияны білетін боласың, ең бастысы, оның қалайша әйгілі адам болғанын ұғынасың.

— Онда несіне тұрмыз, Тоқсары, — деді Анарыс тағат-сызданып. — Мені ең алдымен сол кісіге таныстыра гөр.

***

Біз Афины көшелерін аралай жүріп, айналасы гүлзар, жүзімдіктермен көмкерілген ақшаңқан, биік сарайдың алдына келіп тоқтадық. Тоқсары

есікті қағып еді, ар жағынан жұпыны киінген бір құл шықты.

— Әй, Солон дананың қызметшісі, — деді Тоқсары. — Сен Солонға мынаны айта бар: Сонау қиырдағы Скиф даласынан сақтардың ханзадасы, даналық ілім іздеген Анарыс деген пірадар білім-зердесін сынатып қайту үшін келіп тұр. Көңілі қаласа, дос болып, бар пейілімен сыйласуға дайын екен деп айт, — деді серпіле сөйлеп.

Қызметші Тоқсарының жанындағы кісінің киім киісінен, ерекше түр-сипатынан жат жұрттық екенін түсіне қойып, Тоқсарының сөзін Солонға айтып барды. Көп өтпей қайтып келіп, Анарысқа қарап:

— Солон сізге: «Есі бар адам досты өз отанынан іздейді. Жат жарылқамас болар» деп сәлем айтты, — дейді. Сол сәтте Анарыс:

— Онда тез қайтып барып мынаны айт: Солон дана дәл қазір өз шаңырағында — отанында отыр. Елінің төрінде отырып, достан қашқаны несі? Досына дос қосатын осы мүмкіндікті жібермесін, — деп тауып айтып, қызметшіні кері жүгіртеді.

Көп өтпей тапқыр жауапқа сүйсініп, риза болған Солон дананың өзі үйінен шығып, Анарыс хан иемді құшақ жая қарсы алады.

Міне, осыдан бастап Эллада елінің ғұламасы Солон мен хан ием Анарыстың достығы қашан ұстазы көз жұмғанша үзілген жоқ. Олардың өзара пікір алысулары мен әңгіме-сұқбаттары сағаттап, кейде күннен түнге ұласатын. Мен түсіне бермейтін терең де күрделі ойға құрылған талдаулар мен заң, жарғыға қатысты мәселелерді шешетін. Кей жағдайларда хан иемнің Солонның өзіне ақыл қосып, тапқырлық танытатын кездері де көп еді.

Сол уақытта Солон мемлекеттік басқару ісіне өзгерістер енгізіп, заң-жарғылардың баптарын жетілдірумен айналысып жүр екен. Сол жарғыларға Анарыс хан иемнің әңгімелерінен түйген көптеген тың ойлар мен біздің даланың даналық үлгілерін қосып, өзгертеді.

Анарыс хан ием Солонмен бірге әр түрлі мәжілістер мен пікірталасуларға қатысып, өзінің де ой ұшқырлығын, сөз шеберлігін танытты.

Бірде Анарыс хан ием грек ғұламаларымен бірге Кіші Азиядағы Лидия мемлекетінің патшасы Крез сарайындағы басқосуда болды. Әдетте ғұламалардың бастары жиыла қалса, ортаға бір ой-пікір тастап, сол жайында өз ой-түйіндерін айтып, әңгіме өрбітетін. Бірақ бұл жолы олай болмады. Крез патша түр-сипатымен өзгелерден ерекшеленіп тұрған хан иеме:

— Жан-жануар мен жәндіктердің ішіндегі ең өжеті қайсы? — деп сауал қояды. Анарыс хан ием:

— Ең тағы аңдар, себебі, олар өз бостандығы үшін жанын қияды, — деп жауап береді.

— Жан-жануарлар мен жәндіктердің ішіндегі ең әділетті өмір сүретіні қайсы? — деді. Анарыс хан ием:

— Ең әділетті тіршілік ететіндер де тағы хайуандар. Олар заңмен емес, табиғаттың ырқымен өмір сүреді. Табиғат — құдайдың жаратқан жаратылысы, ал заңды адамдар өз қолымен жасаған. Сондықтан да адамның шығарған заңынан Тәңірдің ақ жолы әлде-қайда әділетті, — дейді. Крез патша Анарысты мазақ ету үшін:

— Осы жыртқыштар даналықтың да негізгі мәйегі болып жүрмесін, — дейді. Сонда Анарыс хан ием:

— Заң негізінен гөрі табиғаттың ұлылығын мойындаудың өзі — даналықтың белгісі, — деп тауып айтты.

Сол уақыттарда Крездің патшалығы дәуірлеп тұрған еді. Еліне келген қонақтарына байлығын көрсетіп мақтанып, өзін ең бақытты адамдардың біріне қосатын. Сол дағдысы бойынша Крез патша бұл қонақтарына да сән-салтанаты тасыған сарайын аралатып, асыл тастар мен алтын-күміске малынған қазынасын көрсетеді. Содан кейін ол қонақтарынан:

— Сендер көп елді аралап көрдіңдер, көңілге көп нәрсе түйдіңдер. Шындықтарыңды айтыңдаршы, бұл дүниеде менен бақытты адамды көрдіңдер ме? — деп сұрайды. Сонда Солон дана:

— Иә, көрдім, — дейді. — Ол Телл деген менің жерлесім. Ол рухы биік, ақ көңілді, ер мінезді кісі еді. Артында қалған балалары да өзі сияқты ер жүрек те батыл, ашық-жарқын жігіттер болып жетілді. Оларды жеткілікті мал-дүниемен қамтамасыз етіп, өзі бір соғыста қаһармандық пен отаншылдықтың үлгісін көрсетіп қаза болды. Міне, сол азаматты мен бұл дүниеден бақытты өтті деп санаймын.

Солон Крезге есі дұрыс емес, тым жадағай сияқты болып көрінеді. Сонда да ол бір үмітпен:

— Телден басқа тағы бір бақытты адамды білесің бе? — деп сұрайды.

— Білемін, — дейді Солон. — Олар Клеобис пен Битон деген бір-біріне сондай бауырмал, аналарын да төбелеріне қойып құрмет-тейтін ағайындылар еді. Бірде олардың өгіздері жайылымнан ұзақ күттіріп келмей қояды. Содан олар арбаға өздері жегіледі де, аналарын отырғызып алып, сонау қияндағы Гера храмына апарады. Ондағылардың бәрі аналарына «Балаларыңызды үлгілі тәрбиелепсіз. Қандай бақыттысыз!» дейді сүйсініп. Аналары да көңілі көкке жеткендей қуанады.

Олар сонда құрбандық шалып, ет жеп, қанғанша су ішеді де, ертеңіне ауырмай-сырқамай, елдің құрмет-пейіліне бөленген, бақытты күйлерінде о дүниеге аттанады.

— Ал, мені, — дейді ызаланған Крез, — сондай бақытты жандардың санатына қоспайсың ба?

Сонда Солон оның ашу-ызасын өршіткісі келмей әрі құрдай жорғалап, ыңғайына құлай кетпей, былай дейді:

— Лидия патшасы! Бізге, эллиндерге құдай сабасынан асып-төгіл-мейтін пейіл берген. Сол пейіл бойынша біз өмірді асып-төгілген байлық бойынша емес, жалпыхалықтық құндылықтармен бағалап үйренгенбіз. Сол тұрғыдан бір сәттік бақытты біз бақыт деп есептемейміз. Ол адамның тағдыр-талайына байланысты. Кімде-кім өмірінің соңына дейін армансыз бақытты өтсе, сол жанды біз бақытты деп санаймыз. Ал қазірше бақытты болғаныңмен, ертең басыңа қандай аумалы-төкпелі заман орнайтынын біз қайдан білеміз — ол бір жүйрікті бәйгеге қосып, мәреге жетпей тұрып, орта жолда марапаттағанмен тең емес пе? — деп аяқтайды. Солонға көңілі толмаған Крез енді Анарыс хан иеме үміттене қарайды. Анарыс хан ием Солонды қоштағандай бір мысалды айтады:

— Бірде саудагерлер іші алтын-күміс пен байлыққа мәймілдеп толған кемемен сапарға шығады. Орта жолға келгенде кемелері батып бара жатқанын көріп, саудагерлер жан сауғалап қайықпен қашады. Байлыққа қызыққан қарақшылар салдарымен жүзіп келеді де, кемедегі байлықты салдарына тиейді. Ашкөзденген қарақшылар салдарына қазынаны аузы-мұрнына келтіре толтырады да, жағаға жетуге асығады. Бірақ олардың салдары асып-төгілген салмақты көтере алмай суға батып, қарақшыларды да құрдымға ілестіріп әкетеді, — дейді. Сонда санасына сәуле түспеген Крездің көңілі біржола қалған еді.

Күндердің күнінде Крез патша осы жеткен байлығын қанағат тұтпай, көңіліне желік бітіп, көрші жатқан парсы еліне соғыс ашады. Бірақ сол кезде парсы патшасы Кирдің бағы жанып, жолы жүріп тұрған еді. Ол Крездің қолын бір айламен тас-талқан етіп жеңеді де, Крездің өзін қолға түсіреді. Соғысты алғаш бастаған айыбы үшін оны отқа жағып өртемекші болады. Крездің қол-аяғын байлап, үйілген отынның үстіне шығарады. Сонда қайғыдан қан жұтқан Крез Солон мен Анарыс хан иемді еске алып, ажалы алдында:

— О, Солон! О, Анарыс! О, Солон! О, Анарыс! — деп, даусы қарлыға, күңірене айқайлайды.

Кир патшаға оның бұл күшенгені қызық көрінеді де, «Бұл байғұс патша өлімі алдында не деп алас ұрады?» дап сұрайды. Сонда Крез оған Солон мен Анарыс хан иемнің кезінде өзіне кандай даналық айтқанының бәрін баяндап береді. Крездің бұл әңгімесіне қатты риза болған Кир оны босатып, өзінің қарамағына қызметке алыпты.

— Иә, Анарыс бабамыз жайлы кейінгі дәуірлерде де тарих атасы Геродоттан бастап, Лукиан, Плутарх, Страбон, Диоген Лаэртский сынды ғұламалар да өз кітаптарында тамсана жазды, — деді Ер осы тұста шыдамы жетпей киіп-жарып.

— Ол жағын мен білмейді екенмін, — деді Ардан. — Бірақ Анарыс хан иемнің нақыл сөздерін жұрт ауыздарынан тастамай айтып жүреді.

— Анарыс бабаның нақылдарын біз де айтамыз, — деді Нар. — Мәсе-лен, «Дүние — шексіз, оның алды да, арты да жоқ, хақиқатқа да мөлшер жоқ, өткен күннің белгісі жоқ», «Тән — жанның құралы, жан — құдайдың құралы».

— «Еркін адам дегеніміз — өз қалауымен, өз заңдарымен өмір сүретін адам», — деп әрі қарай жалғады Би. — «Жаман адам көмір сияқты: күйдермесе де күйелейді», «Жақсылық та — тілден, жаман-дық та — тілден».

— О-о! Хан иемнің көп сөздерін біледі екенсіздер ғой, — деді Ардан балаларға таң қала қарап.

— Жо-оқ, бәрін біле бермейміз, — деді Нар. — Мәселен, Анарыс баба скифтер мен эллиндердің тұрмысы және соғыс өнері жайлы 800 жол өлең жазған дейді. Сол өлең-жырлары бізге жетпеді.

— «Элладада мені ақыл-парасат қорғап еді, өз елімде қызғаныш құрбан етті» деген сөзді бабамыз қандай жағдайға байланысты айтты? Соны білмейміз.

— Хан ием мұндай сөздерді қашан айтты? Мен де білмеймін, — деді Ардан ойланған кейіппен.

— Оны сіз білмейсіз. Анарыс баба оны өлер алдында айтты.

— Хан ием қалай өлмек?! — деді Ардан таң қала шоршып.

— Біз Анарыс бабаны сол ажалдан құтқаруға бара жатырмыз. Анарыс бабаға қауіп төніп келеді, алдына тезірек жетейік, — деп еді, Ардан еш нәрсе түсінбеген кейіппен аңырып тұрып қалды. Нар айналасына бажайлап қарап алды да, Арданның құлағына бір жайттарды сыбырлап айтып жатты. Арданның бет-әлпеті біресе бозарып, біресе қызарып, енді бірде қайта қалпына түсіп, мың құбылумен болды. Бір кезде барып:

— Құп болады! — деді де, айналасына жіті көз салып. — Біз келіп қалыппыз, хан иемнің тұрағы мына кезеңнің артында, — деді, алдарындағы жотаны нұсқап. Олар бұталы жотаға шыққанда, ар жағынан ат шаптырымдай үлкен алаңқайды көрді. Алаңқайдың бір жағы құмдауытты өзен атырауына тірелсе, қалған жақтары ну орманды тау баурайына сұғына еніп жатыр екен. Алаңқайдың тастақты бір бүйірінде үсті жабық үлкен сақ арбасы тұр. Арба жанындағы ошақта от жанып, үш аяқты мосыда қазан асулы. Ошақ басында гректердікіндей кең етек ақ жейделі бір кісі отыр. Ардан балаларды сол кісінің алдына апарды.

Балалар жөн сұрасып, негізгі келген шаруаларын реттеп болғаннан кейін, Анарыс бабаның қазіргі жай-күйімен де танысты.

— Ең жақын досым әрі ұстазым Солон қайтыс болғаннан кейін, оның жылын өткізіп, барлық мұраларын ретке келтіріп, шәкірттерінің біріне тапсырдым да, елге қайттым, — деді Анарыс әңгімесін жалғап. — Сондағы басты көздегенім — өз жұртымның сауатын ашу, скиф мемлекетінің негізгі тұғырын, яғни грекия-дағыдай патша, тәңірқұттан бастап, әскері мен қарапайым халқына дейін заңмен, тәртіппен өмір сүріп, жүріп-тұруға қалыптастыру еді. Сол мақсатта еліме келе салып, сауат ашу, шешендік өнері ұғындырғыларын аштым, балаларды оқыттым. Бос уақыттарымда скифтердің өмір-тұрмысына лайықтап жарғы баптарын құрас-тырумен айналыстым. Күндердің күнінде сол заң-жарғыларым дайын болды. Қайта-қайта қарап, пісіп-жетілді-ау деген күні қала халқын жинап, ел алдында оқып бердім. Бірен-саран бай-шонжарлар болмаса, көпшілік халыққа бұл заң-жарғы қатты ұнады. Ел менің еңбегімді қолдап-қуаттап

қана қоймай, тәңірқұттың құзырына апарып, бекіткізуімді өтінді. Елдің ыстық ықыласына бөленген заң-жарғыны мен тақта отырған бауырым Сабылдың қолына тапсырдым. Мән-маңызын түсіндіріп, тезірек қабылдауын өтіндім. Ол заңмен танысып шығайын деп алып қалды. Бірақ көп өтпей менің ісімнен береке кетті. Артымнан аңдушы, арандатушылар көбейіп, жан-жақты қудалауға түстім. Шәкірттерім сабақтарына келе алмай, ұғындырғым жабылып қалды. Содан кейін осылай ел-жұрттан безіп, еріксіз дәруіш-қаңғыбастық жолға түсуіме тура келді. Жағдайым осылай, жас достарым. Енді тек даңғыра, кепшік қағып, көктегі бір Тәңірімнен халқымызға, ел басшыларына таупық-тәубе беруін тілеймін. Байланған көздерінің ашылуын, қудалау, көре алмаушылықтардың жолы кесілуін тілеп, жалбарынумен күн өткізудемін.

Дәл осы кезде сенімді күтушісі Арданның:

— Дастарқан дайын, тамаққа келіңіздер, — деген даусы шықты.

Олар үлкен тақта тастың үстіне жайылған дастарқанның айна-ласына жайғасты. Балбырап бабымен піскен жылқы етін жеп, сорпа мен қымыздан дәм татты.

— Анарыс баба, — деді Би қымызды төңкеріп ішіп болып. — Эллиндер сізді де Солон, Фалес, Периандрлар сынды ғұламалардың қатарына қосып, құрметтеп өтті. Шешендік даңқыңыз шартарапқа жайылды. Дегенімен бізге мына жайды түсіндіріңізші: Олар, яғни Биант, Питтак, Солондар эллиндік шешендік мектебінен қалып-тасып шыққан, сол ортадан оқу, тәрбие, өнеге көріп жетілген кісілер еді. Ал, сіз Скифиядан, яғни, оларша айтқанда, жабайы өлкеден бардыңыз, ендеше шешендік өнерді қалайша тез меңгеріп, игеріп кеттіңіз? Соны түсіндіріңізші.

Бұл сауалға Анарыс баба бар мейіріммен жымия күліп тұрып, асықпай жауап берді:

— Е, балалар, бір негіз, тұғыр болмаса, мықты үй тұрғыза алмайсың. Олар қанша жерден жабайы дегенімен, біздің де өз далалық өркениетіміз қалыптасқан. Біздің скифтердің арасында да аузымен құс тістеген шешендер, қара қылды қақ жарған билер, өлең мен жырды төгілткен суырыпсалма ақындар мен жыраулар, ән мен күйден саз өрген дала өнерпаздары аз емес. Мен солардың қайнаған ортасында өсіп-жетілдім, солардың келісіне түсіп, шешендік талайымды сынадым. Мен эллиндерге сондай ұғындырғыдан өтіп, шыңдалып барған едім. Олардың қатарларына тайпалған жорғадай бірден қойып кеткенім де содан.

— Ал, енді мынаған жауап беріңізші, сіз ата-бабаңыздан бері қара көк үзілмеген тәңірқұт, хан тұқымынансыз. Ендеше қалайша хандық, билікті тәрк етіп, шешендік өнерді таңдадыңыз?

— Бұл жолды таңдауыма бірнеше себептер болды, солардың ең негізгілерін айтсам, біріншіден, әлгінде айтып өткендей, жастай-ымнан далалық шешендік өнердің қайнаған ортасында өстім, тәлім алдым, соның әсері ме, менің тұла бойымды шешендік өнерге деген талпыныс, сүйіспеншілік, құштарлық билеп алды. Ақыр соңында жүрегім билікті емес, өнерді таңдады. Екіншіден, бұл билікті сеніп тапсыруға лайықты адам бар еді. Ол — менің бауырым Сабыл. Оның бойындағы тасқындаған қайрат-жігеріне, өктемдігі мен өрлігіне мен ілесе алмас едім. Осы жайларды ой елегінен өткізіп, таразылай келе, менің жолым, тағдырым билік емес, шешендік өнер екенін ұғындым, сол жолдың ыстық-суығына төзіп, тауқыметтерін арқалауға бел будым…

Тамақтан кейін балалар асық ойынына отырды. Анарыс әдет-тегіндей құрулы тұрған даңғыра, кепшіктің алдына барып, оларды бір ырғақпен қағып, Тәңірге құлшылық етудің рәсіміне кірісті.

Даңғыра бір қалыпты соғылып, Анарыс әуен-ырғаққа жан-тәнімен беріліп кеткен бір тұста, айнала ұшып жүрген сауыс-қандардың үдере шыққан шиқылы ерекше естілді. Балалар елең етіп, орындарынан ұшып тұрды. Алаңдап қарап еді, Анарыстың арт жағында әудем жерде садақтарын кезеніп тұрған салт аттыларды көрді. Балалар ауыздарын ашып үлгергенше, қауырсынды жебелер зуылдап ұшып, Анарыстың арқа-жонына «сарт-сұрт» етіп қадалып жатты. Бірақ бір таңқаларлығы, қанша оқ тисе де Анарыс баба құламай тұр. Ол оқ атқандарға бұрылған кезде байқаса, жебелер жон арқаға дәл тигенімен, ешқайсысы денесіне дарымаған. Бәрі шетінен лыпа көйлекті тесіп өткенімен, жебелер төмен салбырап, матасына ұшынан ілініп тұрды. Бұл оғаш көрініске оқ жаудырған жауын-герлердің өздері таң қалғаны сондай, ауыздарын ашқан күйі тұрып қалған. Бір кезде естерін жиып, басшыларына ілескен бойы желе шоқытып, Анарыстың жанына жетіп келді. Басына мұрақ кигені Сабылдың өзі екен. Ол Анарысқа сұстана қарап:

— Саған жебелер неге дарымайды? — деді.

— Ол жебелерді дарытпаған — біз, — деді Ер суырылып алға шығып.

— Сендер кімсіңдер?

— Біз Анарыс бабаның қағушы періштелеріміз, — деді Би де ілгері адымдап.

— Қанатсыз қандай періштесіңдер! Жалған айтпаңдар!

— Ал, сіз бауырыңыз Анарыс бабаны қалайша өлімге қиып отырсыз?! — деп, Нар да бауырларының қатарына қосылды.

Сабыл жауынгерлеріне қарап:

— Мына тырбиған бақаларды менің аяғыма жығып, тәңірқұтқа қарсы шыққандардың қалайша жер қабатынын көрсетіңдерші, — деді саусағымен нұсқап.

Үш жауынгер аттарынан түсіп, өздеріне сенімді түрде балаларға жақындай берген.

— Бауырлар, дәл тамақтарынан тебейік! — деп сыбырлады Ер жайымен.

— Дайындалыңдар! Ал…

Үшеуі бір мезгілде шыр көбелек айналған күйі каратэ тәсілімен аяқтарын көтеріп, «сарт-сұрт» тепкен еді, мұндайды күтпеген әлгі жауынгерлер бірінен кейін бірі кескен теректей жалпасынан түсті.

— Кәне, бәрің жабылыңдар! — деді ызаланған Сабыл қалған жауынгерлеріне иек қағып.

Жиырма шақты жауынгер жан-жақтарынан шеңберлей қоршап, анталап жақындай бергенде, Нар бауырларына: «Сағаттарыңның минуттық тілдерін басыңдар!» деп айтып үлгерді. Жауынгерлер жабыла лап қойғанда, бауырлар ізім-ғайым жоғалды. Балалардың көзден ғайып болғанына қатты үрейленген жауынгерлер жан-жаққа бытырай кейін серпілген. Бір минуттан кейін балалар тұрған орындарында қайта пайда болды. Сабыл да өзінің сескеніп қалғанын байқатқысы келмей:

— Жабылыңдар! — деп тағы ақырды. Жауынгерлер сабасына түсіп, қайта ұмтыла бергенде, бауырлар қайта жоқ болды. Бұл жолы зәрелері зәр түбіне жетіп, естері ауыса есеңгіреген жауынгерлер жан-жаққа бытырай қашты. Балалар қайта пайда болды.

— Ал, енді, Сабыл мырза, біздің кім екенімізге көзіңіз жетті ғой, — деді

Ер тәңірқұтқа тура қарап. — Енді өзіңіздің жоқ болатын кезегіңіз. Мәңгі бақи жоқ боласыз. Ал, бауырлар, сиқырға дайындалыңдар…

— Сабыр, сабыр, жігіттер, — деді Сабыл бұл жолы сескенгенін жасыра алмай. — Не тілейсіңдер, қалауларыңды айтыңдар?!

— Тілегімізді орындайсыз ғой?

— Тәңірі алдында ант етемін!

— Біздің әрқайсымыздың тілегіміз бар. Менің тілегім: Анарыс бабаға бұдан былай қастандық жасамайсыз! Соңына аңдушы, тыңшы қоймайсыз! — деді Ер.

— Болсын! — деді Сабыл басын иіп.

— Ұғындырғы, білім ордаларын ашып, бала оқытуына кедергі жасамайсыз! — деді Би.

— Болсын!

— Анарыс бабаның заң-жарғысын қабылдап, іс жүзінде орын-далуына қатаң бақылау қоясыз! — деді Нар.

Сабыл қарасұр жүзі бозарып, біраз уақыт үнсіз тұрып қалды. Бір уақыт еріндерін әрең қимылдатып, тісінің арасынан сыздықтата:

— Бол-сын! — деп, ернін тістеп, жерге шұқшиды.

— Ал, енді, келген жақтарыңызға ат басын бұрып, бізді оңаша қалдырсаңыз.

Сабыл әскерін жинап, келген жолдарымен еңселері түсе кейін шегінді.

Қуанышы қойнына сыймаған Анарыс баба:

— Менің сақтаушы, жебеуші періштелерім! — деп балаларды бауырына қысты.

— Сендер шын мәнінде періштесіңдер ме? — деді Ардан өз күдігін ішінде сақтап қала алмай.

— Жоқ, біз де кәдімгі ет пен сүйектен жаралған адамдармыз.

— Онда сендер қалайша көзден ғайып болдыңдар?!

— Ол мына сағаттың құпия тіліне байланысты, — деп балалар қолдар-ындағы сағаттарын көрсетті.

— Ал, хан иеме оқ жаудырып, қастандық жасайтынын күні бұрын қайдан білдіңдер?

— Біз бағана болашақтан келдік деп айтқан жоқпыз ба. Бізге уақыты өтіп кеткен Сіздің заманның барлық оқиғалары бесенеден белгілі жай ғой. Соны ұғыңыздар.

— Е, мейлі, ұғуға тырысайық. Ал, әлгінде хан иеме сыйлық ретінде қоймай кигізген оқ өтпейтін жейделеріңіз сыйқырлы нәр-се ме?

— Ол жейде сыйқырлы емес. Кәдімгі өздеріңнің жауынгерлерің киетіндей сауыт, оқ өтпейтін темірден тоқылған қарапайым жейде.

— Ал, енді… — деп Ардан тағы бір сұрақты қойғалы тұрғанда, Анарыс баба:

— Болды, қой енді, кейін бәрін біле жатарсың. Ал қазір аттарды тегеленге жек, елге қайтайық. Арман-мақсаттарымызды орындауға жұмылайық, — деді құлшына.

— Құп болады, хан ием! — деген күйі Ардан ат-арбаны жегуге жүгірді.

— Ал, періштелерім менің! Жүріңдер. Ел-жұртымызға тезірек жетейік! — деп, Анарыс баба жас баһадүрлерді емірене бауырына қысып, арбаның артынан ілесті.

«Кескілескен шайқаста мен жеңіп шықсам да,

тірі қалсам да, сен (Кир — К.О.) менің түбіме жеттің. Өйткені, жалғыз ұлымды айлакерлік қулық-сұмдықпен қолыңа түсірдің, ажалына жеттің. Тап сондықтан да енді мен, өзіңе ескерткенім сияқты, қанға деген тойымсыз құмарыңды қандырамын». Кир қазасы жайлы көптеген әңгіменің неғұрлым шындыққа

жақыны осы деп ойлаймын».

Геродот «Тарих».

«Кир үшін қасіретті аяқталған бұл шайқас

табанды Рим легионының парфияндық қолбасы

Суреннің атақты салтаттыларымен кездескен

Красстың парсылармен соғысын еске салады.

Массагеттердің ұшқыр сарбаздары Кирдің әскерін

шыр айнала қоршап, қоянқолтық айқасқа жола-май, парсылардың жаяу әскерін жебенің астына алды. Жаяу әскерден гөрі, салтаттылардың

оғы көп еді және қорамсақтарын дер кезінде

толтырып әкеле қоятын, өйткені қосын күрені

жақын жерде орналасқан».

В.В.Струве, «Кавказдың солтүстік

Қара теңіз жағалауы мен Орта Азия тарихы

туралы ойлар».

Кирдің түсі

Үшеуі «Ерлік алаңына» таң сәріден келді. Астарында жан серік-тері — Ақбоз, Көкбоз, Тоқбоз. Үстерінде — Алып Ер Тоңға сйылаған сауыт-сайман, бойларында –бес қару, арқаларында –жол қапшық. Олар әдеттегідей Тұран баһадүрлеріне тағзым етті.

— Ал, — деді Би. — «Кеңістік сағаттарыңды» біздің дәуірімізге дейінгі 530 жылға туралап қойдыңдар ғой?

Бауырлары сағаттарын тексеріп көрді де:

— Туралап қойдық! — деді.

— Онда біз Тұмар патшаның заманына сапар шегеміз. Ал, ұранымызды бастайық:

Біз –Тұранның ұлдарымыз,

Ерлік — басты ұранымыз!

Жорыққа сай, дайынбыз,

Текті елдің қыранымыз! —

Олар өз ара келіскендей, сағаттарының түймесін басып қалады. Сол сәтте кеңістік өзгеріп, үшеуі ежелгі дәуірден шыға келеді.

***

Парсының жеңілуді білмейтін Кир патшасы Вавилон жорығынан кейін біздің дәуірімізге дейінгі 530 жылы Сақ даласына келіп кіреді. Өзінің бармақтарынан бақайшағына дейін қаруланған 300 мыңдық қалың әскерімен жолындағысын тасқын судай жайпап, тыңнан түрен сала келіп, ұлы Сейхунның бойына тоқтап, күрендерін тігеді. Алдыңғы бақауыл жасақтарымен Сақ елінің әскери күшін сараптап, жер жағдайымен таныса келіп, өзінің басты қарсыласы — Сақ падишасы Тұмар ханымның ордасына елші жібереді.

***

Тұмар ханымның еңселі ақ ордасы. Төрдегі биік тақытта Тұмар ханым. Төңірегінде уәзірлері мен қолбасшылары. Бір бүйірде оның ұлы Спаргапис, жанында онымен бауырласып үлгерген Ер, Би, Нар отыр. Ашық тұрған есіктен парсы елшісі кіріп келеді. Ол:

— Сақтардың ұлы падишасы, Тұмар ханым. Сізге парсының ұлы патшасы Кир дұғай-дұғай сәлем жолдайды. Ол: «Сақтардың ұлы ордасының жесір ханымы маған жар болуға қалай қарайды екен. Екеуміз екі елдің басын қосып, мықты күш болып бірігіп ел билейтін едік», — дейді. Сіздің ұйғарымыңыз?

Тұмар ханым оған жауабын көлбілтелемей бірден айтты:

— Қалың қолымен жерімді басып, жаншып тұрып, бүйтіп аярлық жа-сағанына жол болсын. Оның бұл жымысқы айласына түсе қалатын ашықауызды тапқан екен. Бар, Киріңе айт: Келген жолы-мен кері қайтсын! Кир көзін маған емес, менің еліме, жеріме салып отыр. Ата-баба әруағы жатқан жерді жаттың табанына таптатқызып, қорлатпаймын. Соны айтып бар! — деп елшіні кері жібереді.

***

Тұмар ханымның жауабын естіген Кир бойын ашу-ыза кернеп, әскеріне Сейхунның үстінен өткел салуға бұйырады. Бұл — соғы-самын деген белгі еді. Мұны сезген Тұмар ханым Кирге жаушысын жібереді де, одан мынандай сәлем айтты:

— Мидиялықтардың патшасы! Өз жөніңе кет дегенге көнбедің. Ендеше тұрысатын жеріңді айт! Дарияға өткел салып әуре болмай-ақ, үш күн-шілік жерге кері шегініңдер. Сонда соғысамыз. Оған көнгің келмесе, сен-дерге жолды босатып, біз үш күншілік жерге кері шегінейік. Жауабыңды кешеуілдетпе.

***

Кирдің жорық шатырында әскери кеңес жүріп жатыр. Кир алдында қолбасшылар мен әскери кеңесшілер ғана отыр. Кир оларға барлай қа-рап:

— Иә, сендер не дейсіңдер? Томиристің айтқанындай үш күндік жерге кейін шегінейік пе, әлде олардың шегінгенін қалайсыңдар ма?

Біраз үнсіздіктен кейін кеңесшілердің бірі сөз алды:

— Тақсыр, — деді ол бір құпия сырды ашқандай жігерлене қарап. — Біздің кері шегінгеніміз дұрыс болар. Өйткені, біз шегінген жеріміздің ой-шұқырын бес саусағымыздай біліп аламыз. Сақтарға қарсы соғыс майданын ашқан кезде сол білігімізді пайдаға асыратын боламыз. Сөйтіп, оларды тықсыра қуған жағдайда, сақтардың шегінетін жері қалмайды. Өзен иініне әкеліп қамап, дүрліккен жауды қойдай бауыздап, қыра беруге де тиімді.

Әскербасының бұл ойын басқалар да қуаттады. Кир де осы ойға жығыла берген. Кенет осы кеңеске қатысып отырған лидялық Крездің басын шайқап тұрғанын байқап қалды.

— Иә, Крез, басыңды шайқағаныңа қарағанда, келіспей тұрған сияқтысың ғой? Неге келіспейсің, соны айт?!

— Уа, әміршім, — деді Крез нық та сенімді үнмен. — Егер сен өзіңді және әскеріңді елден ерекпіз деп бағаласаң, онда мен пікір айтып әуре болмай-ақ қояйын. Ал, егер сен өзіңді кәдімгі ажалды адам деп, әскерің де өзіңдей пенделерден құралған қол деп есептесең, әрдайым бір адамның жолы бола бермейтінін ұғын. Егер сен жауды өз жеріңе енгізсең, оның өте-мөте қатерлі деп білемін. Жеңілген жағдайда, мемлекетіңе де қауіп төнеді, олар жеңістің желігімен сені еліңнің түкпіріне дейін өкшелеп қумай тоқтамайды. Ал жеңіске жеткен күнде Томирис иелігіне түре тиіскенге не жетсін! Әйелдің тілін алып, жауын өз жеріне енгізу — Камбис баласы Кирге өліммен тең емес пе?! Сонымен ақылымды алсаңдар, дариядан өтіп жаудың шегінген жеріне дейін баса көктеп барайық та, мынандай айла жасайық: Өз қосынымызда көп қой сойып, ат-көпір етіп ас-су әзірлейік. Әсіресе шарап жағы ырғын болсын. Содан соң орнымызда әлсіз әскер қалдырып, дарияға қарай шегініп кетерміз. Менің ойымша, өздері бұрын татып көрмеген тағамның үстінен түскен жау дәмге тарпа бас салады. Ал, одан арғысы белгілі емес пе.

Осы екі ұдай пікірді салмақтап көрген Кир, әуелгі ұсынысты тәрк етті де, Крез пікірін қабыл алды. Сөйтіп, Тұмар ханымға «уәделі жеріне шегінсін», — деп шапқыншы жібертті.

Тұмар ханым уәдесінде тұрып, қосынын дариядан үш күндік жерге, қасиетті Қаратау қойнауына қарай шегіндірді. Кир болса қарақұрым әскерін дариядан жайлап өткізе бастады.

Кир қосынын дариядан өткізген күннің түнінде түс көреді. Түсінде немере ағасы Гистасптың үлкен ұлы Дарий биік таққа отырыпты. Екі иығында қос қанаты бар дейді. Бір қанаты Азияны, екінші қанаты Еуропаны бүркеп тұр екен. Түсінен шошып оянған патша түсінің мәніне ой жүгіртіп, оны тегін емес деп жориды. Немере ағасын шақыртып алады да, екеуі оңаша отырғанда оған былай дейді:

— Гистасп, сенің ұлың Дарий жасы жетпеген соң жорыққа қатыстырылмай, елде қалған еді. Сол ұлың менің тағыма таласып, өміріме қастандық жасағалы жүр. Менің кәміл-пірлерім әмісе қамымды жеп жүретіні және алдымды алып отыратыны өзіңе аян. Сол кәміл-пірлерімнің көрсетуінше, түсімде сенің үлкен ұлыңды көрдім. Екі иығында екі қанаты бар екен, бір қанатымен Азия, екінші қанатымен Еурпоны бүркеп, менің тағымда тұр екен. Соған қарағанда, сенің ұлың менің өміріме қатер төндіргелі жүргені даусыз. Сол себепті дереу Персияға қайттағы, мен мына жауды жеңіп, елге оралғанша жауапқа дайындай бер.

— Уа, ұлы патшам, — деді Гистасп оның аяғына жығылып. — Сен еліміздің даңқын аспандатып, жарты әлемді жаулап алдың. Ол елдердің бәрі салық төлеп, еліміздің дәулетін арттырып, тасқын-датса, бұл — сенің арқаң. Ендеше саған кім қастандық ойласа, ол бізге де жау. Ондай жаулық ойлайтын парсылықтың тумағаны игі еді! Туа қалған күнде, ертерек өліп кеткені абзал-ды! Түсіңде көргендей, баламнан қауіп ойласаң — бердім соны қолыңа құрбан ғып! Елге барып, оны тұтқынға алайын! — деп, патшадан шыға сала, атқа қонып, елге қарай жол тартты.

***

Дәл осы уақытта Спаргапистің шолғыншы жігіттері барлаудан орал-ған еді. Олар парсы әскерінің орналасу жағдайын баяндады.

— Кир әскерінің негізгі бөлігі жорық қамымен алға озып кетті. Ал, азық-түлік, шаруашылық жағын қамдайтын бақауыл жасақ-тары тыл жақта қос тігіп қалып қойды. Соларды басып қалуға мүмкіндік бар, — деді жорықшы жігіттің бірі.

— Иә, — деді Спаргапис ойланып. — Біз жауымызды азық-түлік, киім-кешектен айырсақ, олардың соғысу қабілетін әлсіретеміз. «Темірді қызған кезде соқ» дейді. Ендеше бізге жеңісті жақындата түсетін мүмкіндік туып тұр, — деді ол жанындағы қолбасшысына. — Әскерді жорыққа да-йында! Дәл қазір аттанамыз!

Қолбасшының сыртқа шыққаны сол еді, даланы жорық дабылы жаңғырықтырды.

Спаргапис ағайынды бауырларға қарады да:

— Ал, жігіттер, жүріңдер, атқа қонайық! — деді. Өзі жауап күтпестен оққағарларын ерткен күйі сыртқа шығып кетті.

— Бұл қалай болғаны? — деді Нар. — Олар парсылардың құрған тұзағына түскелі бара жатыр ғой. Олар осындай айламен сақтардың үштен бір бөлігін қоршап алып, қырып-жойып, Спаргаписті қолға түсіріп, өлтірмейтін бе еді? Бұл қауіптің алдын алу үшін Спаргаписке бәрін айтып, түсіндіруіміз керек.

— Дегенмен, ол қырғын түнге қарай болмайтын ба еді, — деді Ер. –Сақтар жеңістерін тойлап, парсылардың әдейі қалдырған мол тағамдарын жеп, көл-көсір шараптарын ішіп, мастанып бейғам ұйықтап жатқан кезде ың-шыңсыз басып қалмайтын ба еді. Ендеше біз олардың жеңіске жететін мүмкіндіктеріне неге тосқауыл болмақпыз?! Қайта, парсылардың күшін осылай әлсірете бергені дұрыс емес пе? Ал содан кейін біз қоршалатындай қауіптің алдын алуға тырысамыз.

— Иә, Ер дұрыс айтады, — деді Би оны қостап. — Жеңіске жетіп алайық, ал кейінгісін уағында көре жатармыз. Кәне, атқа қонайық, бауырлар! — Үшеуі бойларындағы қару-жарақтарын түзеп, нық адымдап сыртқа беттеді.

***

Спаргапистің қолы парсы жасақтарына тұтқиылдан тиісті. Бірақ пар-сылар да тез есін жиып, айтарлықтай қарсыласты. Соған қарамай Спаргапистің сайланып шыққан қолы қалың жауды нөсердей жауған оқтың астында қалдырып, қоғадай жапырып жатты. Одан кейін олар жан-жақтан анталап, тікелей шабуылға шықты. Алдыңғы шептің бір бүйірінде Ер, Би, Нар да қайқы қылыштарымен олай-былай осқылап, аттарының кеудесімен екпіндей омыраулатып, парсыларды баса-көктеп таптап бара жатты. Ақыр соңында парсылардың қалғаны сақтардың жойқын шабуылына төтеп бере алмай, бас сауғалап қаша жөнеледі. Спаргапистің жеңіл атты әскері оларды өкшелей қуып, жаудың сау-тамтығын қалдырмай жайпап, қалған-құтқанын тұтқындап, кері оралады. Жеңістеріне масаттанған жауынгерлер дабыл қағып, кернейлетіп, енді біреулері ат үстінде өнерлерін көрсетіп, парсылардың қос тіккен тұрақтарына шат-шадыман күйде қайтып келе жатты. Парсылардың қосына таяй бергенде, кенет Би астынан су шыққандай тыпыршып, бауырларына былай деді:

— Ер, Нар! Садақтарыңды оқтаңдар! — деді бұйырып.

— Иә, неге?! — деп, аң-таң болған Ер, Нарға:

— Шарап көзелерін атамыз! — деді Би әудем жердегі қос арасындағы қаз-қатар тұрған көзелерге қарата садағын көздеп.

— Ә, иә! — деп, бауырлары түсіне қойып, олар да садақтарын көздеп, үшеуі бірінен соң бірі көзелерді дәлдеп атып, қирата бастады.

Әуелгіде не болғанын түсінбеген Спаргапистің жігіттері аңтар-ылып тұрып қалған. Ең алдымен Спаргапистің өзі есін жиды:

— Әй, сендерді жын ұрған ба?! Тоқтатыңдар бассыздықты! — деп ақыр-ған. Бірақ бауырлар оның айқайына тоқтаған жоқ, көзелердің бәрін жайратып салды.

— Әй, басбұзарлар! — деді Спарагапис ашу-ызадан түтігіп. — Егер жай күндері болса, менің бұйрығымды орындамағандарың үшін үшеуің де өлім жазасына кесілер едіңдер. Дегенімен, сендердің жанқиярлық ерліктеріңді ескеріп, жазаларыңды жеңілдетем. — Жанындағы жасақтарына қарап. — Үшеуінің де қару-жарақтарын жинап алып, аяқ-қолдарына бұғау салып, тұтқындап, үйқамаққа алыңдар! — деп ақырды.

— Дат, тақсыр! — деп Ер сөз сұрайын деп еді, Спаргапис:

— Жабыңдар ауыздарыңды! Көзіме көрсетпей тез алып кетіңдер бұларды! — деп, жасақтарына өктемдікпен бұйырды.

Жасақтар үш бауырды аттарынан жұлып алып, дедектете сүйреп, алып кетті.

— Ал, сайыпқырандарым! — деді Спаргапис сап түзеген әскеріне барлай қарап. — Сендердің жанқиярлық ерліктеріңнің арқасында бүгін шарапатты жеңіске жеттік. Жарайсыңдар! Енді сендерге жеңіс тойын тойлауға рұқсат берем. Парсылардың мол дастарқанын көріп тұрсыңдар ғой. Тойғанша ішіп-жеңдер, күліп-ойнаңдар. Тек, әтте-ең… — деп аз бөгеліп барып, сөзін қайта жалғады. — Бар шарапты әлгілер қиратып, төгіп, рәсуа еткенін қарашы! Амал нешік, енді өздеріңнің жанторсықтарыңдағы қымыз, шалап, шұбатпен ғана сусын басарсыңдар. Ал, жақсылап дем алыңдар! — деп, ер жүрек жауынгерлерін еркіне жіберді.

***

— Енді қайттік?! — деді қызуқанды Ер бауырларына қарап. — Біз парсылардың алдауына түсіп, қоршауда қалып, қырылатын бол-дық қой.

— Оларды қоршауда қалу қаупінен сақтандыратын тек біз едік, біздің де көрген күніміз мынау.

— Бұл жерде Бауыржан атамыздай мықты қолбасшы керек шығар, — деді Ер бауырларына кезек көз тастап. — Александр Бектің «Арпалыс» кітабы естеріңде ме?

Сонда Бауыржан ата Мәскеу түбіндегі қаланы қорғау соғысында батальонымен бірге бес рет немістердің қоршауында қалып, бесеуінде де қоршауды жарып шығады. Соның алғашқысында ол асып-сасудың орнына батылдық пен тапқырлықтың үлгісін көрсетіп, қоршауды «ромб әдісімен» тас-талқан етеді. Яғни, соғысқа жарамды сарбаздарды ромб тәрізді сапқа тұрғызады да, ортасына жаралылар мен санитарларды тиеген арбалар мен зеңбіректерді, басқа да ат-көліктерді орналастырады. Сөйтіп, немістердің сақадай сай әскери-техникалық колонналарын күтпеген жерден сына сияқты бұза-жарып өте шығады. Бұл да әскери тапқырлықтың бірі.

— Иә, осы әдісі кейін әскери оқулықтарға енгізіліп, арнайы тактика ретінде оқытылып келеді емес пе.

Бауырлар біршама серпілгендей болып еді, бірақ өз баста-рындағы жау қоршауы естеріне түскенде, қайта қалың ойға беріліп, үнсіз қалды.

Кенет Нар үнжұрғалары түсіп кеткен баурыларын иықтарынан қағып:

— Эврика! Мен таптым! — деп айқайлап жіберді.

— Иә, нені таптың?

Ол жауап орнына қойнынан қойын дәптер, қаламсап алып, алдына қойды.

— Кімде металл теңге бар?

— Менде жүз теңге бар, — деді Би қалтасынан шығарып көрсетіп.

— Бәрекелді! — деді Нар жанары ұшқын атып. — Енді хат жазып, теңгені астына мөр етіп басамыз да, Спаргаписке беріп жібереміз.

— Содан?..

— Содан кейін тағы көре жатармыз.

Нар отыра қалып хат жазды да, теңгенің бетін сиямен бояп, мөр етіп басты. Оны шиыршықтап орап, сыртынан қолорамалымен қаптады да, оны күзетшілердің бірінен «Спаргаписке апарып бер» деп ұстатып жібереді.

Біраздан кейін күзетші қайтып келді де:

— Үшеуің де менмімен бірге жүріңдер. Спаргапистің алдына барамыз, — деді.

Күзетшілер оларды Спаргапистің жорық шатырына алып келді.

— Мына түсініксіз хат қайдан пайда болды? Мұны оқи аласыңдар ма, қайсың оқисыңдар? — деді Спаргапис олар кірген бойда.

— Мен оқимын, — деді Нар алдыға шығып, хатқа қолын созып. Ол хатты алысымен орауын жазып, оқи жөнелді: « Спаргапис! Көк Тәңірдің атынан аян етемін! Тап қазір төрт құбылаға шолғын-шыларыңды жібер. Парсылар сендерді қоршап алды. Олар өздеріңді қойдай топырлатып қырып-жойсын демесеңдер, мына үш елшімнің қол-аяғын босатып, солардың айтқанын тыңдайтын болыңдар. Олар сендерге жол нұсқайды!

Ерекше ілтипатпен өздеріңнің туғандарың — Зәрдаш пайғам-бар.»

— О, Тәңірім! — деді қолбасшылар көкке қарап, таң қала тізе бүгіп.

— Иә-ә! — деді Спаргапис хатты қайта қолына алып, оған үлкен мән бере үңіліп. Содан кейін оң жағында отырған қолбасшысына былай бұйырды:

— Орхан батыр! Төрт құбыламызға шолғыншы жігіттерңді жібер! Тышқан құсап жорғалап, құс болып ұшса да, төңіректі тезірек барлап келсін!

***

Ымырт қараңғысында шолғыншылар бірінен кейін бірі қайтып келіп, бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай «Қоршауда қалыппыз!» деп айтып жатты. Спаргапис Ер, Би, Нарды бұғаудан босатты да, қару-жарақтарын қайтып берді.

— Иә, жігіттер, айтыңдар, қалың қоршауды қалай бұзып өтеміз?

— Тақсыр, ол үшін былай етеміз, — деді Би. — Бар әскеріңізді сапқа тұрғызасыз да, оларға: «Біз қоршауда қалдық», — деп шындықты айтасыз.

— Иә, сонымен?

— Қоршауды түн қараңғысында Темірқазықты бетке алып терістік бағытта бұзып өтеміз. Сол жауапты жорыққа қару-жарақ-тарыңды сайлап, жақсылап дайындалыңдар! — деп әмір бересіз. Кейін үш-төрт тұтқын парсының қашып кетуіне жағдай жасайсыз. Олар қандастарына барып қосылып, біздің жағдайымызды баяндайды да, барлық күшін терістік бағытқа шоғырландырады. Ал біз алдымызға қалған тұтқындарды саламыз да, қоршауды әскер қатары селдіреген түстіктен, дария бағытында бұзып өтеміз. Тақсыр, біздің жоспарымыз — осы. Ал, сіздің алып-қосарыңыз бар ма?

— Өте тапқыр, мықты жоспар екен! — деді Спаргапис толқып, қуанғаннан алақандарын ысқылап. — Ешқандай алып-қосарым жоқ! Дәл өздерің айтқандай іс жүргіземіз! — деді де өзі Ер, Би, Нарды кезек-кезек бауырына алып, құшырлана қысты.

Сонымен қараңғылық үйіріле жіберген шолғыншылар қайтып келді. «Парсылар негізгі күштерін терістік бағытқа шоғырландырып жатыр. Ал түстікте әскер күші селдіреп қалған, — деп баяндады олар. Осы мәліметті алысымен Спаргапис қалған тұтқындарды алдыға салып, қолын түстікке, дария бағытына қарай бастай жөнелді.

Парсылар шынымен-ақ алда келе жатқан тұтқын-жерлестерін көріп, олардың «атпаңдар, біз — өздеріңбіз!» — деген парсы сөздерін естіп, өз қосынымыз келе жатыр деп, қамсыз қалған еді. Олардың артынша лап қойған Спаргапистің қолына парсылар жарытып қарсылық көрсете алмай, босқа қырылды. Спаргапистің жасағы қоршауды осылайша бұзып-жарып өтіп, сақтардың негізгі қосынына көп шығынсыз келіп қосылды. Сол күні Тұмар ханым мен аман-есен оралған ұлы — Спаргапистің қосынында шынымен-ақ алғашқы жеңіс тойы тойланып, Ер, Би, Нарға сол тойдың бас қаһармандары ретінде үлкен құрмет көрсетіледі.

Дегенімен, басты ұрыс-қимылдары да, негізгі жеңіс реті де әлі алда еді.

***

Келесі күні Тұмар ханым Кирге шапқыншысын жұмсап, былай дегізеді: «Қанқой, Кир! Сен менің ұлымды алдап қолға түсірмек болып едің, арам ниетің жүзеге аспады. Тәңірім бізді қолдады. Менің ұлым сенен айласын асырып, сенің аузыңды аңқитып, қоршауыңнан сытылып кетті. Енді менің мына ақылымды ал. Сен сақтардың күші мен айла-әрекетіне құрық бойлата алмайтыныңды ұқтың ғой. Енді есен-аманыңда жөніңді тап! Егер үйітпесең, соғысамын десең, Көк Тәңірі атымен ант етіп айтайын, қаншама қанға тойымсыз болсаң да, сені адам қанына мәймілдете тойғызбай қоймаймын! Соны ұғып ал!»

Бірақ Кир әйел падишаның бұл сөзін құлаққа ілмеді, «Соғысқа дайындала бер!» деп жауап жіберді.

Тұмар ханым болса, Кирдің өзі айтқан ақылға тоқтамасын білді де, бар әскерін жинап, парсыларға қарсы шеру тартып шықты. Бұл бұрын-соңды көз көріп, құлақ естімеген соғыс болды. Ең алдымен қарсыластар алыстан бір-біріне жай оқтарын қара нөсердей жаудырды. Сақ сарбаздары Кирдің әскерін екі жағынан қоршай торуылдап, жақындап барып, улы жебелерді зуылдата атып, кері шегініп кетіп отырды. Алдыңғы лектегі парсылардың жаяу әскерінің қатары сирегенде, Кир патша атты әскерін майданға қосты. Тұмар ханым да Орхулан бастаған атты әскерін шығарды. Бұл соғыс кешкі ымыртқа дейін созылып итжығыспен аяқталды.

Таң сыз бере басталған келесі күнгі соғыста Кир арбалы әскерін жапты. Арбалардың доңғалақтарына өткір жүзді шалғылар бекітілген еді. Тұмар ханым оларға қарсы аттылы садақшыларын жіберді. Олар епті қимыл-әрекеттерімен арбалардан қашқақтай жүріп, ысқырма жебелерімен жау әскерін баудай қиып, парсылардың зәресін ұшырады.

Келесі кезекте парсылар қалқан-қамалды, найзалы ауыр әскерімен сақтарды таптап өтпек болды. Тұмар ханым оларға «Үлкер жәрік» соғысын салды. Екі жақтан үш жүз-үш жүз адамнан топтасқан атты әскерлер бірінен кейін бірі шауып барып, нөсерлетіп садақ атып, қайтып кетіп жатты. Осылайша бірнеше мың адам топ-топ болып бірінен соң бірі кіріп, парсының жаңғақтай мықты шымыр әскерінің быт-шытын шығарды. Кир шыдай алмай өзінің ең сенімді атты әскерін майданға жаудырды. Тұмар ханым да қыр астында жасырынып тұрған ұлы Спаргапистің қолын шабуылға шығарды. Біздің қаһармандарымыз Ер, Би, Нар да сол жасақпен бірге қылыш, алдаспандарын жарқыратып, парсыларды ығыстыра бастайды. Кир сақтардың барлық қолының айқасқа араласқанын көріп, ең мықтылардан құралған өз қолымен ұрысқа кірісіп кетеді. Тың күш сақтарды ығыстыра бастайды. Осы кезде Тұмар ханым бар дауысымен айқайлап:

— Сақ елінің еркін арулары! Ар-намысыңды қорғайтын кезің келді. Біріңнің әкең, біріңнің жарың, біріңнің бауырларың мына қанды қырғынның ішінде жүр. Жанымыз олардан ардақты емес. Кіріңдер майданға! — деп ұран тастап, өзі солармен бірге майданға қойып кетеді.

Ер-апалардың қан шайқасқа кіргенін көріп, сақ сарбаздарының намыс-жігері қозып, бұрынғыдан бетер жанталаса шайқасты. Содан Кирдің әскері жойқын күшпен кері серпіліп, қоғадай жапырылып жатты. Мұны көріп, шошынған Кирдің көзіне түнеу күнгі қөрген түсі қайта елес бергендей болды. Сонда ғана ол сол түстің бар мәнісін ұғынды. Ол түс Кирдің ажалына көрінген аян екен. Мұның тағына Ахемендер ұрпағынан тарайтын Дарийдің отыруы — соның көрінісі болып шықты. Кирдің көз алдына Хазар теңізінің буырқанысындай жойқын толқын елестеді. Сол толқын бара-бара екпін алып, қалың парсыларды баса көктеп келе жатыр еді. Дәл сол кезде қайдан пайда болғанын, Тұмар ханымның ұлы, ақ боз атты Спаргапис пен Ер, Би, Нар бастаған сарбаздар Кирдің алдынан шыға келді. Ер, Би, Нар патшаның оққағарларымен алысып жүргенде, Спаргапис Кирдің өзіне тұра ұмтылады. Кир мен Спаргапистің жанталасқан айқасы сүт пісірім уақытқа созылды. Сақтардың ұраны күшейіп кеткеннен алаңдады ма, әлде жас арыстанның айбатынан сескенді ме, атының басын кейін бұра бергенде, Спаргапистің алдаспаны Кирдің басын қағып түсіреді. Патшаларының ажал құшқанын көрген парсылардың одан әрі қарсыласуға дәрмені болмай, жапырыла ығысып, жан-далбасалап шегінді. Сақ жауынгерлері оларды түре қуып, жолдар-ында кесе көлденең жатқан Сейхунның кең дариясына топырлатып тоғытып, үстерінен жебе «нөсерін» жаудырды…

Сөйтіп, Тұмар ханым мен оның ұлы Спаргапис бастаған ұлы сақ ордасы «Азия әміршісі» Кирдің үш жүз мыңдық қалың қолын қирата жеңіп. Ұлы жеңіс тойын тойлады. Сол тойда Тұмар ханым Кирдің кесілген басын ызалана түйреп тұрып:

— Іздегенің қан еді, ал қанғаныңша іш ендеше! — деп, сабадағы шүпірлеген қанға найзаға түйрелген патшаның басын матырып –матырып алады да, әудем жерге жиіркене лақтырып жібереді.

«Бұл — аңыз емес, тарихи шындық».

Полиэн, «Соғыс тактикасы» кітабынан,

б.з. б. II-ғасыр.

Әскер жина сақтардан —

Қанжармен қақ қапталдан.

Жарылқасын аруақтар,

Артсын арай, ақ таңдар!

Тұлпарға туды байлаңдар,

Садақтарды сайлаңдар!

Сүңгіні жауға сұғыңдар,

Ата жауды қуыңдар!

Соқыр жырау Саксафардың сақ

жауынгерлеріне берген батасы, В. Янның

«Финикия кемесі» кітабынан.

Дарийдің «зәмзәм суы»

Жаздың жаймашуақ күнінің бірі. Ер, Би, Нар сауыттарын киіп, қажетті заттар мен жолазық салынған қоржындарын аттарына өңгеріп, үшеуі «Ерлік алаңына» келді.

— Айтпақшы, Бетпақдаланың картасы мен тұсбағдарды алдыңдар ғой? — деді Би.

— Алдық, олар менің қоржынымда, — деді Нар.

— Біз бұл жолы елсіз, сусыз дүз даламен, жыртқыш тағылары, улы жәндіктері жыртылып айырылатын шөл даламен жол жүреміз ғой, — деді Ер. — Сол қиындықтардың бәріне төтеп беруіміз керек.

— Соның бәріне дайындалып, қамданып шыққан жоқпыз ба.

— Иә, дұрыс айтасың. Енді тек, жорығымыз сәтті болсын!

— Сәтті болсын!

— Ал енді, бауырлар, «Кеңістік сағаттарыңды» біздің дәуірімізге дейінгі 517 жылғы сақ дәуіріне, Бетпақдала шөліне туралаңдар, — деді Би.

— Иә, тураладық! — деді Нар.

— Тураладық! — деді Ер. Үшеуі:

Біз — Тұранның ұлдарымыз,

Ерлік — басты ұранымыз!

Жорыққа сай, дайынбыз,

Текті елдің қыранымыз!

Сол сәтте кеңістік өзгеріп, үшеуі ежелгі дәуірдегі Сақ даласынан шыға келеді.

Айнала иен дала, жапан дүз. Ұшы-қиыры жоқ жазық даланың әр-әр жерінен боз жусан, қызғылт бұйырғын мен сораң көрінеді. Көкте құйқылжыта сайраған бозторғай даусы болмаса, айнала атырапта тіршілік белгісі байқалмайды…

***

Қыр жонындағы үш асыр еңселі көрінеді. Айналасына ақ боз үйлер мен тегелендер, жорық шатырлары жыпырлай орналасқан. Үй арасында қаран-құран етіп жүрген елдің ішінде әскери сарбаздар басым. Ақ боз үйдің біреуінің алдында үлкен тай қазанда буы бұрқырап ет пісіріліп жатыр.

Үш елдің игі жақсыларының бәрі ортадағы асырда бас қосқан. Еңселі үш тақытта үш елдің тәңірқұты — Омар, Тамыр, Сақұстар отыр. Олардың айналасында уәзірлер мен билер, қолбасшылар. Тәңірқұттар кеңесі қызу жүріп жатыр.

— Ел іргесі сөгілді, — деді Омар. — Батыстан мидиялық Дарийдің 700 мыңдық қолы көкті жапқан қарғадай қаптап, баса көктеп келеді. Кешегі күндері олар Томиристен ойсырай жеңілгендерін, патшалары Кирдің басы осында қалғанын ұмытпаса керек. Енді көрмейсің бе, парсылар бұл далаға бұлтты шегірткедей тағы төпеп, кеткен кектерін, жіберген еселерін еселеп өндіріп алуға өңмендеп келеді. Топан судай ойран салған бұл жауға қандай қайран көрсетеміз? Қалай тосқауыл болмақпыз?

— Біздің бүгінгі кеңесіміздің мақсаты да сол емес пе. «Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып», үшеуміз қол біріктірейік. Сөйтіп, күшімізге күш қосып, бір жұдырық болып, сол топанға төтеп берер тас қамал, қасқайып қалқан болайық, — деп қостады оны Тамыр тәңірқұт.

— Е, мұныңыздың бәрі бос қиял, — деді Сақұстар. — Үшеуіміз біріксек те, бар болғаны екі жүз мыңға жетер-жетпес қол құрамыз. Қара құрттай қаптаған Дарийдің қолына қандай қамал, тосқауыл болмақсың? Қайта сені жан-жағынан қаусырып, бір уыс насыбайдай алақанға салып, бір атып жоқ қылмай ма. Одан да үшеуміз жеке-жеке әрекет жасайық. Жауды көкжал бөрідей әр тұсынан «шолақ соғыс» тәсілімен жұлмалап-жұлмалап, жүйкесіне тиіп, әлсіретейік. Содан басқа, содан ыңғайлы жолды көріп тұрған жоқпын. Менің ұйғар-ымым — осы.

Омар мен Тамыр ойланып қалды.

— Кир патшаның құмырсқадай қаптаған әскерін Тұмар ханым тас-талқан етіп жеңген жоқ па еді. Біз сол құрлы жоқпыз ба. Ең дауасы күш біріктірейік…

— Сендер өздерің тізе қосып соғысамыз десеңдер, соғыса беріңдер. Ал мен әлгі ойымнан қайтпаймын.

Сақұстардың осы тұжырымын білгендей, сырттағы бақауыл-дардың бірі ет пісіп, дайын болғанын хабарлады.

Ет желініп, сыртқа тоқтық басуға шыққанда да, тәңірқұттар мен қолбасшылардың жүздері жабығыңқы, еңселері түсіңкі күйден танған жоқ. Сақұстар астан кейінгі отырысқа қарамай суыт жүріп кетті.

Омар мен Тамыр алдағы жорықтың жайын ақылдасып отырғанда, сырттағы күзетшінің бірі бас сұқты:

— Шырақ деген жылқышы жігіт алдарыңызға кіргісі келіп рұқсат сұрайды. «Жорыққа қатысты ой-ұсынысым бар», — дейді?

— Кірсін! — деді іштегілер.

Асырға өткір көзді, қияқ мұртты, сіңірлі ірі денелі қара жігіт кіріп келіп, ортаға қамшы тастады.

— Иә, датың болса, айт! — деді Омар.

— Әлгінде сіздердің жүздеріңізден торығуды байқап, шыдай алмай келіп тұрмын, — деді Шырақ. — Иә, парсылардың күші жойқын, екпіні қатты екенін қарапайым жұрт біз де біліп жүрміз. Егер құлақ қойсаңыздар, менде бір ой бар.

— Тыңдауға дайынбыз, айта бер.

— Менің ойымша, жаудың екпінін әлсіретудің бір ғана жолы бар. Қазір біз шөл даланың шегінде тұрмыз. Бұдан әрі қарай ұшы-қиырсыз, елсіз, сусыз Бетпақдала. Демек, жауды сол иен жатқан шөл далаға ілестіріп, індетіп апарып, діңкелетіп құрту керек. Сол міндетті мен мойныма алсам деймін. Тұтас ел-жұртты қырғынға ұшырат-қаннан, бір адамның ғана құрбан болғаны жөн емес пе.

Бұл сөздерді естігенде, тәңірқұттардың күреңіткен жүздеріне қан жүгірді.

— Сенің бұл тапқыр ойыңа біз тәнті болып отырмыз, — деді Омар тәңірқұт Тамырға бір қарап алып. — Алайда оны қалай жүзеге асырмақсың?

— Тақсыр, оның жөнін ертең іспен көрсетсем деймін. Ал, қазір менің сіздерден бір өтінішім бар: Мен олай-былай болып кетсем, балаларыма, ұрпағыма қамқор боламыз деп, сөз берсеңіздер.

— Шырақ! — деп жауап берді Тамыр патша. — Сен осы далада өмір бойы жылқы бақтың, бұл даланың ой-шұңқырын бес саусағыңдай білесің. Енді мойныңа үлкен міндет алып, еліңе шырақ болғалы тұр екенсің, жолың болсын! Ал, бала-шағаңды, отбасыңды уайымдама. Біз оларды қанатымыздың астына алып, қамқор болуға уәде береміз. Олар жетімдік көрмей, арғымақ ат мініп жүретін болады. Ырыс-несібелерін ортайтпаймыз…

***

Келесі күні екі патшалықтан құралған қалың сақ жұрты Ұлы көшке тас түйін дайын тұрған еді. Олар қозғалуға тек қағандарының әмірлерін күтіп тұрған. Кенет ортаға отбасы, бала-шағасын еңіретіп, олармен қимай қоштасқан Шырақ қара бурадай буырқанып, түтігіп шыға келді. Ол елдің алдында қасқайып тұрған күйі:

— Ал, жұртым, — деді бұлшық еттері бұлт-бұлт ойнап ширығып. — Мен алдарыңызға тас-түйін дайындықпен келіп отырмын. Мені мына өткір қанжармен қидалап-кескілеңіздер. Бетімді, өне бойымды сау жер қалдырмай тілім-тілім етіңіздер. Сөйтіп, жарақаттап, ит-қор етіп, парсылардың жолына тастаңыздар. Әйтпесе, олар маған сенбейді, — деп, көзі қанталап, қанжарды жерге «кірш» еткізіп тастады.

Бірақ айнала анталап тұрған сақ жауынгерлерінің ешқайсысы батылы барып жердегі қанжарды ала қоймады. Ешқайсысы қас батырға зақым жасауға қимай, мен істеймін деп алға суырылып шықпады. Айнала елдің ешқайсысы тырп етіп қозғала қоймағанын көрген Шырақ сүзеген бұқадай жан-жағына қарап алды да, жердегі қанжарды өзі көтерді. Қанжарын күнге шағылыстыра «жарқ-жұрқ» еткізіп ойнатып, бұлшық еттері білем-білем кеудесі бір көтеріліп, бір басылып, өткір қой көздері ұшқын атып, тістерін шақыр-шұқыр еткізіп қайрады да, айнала жұрттың көзінше өзіне-өзі қол жұмсады. Беті-қолын, тұла бойын өткір қарумен қан-жоса етіп аямай тілгілеп, кескілеп тастады. Айналасында тұрған жұрт оның айқыш-ұйқыш тілгіленіп, қан сорғалаған денесін көріп, ауыздарын ашып, жағаларын ұстады:

— Уа-а!

— О, тоба!!!

— Тәңірі сақтай гөр!.. — деумен ғана тынды.

***

Көшкен жұрттың ескі жұртында күнге шыжып, кіре жолдың шаңына аунап жатқан жерінен оны парсылардың шолғыншы жасақтары тауып алды. Тұла бойы қызыл ала қанға боялған күйінде Шырақты Дарийдің алдына жеткізді.

— Маған олардың не істегенін көрдіңдер ме? — деді ол тісін қайрап. — Жауыз иттер! Оларға мен әлі көресісін көрсетемін! Ит терілерін басына қаптатамын! Егер қажет болса, жол бастап барайын. Мен білемін олардың қайда бет алғанын. Сендерді сақ әскерінің тура үстінен түсіремін! Сөйтіп, мені қорлап-жәбірлегендері үшін олардан қалайда кегімді аламын!

Шырақтың қып-қызыл қанға боялған сықпытын, қарғанып, тісін қайрағанын көріп, парсылардың сенбесіне амалы қалмады.

— «Өлмегенге өлі балық кездесер» деген, — деді Дарий. — Кәне, сүйемелдеп тұрғызыңдар. Жарасын таңып, үсті-басын тәртіпке келтіріп, тамақ беріңдер. Бізге жол бастаушы керек.

Сөйтіп, Шырақ парсылардың сеніміне кіріп, оларды шөл даланың шалғай түкпіріне басын алға созып, ентелеген күйі бастай жөнелді.

— Төңіректегі құдықтар түгел уланған, шөбі өртелген, — деді Шырақ парсыларға. — Оларға апаратын қауіпсіз, төте жолды тек мен ғана білемін!..

***

Бауырлар ұшы-қиырсыз шөл даланы қақ жарып жүріп келеді. Олар жүзген, қылша, құмсағыз бен жантақ өскен ала тақыр мен құм төбелерді артқа тастап, із кесіп, айнала атырапқа барлай қарайды. Алдағы тағы бір төбенің жонына шыға бергенде, Нар:

— Ер, дүрбіні бере тұршы, сонау көкжиектегі қарайған жолақты көрдіңдер ме, соған көз салайын. — деді. Ол дүрбіге шұқшия үңілді де, — Бауырлар, мына келе жатқан қалың әскер ғой! Мә, сендер де анықтап қараңдаршы, — деді.

Олар да дүрбіні кезек-кезек алып қарай бастады.

— Иә, алдында бір топ шолғыншылар да келеді. Солардың арасында жол көрсетіп жүрген Шырақ та бар шығар.

— Дұрыс айтасың. Шолғыншылардың бәрі әскери киімді — дулыға, сауытты да, тек бір адам ғана жай киім — шапан, басына қалпақ киген. Сол Шырақ болуы керек.

— Иә, дұрыс айтасың. Сол Шырақтың өзі. Үстіндегі бақташы киімі ғой. Енді оны өлімнен қалай арашалап аламыз? Соның жайын кеңесейік.

— Олардың шөл даланы кезіп келе жатқандарына қанша күн болды екен? Алдымен соны анықтауымыз керек. Өйткені, жетінші тәулікте бар сыр ашылып, Шырақтың басына қауіп төнбейтін бе еді?

— Сондықтан ара қашықтық сақтап жүріп, оларды бақылайық. Әне, парсылардың түр-кескіндері анығырақ көріне бастады. Жүздерінен шаршағандық пен қажығандық байқалады. Күш-қайраттары да сарқылған, ілбіп, сүйретіле басып жүріп келеді. Әне, кейінгі әскер қатарынан бір арба мен үш салт атты бөлініп шықты. Арбаның үстінде үлкен бөшке. Соған қарағанда, оларды айнала-атырапта су бар ма екен деп, барлауға жіберген болуы керек.

— Суға барлауға жіберген бе?!

— Иә, суға барлауға жіберген. Өйткені, олар қазір судан қаталап келеді емес пе. Әне, олар бері, сайға түсіп келеді.

— Бәрекелді! — деді Нар қуанып. — Өте тамаша! Бауырлар, біздің күткеніміз де осы емес пе?!

— Иә, олар арбаларын дәл біздің жоба-жоспарымызға сай жібергенге ұқсайды.

— Әне, олар жақындап қалды, — деді Ер. — Садақтарымызды оқтап әзірленіп тұрайық. Мен ортасындағы сардарын аламын. Ал сен Би — оң жағындағысын, сен, Нар, — сол жағындағысын көздең-дер. Мен «Ат!» дегенде, үшеуіміз бірден атайық.

— Ал, арбадағы сарбазды ше?

— Арбакешті ме, оны тірідей қолға түсірейік. Егер қашуға әре-кеттенсе, жеңіл жарақаттайық. Өйткені, ол бізге «тіл» үшін керек қой.

Дәл осы кезде парсы арбасы да таяқ тастам жерге жақындап, таяп қалған еді.

— Кәне, оларды нысанаға алдыңдар ма?

— Алдық.

— Онда… атыңдар!

Үшеуі керілген жебелерін жіберіп қалып еді, ат үстіндегі үш жауын-гер бір мезетте омақаса құлады. Ал арбакеш атын тоқтатып, әуелгіде не болғанын білмей абдырап қалды да, тез есін жиып, атының басын бұра бергенде, Ер оны оң қолынан дәлдеп атып, жарақаттады. Ол қолымен әлек болып жатқанда, үшуі тасадан жүгіре шығып, арбакешті қаумалап ұстап алды.

— Атың кім? — деді Ер тұтқынға.

— Сәлім.

— Сәлім, тек шыныңды айт! Егер бір сөзің жалған болса, мына кезеулі оқтан ажал құшасың.

— Тек, шындықты айтайын. Мені өлтіре көрмеңіздер, — деп жалынды тұтқын.

— Шырақтың жол көрсетуімен қанша күн болды келе жатқандарыңа?

— Бүгінгі күнмен жеті күн…

— Дарийдің әскері, жағдайы қалай?

— Халіміз нашар, — деді тұтқын еті қашқан жақтары қушиып. — Әскерлер болдырған, қажыған. Мына бас-аяғы жоқ тозақ шөлдің ыстық күніне қақталып, аңқамыз кеуіп қаталап келеміз. Бойынан әл-дәрмендері кеткеңдер жол бойы сүйретіліп, сұлап қалып жатыр. Шегірткедей қаптаған қалың әскердің жартысына жуығынан айырылдық. Қазір Дарийдің өзі жаңдалбасалап, не істерін білмей әлек. Жан-жаққа біз сияқты су барлаушыларын жібергенімен, олар да бір жұтым су таппай құр қол қайтып жатыр. Біз де соның біріміз, — деді көзі тұманытып.

— Жол бастаушы Шырақтың түр-келбеті, киген киімдері қандай?

— Оның басында — ақ киіз қалпақ, үстінде — шоқпыт шапан, бет-аузы тілік-тілік. Әскер-сарбаздардың арасынан бірден байқалады.

— Ал, бауырлар, — деді Би. — Мұны аяқ-қолын байлап, осында қалдырайық та, дереу іске кірісейік.

— Иә, іске кірісейік. Бүгінгі күн — Шырақтың басына қауіп төнетін күн. Оны өлім аузынан, парсылардан арашалап алуымыз керек.

Үшеуі әдеттегідей жұдырықтарын түйістірді.

***

Шырақ батырдың жол көрсетуімен келе жатқан парсылардың қалың қолы алдан көрінген биік жотаға сілікпелері шығып әрең көтерілді.

Жотаның биігінен айнала атырапқа көз салып еді, түстігі мен терістігі, шығысы мен батысы — төрт құбыласы түгел иен жатқан құлазыған даланы көрді. Қанша тінтіп тіміскілегенімен, айнала төңіректен өзен-көлдің белесін, елді мекен, адам тұрағының елесін де көре алмады. Мұны көргенде Дарий патшаның төзімі таусылып, жерге тізерлей шөгіп, көкке қарап қарғанды. Ал оның Ранасбат атты сенімді қолбасшысы қылышын қынабынан суырып, Шыраққа тұра ұмтылды. Сонда Шырақ оған тәкаппарлықпен қасқая қарап тұрып:

— Уа, жеңіс деген осы! — деп шаттана дауыстады. –Мен ата-бабалар-ымның жерін жаулап алғысы келген Дарий патшаның қанқұйлы қолын жалғыз өзім шөлге қамап, дымын құртып тұрмын. Сендерді жан-жақтар-ыңнан елсіз, сусыз ен дала, қу медиен қоршап тұр. Төрт құбылаларың бетпақ дала, қай жаққа жүрсеңдер де, елді де, суды да таппайсыңдар. Жеті күнге дейін шөл даладан көз ашпай-сыңдар, аптап ыстық пен шөл азабынан көресілеріңді көресіңдер. Ал менде ешбір арман жоқ. Кіңдігімді кескен туған жерімде қаным төгілетіні үшін, сүйегім осы арада жерленетіні үшін бақыттымын! — деді көздері ұшқын атып.

Ашуға булығып, қаны қарайған Ранасбат алдаспанын жарқ еткізіп, Шыраққа көзі қанталай қарады. Өздерін осындай бейшара халге түсіргені үшін, оған зәрлене қарап, табанда жеп қоярдай айбат шекті.

— Ә, қара құзғын, көресіні сенен көрдік қой! Бізді қинаған, адастырып қу шөлге әкеп тастаған бұл жауыздығың үшін өзің де қиналып өлесің. Мына тырбиған аяқ-қолдарыңды қазір шауып тастаймын, осы жерде өзің-ақ күнге қақталып, майың шыжып өлесің, — деп, алдаспанын көтеріп, Шырақты шауып тастамаққа ұмтыла бергенде, «Су-су! Дарий патшаға су әкеле жатырмыз, жол ашыңдар, жол ашыңдар!» деген дауыс шықты. Бәрі сол дауыс шыққан жаққа жалт қарап еді, қалың әскер екі жаққа қақ айырылып, бөшкелі арбамен су әкеле жатқан сарбаздарға жол берді.

— Дарий патшаға су әкелдік, — деді сарбаздар бөшкелі арбаны Дарий мен Ранасбаттың алдына әкеліп бір-ақ тоқтатып. Арбадан секіріп түскен үш сарбаздың бірі бөшкенің аузынан шұбатылып шығып тұрған түтікшені Дарийдің қолына ұстатты. — Уа, патшам, мына бөшке толы «зәмзәм суы». Асықпай, дәмін сезініп сораптап ішсін деп, әдейі түтікпен беріп отырмын. Қанып ішіңіз, тақсыр.

Еріндері шырт-шырт жарылып, бар есіл-дерті бір жұртым суға зар болып келе жатқан Дарий көздері тұманытып, еш нәрсенің парқына бара алмастай еді. Ол түтікті жалма-жан кезерген аузына салып, суды құмығып жұта бастап еді, қақалып-шашалды да қалды.

— Байқап, асықпай ішіңіз, патшам. Бөшкедегі су бәріңізге жетеді.

Аузы кезеріп, құрғақ еріндерін тілдерімен жалаған әскерлердің бәрі Дарий патшаның аузындағы түтікке ашкөздене, тағатсыздана телміреді. Тіпті Ранасабат та «су» деген сөзді естігенде, есі ауысып, өлтірейін деп тұрған Шырақты ұмыта арбаға ұмтылды. Ал бұл кезде әлгі үш сарбаз бір шетте елеусіз қалған Шырақты жетелеп ерткен күйі жұрттың арасына сіңіп кетті. Олар қалың әскердің арасынан сытылып шыққан бойда сайда жайылып жүрген аттардың бірнешеуін ұстап алды. Әрқайсысы бір-бір атқа қарғып мініп, сай табанымен құйғытып шаба жөнелді. Олар сол бойда өздерінің бұрынғы жайларына келді де, қаңтарулы тұрған аттарын жетекке алып, ары қарай тоқтамастан тартып отырды.

— Мені өлімнен құтқарып алғандарыңа алғысым шексіз, — деді Шырақ жүйіткіп бара жатып, жанындағы үш батырға. — Бірақ оларға бір бөшке суды тастап кеткендеріңе түсінбедім. Мен оларды елсіз, сусыз шөлге қаңтарып, діңкелетіп, сілікпесін шығарып, көздерін тұздай құрту үшін әкелген жоқ па едім!

— Шырақ аға, — деді Нар жұмбақ жымиып. — Онда бір бөшке су жоқ. Бөшкенің аузына бекітілген бір тостаған су ғана бар. Ал бөшкенің іші толған құм.

— Біз бөшкенің аузын темір қалқанмен жауып, шынжырмен құрсап, құлыптап кеткенбіз. Дарий мен Рансбат қалқан астындағы суды жіңішке түтікше арқылы сарқып ішеді де, суы таусылған соң, оның қақпағын аша алмай әуреге түседі. Ал біз сол уақытта ізімізді суытып үлгереміз.

— Бәрекелді! Тапқыр екенсіңдер! — деді Шырақ жас батырларға қатты риза болып.

— Мына торсықты алыңыз, аға. Кенезеңіз кеуіп келе жатыр ғой. Қымыз ішіп, шөліңізді басыңыз, — деді Ер жанторсықты Шырақтың қолына ұстатып.

— Рақмет, батырлар, бәрін жан-жақты ескерген екенсіңдер, — деп қатты толқыған Шырақ батыр торсықты аузына төңкеріп, ернеуінен төгіп-шаша қымыз жұтты.

«Александр Македонскийдің бұйрығы бойынша,

Сырдарияда Александрия Асхата (Шеткі Алек-сандрия) деп аталған қала салынды… Сақтар өзеннің екінші жақ бетінен гректерді садақтан атқылайтын. Ал, Александр көшпелілерді ката-пультпен атуға бұйырған, оларды шегінуге мәжбүр етті, сонан соң әскерімен қуғындай түскен-ді. Алайда қуғындаймын деп жүріп жеңіліске ұшырай жаздаған грек әскерлері қалаға қайта оралды. Александрдің өзі де дәл осы уақыт-та не ауырып қалды, не жарақаттанды. Осылай-ша, Александр Македонскийдің Яксарттың (Сыр-дарияның) арғы бетінде тұратын сақ тайпаларын талқандап, өзіне бағындырамын деген ойы сәтсіз аяқталды».

«Қазақтар» анықтамалығынан.

Ескендір Зұлқарнайынның (Александр Македон-ский) елшілері сақтарға келіп: «Біздер жеңілу дегенді білмейтін ұлы патша Александр Маке-донскийдің елшілеріміз», — деп өздерін таныс-тырғанда, сақ елшілерінің басшысы: «Сендерде

жеңілмейтін тек патшаларың ғана, ал біздерде әрбір сақ жеңілмейді» деп қасқайып тұрып жауап беріпті.

«Түркістан» газетінен.

«Ескендір қайтқан төбеден»

Жолқапшықтарын арқаланып алған біздің үш сайыпқыран көктемнің не суық емес, не ыстық емес, мамыражай соңғы күндерінің бірінде Сарыағаш пен Дарбаза ауылының аралығындағы Дарбаза сайына жорыққа шықты. Олар сайдың екінші басындағы биік қыраттың табанына келгенде, бұжыр-бұжыр сұрғылт қой тастарға отыра қалып, аял жасады. Шаймерден үңгірі мен Ер Дәуіт төсіне зиярат етуге келгендердің бір бөлігі осы таудың басына да өрмелеп шығып қайтып жатыр екен.

— Біздің де көздеп келген мақсатымыз, осы Шаймерден төбенің басына шығу емес пе? — деді Ер күнқағары бар қалпағын шешіп алып жатып.

— Дәл солай. Бірақ сен бұл қыратты «Шаймерден төбе» деп дұрыс айтпадың, — деді Би қыраттың басына көз жіберіп тұрып. — Сендерге бір қызық айтайын ба?

— Иә, айт!

— Айтсам. Бұл биік жота Қыңырақ тауы деп аталады екен.

— Қыңырақ?!

— Иә –иә! Кәдімгі Қазығұрт аңыздарының бірінде айтылатын Қыңырақ.

— Ол қандай аңыз?

— Естімесеңдер айтайын. Өздерің білесіңдер, Қазығұрт Тянь-Шань тауларының батысында жекеленіп жатқан тау. Оны мына Қыңырақтың басына шықсаңдар көрулеріңе болады. Сол Қазы-ғұрттың арғы тұсынан төбесінен қар кетсе де, мұз кетпейтін Қаржан мен Өгем тауларының шыңдары көгілдір боп мұнартып көрінеді. Ал, аңызын айтсам, ол былай: «Нұқ пайғамбардың кемесі «енді біздің төбемізге тоқтайды» деп көкіректерін керіп, масаттанып тұрған биік шыңдарға тоқтамай, Қазығұртқа келіп тоқтағанда, әлгі алып таулар Қазығұртқа қарсы соғыс жарияламақ болыпты. Осыны есіткен Қазығұрт өз маңайындағы аласа тауларға жар салады:

Ордабасы ұлыма айт,

Қызылсеңгір қызыма айт,

Еншілес інім Қаңғыраққа айт,

Сізден арғы Қараққа айт, — деп Қазығұрт батыс жағындағы кең далада нақ өзі сияқты оқшауланып тұрған таулардың бәрінің атын атап барып, ең соңында «Қайтарыңда Қыңыраққа бар да қайт» деп бітіріп, жеті тауға елші жұмсайды. Осыны есіткен әлгі соғысқұмар таулар бұлардың одағынан қаймығып, жотадан бірді-екілі жай соққы берумен шектеледі. Осылайша Қазығұрт тауының басы қағылып, жотасы қос өркешті түйеге ұқсап қалған екен дейді.

Ал әлгінде өз аты ең соңында айтылғандықтан, әрі көзге ілмегендей болып «бар да қайт» дегеніне намыстанған Қыңырақ қыңырайып, шеткерірекке барып орналасыпты дейді».

— Болды қызық деген осы екен. — деді Нар ойланып. — Сонда бұл тау өкпелеп, қыңырайып қалғандықтан «Қыңырақ» деп аталған ба екен?

— Кім біледі. Дегенімен сол Қазығұрттың баурайында туып-өскен Қалаубек Тұрсынқұлов деген жазушының айтуы бойынша, «қыңырақ» деген ежелгі қарудың аты болған екен. Оған академик Радлов түркілердің жалпақ қылышы деп түсінік беріпті. Бұл таудың тастары қатты да тығыз болып, қару-жарақты қайрауға пайдаланса керек. Содан «қыңырақты жанитын тасы бар тау» деген мағынада Қыңырақ аталып кетуі әбден мүмкін дейді жазушы.

— Е-е-е, — деп Ер мен Нар жерде жатқан тастарды қолдарына алып, оларға шұқшия қараумен болды.

Ағайынды үшеуі төрттағандап тырмысып, Қыңырақтың жотасы-на көтеріліп бара жатты. Алдында келе жатқан Ер жотаға шыға келді де, бауырларына:

— Мен бірінші шықтым! — деп мақтанды.

Артынша Би мен Нар да биік жотаға ентіге көтерілді.

Жота үсті ары қарай еңістеу келген кең, жайпақ жазық екен. Көктемгі салқын лепті жұмсақ самал ауыз, тыныс жолдарынан лап етіп, кеуделерін кернеп кетті. Әлгіндегі шаршап-ентіккендерінен түк қалмағандай.

— Қандай керемет! — деді Нар бетін саумал самалға төсеп.

— Анаң қараңдаршы, ақ-шаңқан үйлерімен Сарыағаштың шеті де Қыңырақ тауға жетіп қалыпты ғой, — деді Ер сол бүйірден қалайы шатырлары күнге шағылысқан жыпырлаған үйлерді көрсетіп.

— Әне, Дарбаза кенті де алақанға салғандай иегіміздің астында жатыр.

— Шаймерден әулие мешітіне де адамдар көп келетін болыпты ғой, — деді Би төбе етегіндегі мал сойып, ас қамдап жатқан адамдар мен бір шетте қаз-қатар иіріліп тұрған автокөліктерге қарап.

— Сен оны айтасың, мына Ер Дәуіт төсіне де зиярат етушілер көп келетін болған. Әне, үюлі темір-терсектердің алдында шоғырланып тұрған адамдарға қараңдар.

— Қызық, Ер Дәуіт төсіне зиярат еткеннен кейін олардың мамандық шеберліктері мен ұсталық өнері шынымен-ақ алға басар ма екен?

— Кім біледі, бірақ сенім деген ұлы күш бар ғой.

— Менің естуімше, Ташкенттің он екі қақпасының бірі осы Дарбаза сайында болған дейді? Сол рас па екен?

— Қақпа демекші, сонау көне сақ заманында Александр Маке-донский бірнеше ай қоршап, басып алатын темір қақпалы қамал да осы өңірлерде болған дейді. Өйткені, ол сақ жауынгерлерінің қатты қарсылығына ұшырап, Сырдариядан өте алмай кейін қайтатын еді ғой.

— Болса болар, — деді Би ойланып. — Халқымызда «Ескендір қайтқан төбеден» деген көнеден келе жатқан ән мен мәтел де бар емес пе. Мүмкін, Ескендір осы біз тұрған төбеден қайтқан болар?

— Қызық екен, — деді Нар да ойланып.

— Әй, біз осы жолқапшықтарымызды арқалап жүру үшін әкелген жоқ шығармыз, — деді Ер екеуіне сынай қарап. — Анау ықтасын көкмайсалы жерге барып, дастарқанымызды жайып отырайық та. Біз мұнда демалуға келген жоқпыз ба.

— Иә, жүріңдер, — деді Нар бірден келісіп. — Дастарқан үстінде мен сендерге Ескендір жайлы бір шағын аңызды айтып берейін.

Олар бір түйетастың түбіне келіп, иықтарындағы жолқап-шықтарын шешті. Ішінен бір үлкен одеал, құрақ көрпешелер алып, көкмайсалы жерге төседі. Ортасына клёнка дастарқан жайып, тағы бір қапшықтан тағамдар мен сусындарды алып қойып жатты.

— Ал айта бер, — деді Ер аузына бір тоқаш пен кесек етті ытқытып, шайнаңдап тұрып. Нар ұртындағы шайнаңдаған тағамын жұтып, стақандағы лимонад сусынын асықпай ішіп болып, әңгімесіне кірісті:

— Бірде осы өлкелерде жорықта жүрген Ескендір Зұлқарнайын кең сахарада қоныстанған сақ ауылына тап болады. Олардың бірінің киіз үйіне кіріп, дем алып, айналасына барлай қараған Ескендір үй ішіндегі көздің жауын алған ою-өрнектердің мәнісін сұраған екен дейді. Сөйтсе, үй иесі: «Өзіңіз отырған ақ киізге қара ою түсіреміз, ол — мыңғырған бай бол дегеніміз. Қолтығыңыздағы жастыққа құс тұмсық ою саламыз, ол — келген қонағымыз құстай еркін болсын дегеніміз, Анау ер-тұрмандағы өрнектер „айбалта“ оюы. Оған мінген ер-жігіт батыр да қаһарлы болсын дегеніміз. Ал мына тұтулы тұрған сырмақтағы „қошқармүйіз“ оюы, бұны тұтынған үйдің адамдары бай-бақуат болсын дегеніміз», — деп жауап беріпті. Сонда Ескендір Зұлқарнайын:

— Е-е, мен киіз кітаптың үстінде отыр екенмін ғой, — деп, көшпелі ауылға тиіспей аттанып кетіпті деседі.

— Қызығы сол, — деді Ер аздаған үнсіздіктен кейін жұтынып. — Ескендір бұл сақ өлкесіне жорыққа шыққанда, ғалымдары тынбай іздеген «фәлсафалық тасты» осы жақтан табамын деп дәмеленген екен.

— Фәлсафалық тас?!

— Иә, өмірдің мәні мен шексіз билікке, байлыққа сол тас арқылы жетуге болады-мыс.

— Ол сонымен бірге сақтардың алтын-күміс байлығына белшесінен батып қалам деп те ойлаған емес пе?

— Айтпақшы, оның әкесі Филипп II-де сақтардың алтынын іздеп, 20 мың қолмен Дунайдан өтпеп пе еді. Бірақ ол да сақ патшасы Атейді жеңе алмай, құр қол қайтқан екен.

— Ал, енді бауырлар, осы жерде үлкен әңгіменің кезегі келді, — деді Би екеуіне кезек қарап. — Сол әйгілі қолбасшы Александр, өз тілімізбен айтсақ Ескендір жас ханзада кезінде әйгілі ғалым Аристотельдің шәкірті болмап па еді.

— Иә, ғылымнан үш жыл білім алып, ғылым тілін де меңгерген еді ғой.

— Сол үшінші жылы ұстазы шәкіртіне батасын беріп, екеуі кеңес құрыпты…

***

Аристотель қолындағы жып-жылтыр, дөңгелек мыс шарды шәкіртіне ұстатып жатып былай депті:

— Бұл — жер рәуішті шар, саған бойтұмар ретінде берейін. Көрдің бе, айна тәрізді бетінен екеуміздің бейнеміз көрінеді. Бұған біз ғана емес, мына айналамыздағы заттардың бәрі, анау үйлер, ағаштар, көшелер — қысқасы, жер бетіндегінің бәрі сыйып кетеді. Тіпті, қарашы, төбеміздегі көк аспан, күн, айдың да нұрлы бейнесі бетінен шағылысып көрініп тұр емес пе. Бұл кеңістіктің бәрін ішіне сыйғызатын зат әрі ең жетілген мінсіз форма. Сен де осы шар рәуішті менен, кітаптан алған ілім-білімді шар сияқты басыңа жинадың. Енді сол алған біліміңді ел игілігі үшін жарат. Ғылым-ілім қуып, адамзат үшін пайдаңды тигізуге асық, — деген. Сонда Ескендір былай дейді:

— Ұстаз, мына шарды көргенде маған мынандай ой келді. Шар жер тәрізді дедіңіз. Сіз оны іліми ауқымыңызбен тұтас орап, ақылыңызбен «қаусырдыңыз». Пифагор оны білікпен «көтерді». Ендеше мен неге тыс қаламын. Мен оны өзімнің иелігім етсем деймін. Соған қалай қарайсыз?

Аристотель басын шайқады:

— Сен көктегі құдай Зевс сияқты болғың келеді ғой. Қанша тырыссаң да бола алмайсың. Ол құдай болса, сен адамсың. Қанша жерден патшаның ұлы болсаң да, жердегі жұмыр басты пенденің бірісің. Саған көңіл жүйрік пе, көк дөнен жүйрік пе? — десе, сен көк дөнен дейсің. Мен сені бұлай үйретпеген едім ғой?

— Ақсақал, — деді сонда Ескендір. — Мен туғанда, үйіміздің төбесіне қыран құс қоныпты. Өзі екі басты екен. Біреуі батысқа қарапты — ол батыс сенікі дегені, біреуі шығысқа қарапты — ол шығыс сенікі дегені. Оған да сенбес едім. Мен туғанда Эфестегі Артемида храмы өртеніпті. Яғни, жер шарын өрт сияқты жаулап аласың дегені.

— Сен атың шықпаса жер өрте дегеннің керін келтіріп тұрсың. Бұл — Геростраттың оспадарсыз ісінен туған мақал. Әлгі храмды атын шығару үшін өртеген сол. Қайтсын, бишара, қолынан басқа бір өнер келмегені ғой. Дегенімен, храмды өртеу, құлату, қирату оңай, тұрғызу, салу, көтеру қиын. Саған шәкіртім ретінде айтарым, сен сондай храмды тұрғызуға ұмтылғын.

Ескендір ұстазының қолына қарап:

— Қолыңыздағы нендей зат? — дейді.

— Бұл — түйінді жіп. Гордиан түйіні — қырық мың түйін. Мұны ешкім шеше алмаған, шеше де алмайды.

— Әкеліңіз бері, — ол жіпті қолына алады. — Мен бұл түйінді былай шешер едім… — Ол қылышын алады да, түйінді шауып тастайды. Арқан кесіліп түседі. — Міне, түйініңіз шешілді.

Сонда Аристотель басын тағы шайқап:

— Саған дауа жоқ екен, — депті.

***

Біздің дәуірге дейінгі 329 жыл. Темір қақпа алдында, оған оқ жетпейтін жердегі кең жазықта сансыз қалың қол, тігулі жорық шатырлары. Бұрқасын дауыл, қара нөсер алдында бір мамыражай, тамылжыған ашық күндер болады емес пе. Сол сияқты әскерлер де ертең қантөгіс соғыс болады дейтіндей емес, өз ара топ-топ болып отыра қалып, әзіл-қалжың айтысып, енді біреулері ортаға от жағып, тамақ қамына кіріскен. Әскердің бір қанатында қамалға қаратып қатарлап тізіп қойған катапульттер мен баллисталар қараңдайды. Олардың алдында да топталған жауынгерлер, күзетшілер. Солардың жанында сақ бақташыларындай жұпыны киінген, қолдарында үлкен местері бар үш бала жүр. Олар қолдарындағы ағаш тостағанға иықтарындағы местің аузын еңкейтіп, айран көже құйып, сарбаздарға кезек-кезегімен ұсынып жүр. Олар кесені төңкеріп сіміріп салады да, артынша жеңдерімен тершіген маңдайларын сүртіп:

— Ух, рақат екен! Мұздай салқын көжені қайдан алдыңдар? — дейді.

— Бұлақ суына салқындатқанбыз.

— Тағы бір кесесін құйшы.

— Болмайды. Басқаларға да жетсін де. Кәне, динарыңызды ұмытпаңыз, — дейді алақанын жайып. Олар шөнтектеріне қол жүгіртіп, қызыл шақа бақыр алады да, балалардың алақанына шиырып салады.

— Пайдакүнем, бірақ ақылды балалар екенсіңдер.

— Абай атамыз «Есектің артын жусаңдар да ақша тап» деген.

— Абай аталарың кім?

— Біздің елдің ұлы ақыны.

— Ә-ә!

Балалар енді келесі сарбазға жақындайды. Солайша олар катапульттің жанындағы күзетшілер мен сарбаздарға да жақындады. Жауынгерлерге көже толы кеселерін ұсынады да, өздері белдіктеріне байланған торсықтарын алып, ішіндегі сұйықтықты катапульттер мен баллистерге де шашады.

— Әй, әй! Оларға неге су шашасыңдар?

— Сіздер сусындап көже ішкенде, олар да шөлдерін қандырса болмай ма?

— Ой, ақымақ, балалар-ау, олар тірі жан емес қой шөлдейтін, — деп сарбаздар шек-сілесі қатып күледі.

— Бізде, сақтарда сондай дәстүр бар. Тірі жан ба, тірі жан емес пе, бәрі-бір, сіздерге шөл қандыратын көже ұсындық па, оларға да сусын беруіміз керек.

— Ха-ха-ха! Дәстүрлеріңе болайын. Ал, катапульттер, балаларға ақша төлеңдер, ха-ха-ха!

— Сіздер төлеп жатырсыздар ғой, сол да жетеді бізге, — деп балалар келесі катапульттерге көшеді.

Ал сарбаздар болса балалардың күлкілі тірліктеріне мәз-мәйрам.

Сөйтіп балалар местеріндегі көжелерін сарқып, катапульттер мен баллисталардың бәрін адақтап оралып, топтанып отырған жауын-герлердің жандарына келіп жайғасқан.

— Иә, катапульттер сусын бергендеріңе риза болды ма?

— Риза болды, — деді балалар да көздері жылтылдап жымиып.

— Ертең тағы келесіңдер ме?

— Келеміз.

— Ха-ха-ха, ха-ха-ха!

Дәл осы кезде жалба-жұлба ұзын шаштары бетіне түсіп кеткен, сақал-мұрты ұйпа-тұйпа, қолында аса таяғы бар бір диуана олардың жандарына жақындап, қайыр сұрағандай алақанын жайды.

— Бұлардың салттары қызық екен. Біреулері көже сатып ақша тапса, енді біреулері қайыр сұрайды, — деп, қолындағы өзі жеп жатқан бір үзім нанды қайыршыға ұстатты. Ол нанды иығындағы асып алған дорбасына салды да, асықпай ілбіп, алақанын тағы жайды. Өзі жан-жағына барлай қарап қояды.

Балалардың бірі қалған екеуін ымдап шетке шығарды да:

— Бауырлар, бұл жүрген Сыпатай баһадүр емес пе? — деді сыбырлап.

— Иә, жан-жағына қарап барлап жүргеніне қарағанда, дәл соның өзі. Тарихи оқулықта Спаргаписті жау арасына дуана болып кіріп, жаудың күш-қуатын барлады деп айтады ғой.

Дәл осы кезде бергі шеттегі сақ адамы сияқты қысық көз бір жауынгер қайыршыға сүйек ұсынып жатты да, иегін көтеріп сұқтана қарап:

— Ой, сен Сыпатай… — деп келе жатыр еді, диуана жанаса беріп, ішіне бір қойып қалды. Ол «ыңқ» етіп еңкейіп еді, жауынгерлер өре түрегелді. Бірақ балалар олардан бұрын жүгіріп жанына жетті.